ამირანდარეჯანიანი

„ამირანდარეჯანიანი“ — საფალავნო-სათავგადასავლო ჟანრის ნაწარმოები, რომლითაც დაიწყო საერო ნაკადი ქართულ მწერლობაში და საფუძველი ჩაეყარა ქართულ საგმირო-სარაინდო რომანის განვითარებას.

მისი წარმოშობის შესახებ ზუსტი ცნობები არ მოგვეპოვება. ლექსიკური და მორფოლოგიური არქაიზმების, აგრეთვე სხვა ნიშნების მიხედვით შექმნილი უნდა იყოს XI–XII საუკუნეების მიჯნაზე. „ამირანდარეჯანიანი“ კლასიკურ ხანაშივე ყოფილა პოპულარული. „ვეფხისტყაოსნის“ ბიბლიოგრაფიულ სტროფში მის ავტორად მოსე ხონელია მიჩნეული. „ვეფხისტყაოსანშივე“ ვითარდება „ამირანდარეჯანიანის“ ზოგი მოტივი. თხზულებას იცნობს თამარის მემატიანეც. „ამირანდარეჯანიანის“ თორმეტ კარში რამდენიმე სახელოვანი გმირის ამბავია მოთხრობილი. მთავარი პერსონაჟია ამირან დარეჯანისძე, რომლის საგმირო-საფალავნო საქმეთა გადმოცემას ხუთი კარი ეთმობა. სხვადასხვა გმირების თავგადასავალთა თხრობა ორგანულად არაა შეკავშირებული. ამგვარი აგებულება „ამირანდარეჯანიანს“ უკარგავს მთლიანობას და საფიქრებელს ხდის, რომ ცალკეული ამბები ჩამოყალიბებულია დამოუკიდებლად, ისინი მხოლოდ შემდგომ გაუერთიანებიათ. მკვლევართა დიდი ნაწილი „ამირანდარეჯანიანის“ ერთ-ერთი ძირითად წყაროდ ხალხურ „ამირანიანს“ მიიჩნევს.

„ამირანდარეჯანიანში“ , ისევე როგორც კლასიკური ხანის ქართული საერო მწერლობის სხვა ძეგლებში, გამოხატულია პატრონყმური საზოგადოების მსოფლმხედველობა, ცენტრალიზებული ფეოდალური სახელმწიფოს დაცვისა და პატრონის ერთგული სამსახურის იდეა, რაც საერთოა კლასიკური ხანის ქართული ლიტერატურისათვის. წინაა წამოწეული თავგადასავლის, მოქმედების, ხიფათის მოტივები. გმირთა სახეები სქემატურად და ერთფეროვნადაა დახატული: ყოველი მათგანი თითქმის ერთნაირად არის დაჯილდოებული ფიზიკური ძალით, სიმარჯვით, დამარცხებულთა შეწყალებისა და გაჭირვებულთა დახმარების სურვილით, გულუხვობითა და სხვა რაინდული თვისებებით. ნაკლები ყურადღება ექცევა მათი სულიერი სამყაროს, გრძნობების, განცდების ასახვას. „ამირანდარეჯანიანისთვის“ უცხოა ამაღლებული სიყვარულის გრძნობა. სიყვარული აქ ფეოდალური მორჩილების საგანია. მიჯნურობა გულისხმობს ქალის ბრძოლით მოპოვებას. „ამირანდარეჯანიანის“ გასდევს ხალხური ეპოსის ზღაპრულ-ფანტასტიკური მოტივები. თხზულების ენა სადა და ლაკონიურია.

„ამირანდარეჯანიანი“ ერთსა და იმავე დროს ქართულ გამწყობილებასაც გამოხატავს და სპარსულსაც. აქ, ერთი მხრით, წარმოდგენილია ქართული სოციალურ-პოლიტიკური ცხოვრების სურათის ანარეკლი, მეორე მხრით, მაჰმადიანური ზნე-ჩვეულებების კვალი. ამ გარემოებამ განაპირობა დავა „ამირანდარეჯანიანის“ ქართული თუ სპარსული წარმოშობის თაობაზე. თხზულების სპარსული წარმოშობის ვერსიას იცავდნენ მ. ბროსე, ნ. მარი და სხვა. რომანში ასახული ქართულ წეს-ჩვეულებების, აგრეთვე შედარებითი შესწავლის (სპარსულში არ მოიპოვება მსგავსი შინაარსის თხზულება) საფუძველზე ივ. ჯავახიშვილი, მ. ჯანაშვილი, ი. აბულაძე, კ. კეკელიძე, ა. ბარამიძე, კ. დონდუა, მ. ჩიქოვანი, შ. ნუცუბიძე და სხვები „ამირანდარეჯანიანის“ ქართულ წარმოშობას ამტკიცებენ. სპარსული ტენდენციის კვალს ისინი თხზულების წარმოშობა-სადაურობის გარკვევისათვის არაარსებით, მეორეულ მოვლენად მიიჩნევენ. „ამირანდარეჯანიანის“ ტექსტი გვიანდელი, XVII და მომდევნო საუკუნეების ხელნაწერებითაა მოღწეული. რომანის ვრცელი რედაქცია XVIII საუკუნის რედაქტორ-კომპილატორებს ეკუთვნით. „ამირანდარეჯანიანი“ ხუთჯერ გამოიცა — 1896, 1939, 1949, 1960, 1967. ითარგმნა ინგლისურად (რ. სტივენსონის მიერ, ლონდონი, 1958) და რუსულად (ბ. აბულაძის მიერ, თბ., 1965).

• იმედაშვილი გ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 396.

• ამირანდარეჯანიანის ტექსტი

ხ • გ • რ თამარ მეფის ეპოქა ოჯახი მამა — გიორგი III დედა — ბურდუხანი მამიდა — რუსუდანი და — რუსუდანი მეუღლე — გიორგი რუსი (1185 წლამდე) დავით სოსლანი (1187 წლიდან) შვილები — გიორგი IV ლაშა რუსუდანი ბიძაშვილი — დემნა უფლისწული დისშვილები — ალექსი I დიდი დავით კომნენოსი სიძე — მანუელ კომნენოსი პიროვნებები აბულასანი ალექსი კომნენოსი ანტონ გნოლისთავისძე ანტონ ქუთათელი ასათ გრიგოლისძე აფრიდონი ბაკურ ძაგანისძე ბარამ ვარდანისძე ბასილ IV ბასილი ეზოსმოძღვარი ბედიანი ბოცო ჯაყელი გუზან აბულასანის ძე ტაოელი დოთაღოს შარვაშისძე საღირ კოლონკელისძე ვარდან დადიანი ზანქან ზორაბაბელი ზაქარია მხარგრძელი ზაქარია გაგელი ზაქარია ფანასკერტელი თეოდორე II გამრეკელი თორელი ყვარყვარე-ივანე ჯაყელი ივანე მხარგრძელი იოანე VII კახაბერ ვარდანისძე კახაბერ კახაბერისძე კრავაი ჯაყელი მარუშიან ჩუნჩერახისძე მიქელ IV რატი სურამელი სარგის თმოგველი ყუბასარი ყუთლუ-არსლანი ჭიაბერი ხუაშაქ ცოქალი მოვლენები ორბელთა აჯანყება ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლა ნიალის ბრძოლა შამქორის ბრძოლა ბასიანის ბრძოლა გიორგი რუსის აჯანყება ტრაპიზონის იმპერიის დაარსება (1204) ქართველთა ლაშქრობები ხლათში (ოცდაათწლიანი ზავი) ქართველთა ლაშქრობა ირანში (1210) მთიელთა აჯანყება (1212) კულტურა შოთა რუსთაველი — „ვეფხისტყაოსანი“ მოსე ხონელი — „ამირანდარეჯანიანი“ ჩახრუხაძე — „თამარიანი“ იოანე შავთელი — „აბდულმესიანი“ ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი თამარის მონეტა თამარისა და დავითის მონეტა