შუშის ხოცვა-ჟლეტა

შუშის ხოცვა-ჟლეტა (სომხ. Շուշիի ջարդեր – შუშიი ჯარდერ) — ქალაქ შუშის სომეხი მოსახლეობის მასობრივი ხოცვა-ჟლეტა და ქალაქის სომხური ნაწილის განადგურება, რომელიც აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ 1920 წლის სომეხი მოსახლეობის აჯანყების^[1][2][3] ჩახშობას მოჰყვა^{[4][5][6][7][8][9][10][11][12]}.

ხოცვა-ჟლეტა 1920 წლის 22 მარტიდან 26 მარტამდე გრძელდებოდა, საფუძვლად კი ედო კონფლიქტი ტერიტორიის საკუთრებაზე, რომელზეც პრეტენზიას სომხეთიც და აზერბაიჯანიც აცხადებდნენ. შედეგად შუშის სომეხი მოსახლეობა სრულად განადგურდა და დაინგრა მათი საცხოვრებელი ნაწილი.

პირველი მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ მთიანი ყარაბაღის ტერიტორია სადავო გახდა ორ ახლად დაარსებულ სომხეთისა და აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკებს შორის. ყარაბაღის უდიდესი დასახლება და რეგიონის დედაქალაქი შუშა, რომელიც დასახლებული იყო ძირითადად სომეხი და აზერბაიჯანელი მოსახლეებით, დავის ეპიცენტრში მოექცა.

1919 წლის 15 იანვარს აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ ბაქოში ყარაბაღის ტერიტორიის ანექსიის შესახებ გამოაცხადა და მის გენერალ-გუბერნატორად ხოსროვ ბეკ სულთანოვი^[13] გამოაცხადა, რომელიც პანთურქიზმის მიმდევარი და თურქული ერთობისა და პროგრესის კომიტეტის წევრი იყო. ბრიტანეთი (რომელსაც მცირე რაზმები ჰყავდა შუშის ტერიტორიაზე) დათანხმდა სულთანოვის დანიშვნას, თუმცა განაცხადა, რომ ტერიტორიის მფლობელობაზე საბოლოო გადაწყვეტილება მომავალ საზავო კონფერენციაზე მიიღებოდა.

სულთანოვის დანიშვნის საპასუხოდ ყარაბაღის სომხურმა გენერალურმა ასამბლეამ (სომხეთის გენერალურმა საბჭომ ყარაბაღში) 19 თებერვალს შეხვედრა გამართა, უარყო აზერბაიჯანის ყველა პრეტენზია ყარაბაღზე და განაცხადა, რომ ეს ტერიტორია სომხეთის განუყოფელი ნაწილია^[14].

1919 13 აპრილს ყარაბაღის ეროვნული საბჭო ისევ შეიკრიბა შუშაში და უარყო აზერბაიჯანის მოთხოვნა სუვერენიტეტზე, თითქოს ისინი ითხოვდნენ თვითგამორკვევის უფლებით სარგებლობას. ამის შემდეგ ადგილობრივი აზერბაიჯანელების რაზმმა შუშის სომხური მოსახლეობა ალყაში მოაქცია და მათგან ციხის დათმობა მოითხოვა. დაიწყო სროლაც, თუმცა ბრიტანელების შუამდგომლობის შემდეგ სომხები დათანხმდენ ციხის აზერბაიჯანელებისთვის გადაცემას^[13].

1919 წლის 4-5 ივნისს შუშაში შეტაკებები მოხდა, სომეხ და აზერბაიჯანელ მაცხოვრებლებს შორის, ამის გამო სულთანოვმა დაიწყო შუშის სომხური ნაწილის ბლოკადა. ამერიკელმა ექთნებმა, რომლებიც შუშაში მუშაობდნენ, დაწერეს თათრების მიერ 700 ქრისტიანი მცხოვრების მკვლელობის შესახებ^[15]. ცეცხლი სწრაფად შეწყდა მას შემდეგ, რაც სომხები დათანხმდნენ სულთანოვის გუბერნატორობას, სომხურმა ეროვნულმა საბჭომ კი დატოვა შუშა. თუმცა ახალი ძალადობრივი ტალღა დაიწყო მას შემდეგ, რაც ივნისის შუა რიცხვებში 2000-მდე შეიარაღებული აზერბაიჯანელი თავს დაესხა მეზობელი სოფლების სომხურ მოსახლეობას, გაძარცვეს და დაწვეს სომხური სოფლები და დაახლოებით 600 სომეხი მოკლეს^[13].

1919 წლის 13 აგვისტოს შუშაში დაიწყო სომხეთის მეშვიდე კონგრესი, რომელიც 22 აგვისტოს შეთანხმებით დაგვირგვინდა. შეთანხმების მიხედვით, ყარაბაღი უნდა ყოფილიყო აზერბაიჯანის რესპუბლიკის შემადგენლობაში, სანამ საბოლოოდ არ გაირკვეოდა მისი სტატუსი პარიზის სამშვიდობო კონფერენციაზე.

1920 წლის 19 თებერვალს სულთანოვმა წარადგინა მოთხოვნა სომხეთის ეროვნულ საბჭოში, რომ სასწრაფოდ დაემტკიცებინათ ყარაბაღის საბოლოოდ გადაცემა აზერბაიჯანისთვის^[16]. საბჭოს მერვე კონგრესი 23 თებერვლიდან 4 მარტამდე მიმდინარეობდა, მათ განაცხადეს რომ აზერბაიჯანმა დაარღვია 22 აგვისტოს შეთანხმება და გააფრთხილა ისინი რომ განმეორებით შემთხვევაში ყარაბაღის დასაცავად შესაბამის ზომებს მიიღებდნენ^[16]. მთიან ყარაბაღში მცხოვრები სომხებმა კი აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ აჯანყებისთვის მზადება დაიწყეს^[17].

რიჩარდ ოვანისიანის თქმით ხანქენდისთან დამარცხებამ ჩაკეტა გზა შუშისკენ, როგორც დაგეგმილი იყო ვარანდის მილიცია შუშაში 22 მარტის საღამოს შევიდა, რომ მიეღო ანაზღაურება და მიელოცა გენერალ-გუბერნატორისთვის ნოვრუზი. იმავე ღამეს, დაახლოებით 100 შეიარაღებული კაცი, რომელთაც ნერსეს აზბეკიანი ხელმძღვანელობდა, ქალაქში შეუმჩნევლად შევიდა, რათა განეიარაღებინათ აზერბაიჯანელები. თუმცა ყველაფერი ჩაიშალა, რადგან მილიციელებმა მთელი ღამე დღესასწაულის აღნიშვნაში გაატარეს, ბევრი დალიეს და პოზიციები დროულად ვეღარ დაიკავეს. ნერსესის ჯგუფმა მილიციელებთან დაკავშირება ვეღარ მოახერხა და ცეცხლი გახსნა. სროლამ აზერბაიჯანელები გამოაფხიზლა და მათ შეიარაღება დროულად მოახერხეს. სომხურ მილიციას კი საკუთარი დავალება შესრულებული არ ჰქონდა. სროლა გათენებამდე გაგრძელდა, ვიდრე აზერბაიჯანელები შეიტყობდნენ, რომ ხანქენდისთან ბრძოლა მათ სასარგებლოდ დასრულდა. აზერბაიჯანელებმა შუშის სომხურ ნაწილში შესვლა დაიწყეს. ღამით განვითარებულმა მოვლენებმა შუშის სომეხი მოსახლეობა შეაშინა და რამდენიმე ათასმა მოსახლემ ქალაქის გარეუბანს მიაშურა თავდასაცავად.

აუდრეი ალტსტადსი წერს: როგორც ბრიტანელმა ჟურნალისტებმა შეიტყვეს, მოკავშირე ძალებმა, რომლებიც რეგიონში იმყოფებოდნენ გადაწყვიტეს, რომ ყარაბაღის პოლიცია თანაბარი რაოდენობის სომეხი და აზერბაიჯანელი მოსახლეობისგან უნდა შექმნილიყო. თუმცა 1920 წლის მარტში სომხურმა ნაწილმა აზერბაიჯანელების დახოცვა გადაწყვიტა ნოვრუზის აღნიშვნის დროს^[18].

რიჩარდ ოვანისიანის თქმით:

„აზერბაიჯანის ჯარები, რომელთან აზერბაიჯანელი მოსახლეობაც შეუერთდა, ქალაქის სომხურ ნაწილში შევიდა და ყველაფერი გადაწვა. 23 მარტიდან 26 მარტის ჩათვლით 2000-მდე შენობა დაიწვა, მათ შორის: ეკლესია-მონასტრები, კულტურული ნაგებობები, სკოლები, ბიბლიოთეკები, ბიზნეს ცენტრი და სავაჭრო ცენტრი. ეპისკოპოსი ვაჰან ტერ-გრეგორიანი სასტიკი წამებით მოკლეს, ჯერ ენა მოაჭრეს, შემდეგ თავი მოკვეთეს და მის გვამს ქუჩებში აღლუმისას ატარებდნენ. პოლიციის უფროსი ავეტის ტერ-ღუკასიანი ცოცხლად დაწვეს. საბოლოოდ ხოცვა-ჟლეტის მსხვერპლი 500-მდე სომეხი გახდა[19].“

აზერბაიჯანელი კომუნისტი მუსაევის თქმით:

	„დაიწყო დაუნდობელი ხოცვა დაუცველი ქალების, ბავშვების და მოხუცებისაც კი. ყველა სომეხი განურჩევლად კვდებოდა ... ლამაზ სომეხ გოგონებს ჯერ აუპატიურებდნენ და შემდეგ კლავდნენ. ხოსროვ-ბეი სულთანოვის ბრძანებით ექვს დღეში სომხური ნაწილში ყველა სახლი დაანგრიეს, გაძარცვეს და შეურაცყვეს საფლავები.“

ისტორიამ შემოინახა ჩანაწერი სადაც, სულთანოვი ჯიჰადზე საუბრობს და მოუწოდებს აზერბაიჯანელებს სომხების სრული განადგურებისკენ განურჩევლად სქესისა და ასაკისა^[20].

საბჭოთა ენციკლოპედიის (1970 წლის მესამე გამოცემა) მიხედვით ამ მოვლენებმა 2096 მოსახლე იმსხვერპლა და მხოლოდ რამდენიმე სომხური ოჯახი გადარჩა^[21].

ნადეჟდა მანდელშტამი ქალაქ შუშაზე წერს:

	„ამ ქალაქში, რომელიც მანამდე შესანიშნავი იყო ყველა მხრივ, ახლა მხოლოდ კატასტროფის ნიშნები იმჩნეოდა. ამბობენ, რომ ხოცვა-ჟლეტის შემდეგ ყველა ჭა სავსე იყო გვამებით. ქალაქში კი აღარავინ დარჩენილიყო გარდა ცენტრში მოზეიმე მუსლიმებისა[22].“

1936 წლის 21 იანვარს კრემლში აზერბაიჯანის დელეგაციის მიღების დროს სერგო ორჯონიკიძემ გაიხსენა 1920 წელს შუშაში ნანახი:

	„მე დღესაც მახსოვს რა ვნახე 1920 წელს შუშაში. სომხეთის საუკეთესო ქალაქი სრულიად განადგურებული იყო. ჭაში კი ქალისა და ჩვილი ბავშვის გვამი ვიპოვეთ[23].“

აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის ყოფილი შინაგან საქმეთა მინისტრი ბეჰუბ ხან ჯავანშირი ოპერაცია ნემესისის დროს მოკლეს, შუშის ხოცვა-ჟლეტაში მონაწილეობის გამო^[24].

1917 წელს გამოქვეყნებული მონაცემებით, 1916 წელს რუსეთის რევოლუციამდე შუშაში 43 869 მოსახლე ცხოვრობდა, რომლებიდანაც 23 396 (53%) სომეხი იყო, 19 121 (44%) კი აზერბაიჯანელი^[25].

მსხვერპლის ზუსტი რაოდენობა დაუზუსტებელია^[26][27], თუმცა სავარაუდოდ შუშის ხოცვა-ჟლეტას 20 000-30 000 სომეხი ემსხვერპლა^{[28][29][30][31][32]}, ქალაქის სომხური ნაწილი კი სრულიად განადგურდა.

• United Nations document
• Shoushi Massacres of Armenians დაარქივებული 2007-09-15 საიტზე Wayback Machine.
• Shushi- Armenian city of sorrow and triumph დაარქივებული 2007-09-29 საიტზე Wayback Machine.

• Armenia, Armenia: about the country and the people from the Biblical times to our days, a reference-book, by V. Krivopuskov, V. Osipov, V. Alyoshkin and others, ed. V.V. Krivopuskov, Third ed., revised and expanded. Moscow, Golos-Press, 2007. P. 30-31.
• (რუსული) В Нагорном Карабахе осудили погромы 1920 года в Шуши დაარქივებული 2007-09-30 საიტზე Wayback Machine.