Basa

Basa minangka sistem komunikasi simbolik ingkang dipun-ginakaken déning manungsa kanggé kaperluan interaksi sosial. Sistem iki kalebu panggunan simbol-simbol, utawa tembung, ingkang dipun-ginakaken kanggé nyatakaken lan ngéwahaken pikiran, rasa, lan idé-idé. Basa dados médhia éksprési diri lan kanggé nglestarekaken budaya lan elmu. Basa minangka sarana penting kanggé ngewahi lan nyimpen informasi, lan ugi minangka alat kanggé ngawujudaken interaksi sosial. Manungsa migunakaken basa ing saben aspek urip, wiwit saka komunikasi sadidinten ngantos ing bidang ilmiah lan sastra. Basa manungsa punika misuwur amargi kaanekaragan budaya lan sajarahipun, kanthi pangowahan ingkang katingal nyata antawisipun budaya sarta salami mangsa. Estimasi ingkang tepat gumantung dhumateng pamisah (dikotomi) ingkang dipundamel antawisipun basa lan dialek.^[1]

Basa uga minangka médhia kanggé nglestarekaken lan nyebarken budaya. Ing lestantunipun, basa ngewahi lan nyimpen nilai, adat-istiadat, lan tradhisi saking generasi tumuju generasi sanesipun. Kajawi punika, basa dados sarana kanggé nggathukaken lan nggayuh pahaman antar-wong ing macem-macem latar belakang budaya lan sosial. Kanthi wujud sastra, dongeng, lan crita rakyat, basa dados alat kanggé nglestarekaken lan ngrumat khasanah budaya. Saben basa nduwèni cara dhewe kanggé ngrumusaké lan nyatakaké idé lan émosi, nggawé saben basa duwé keunikan lan keindahan dhewe. Saben basa nduwéni struktur lan aturan dhéwé-dhéwé. Struktur basa iki nyakup sawetara unsur utama kayata fonologi (sistem swara), morfologi (struktur lan bentuk tembung), lan sintaksis (aturan nggawe kalimat lan struktur frasa). Kosakata lan gramatika saben basa beda-beda, nyebabaké saben basa duwéni ciri khas lan kapasitas ékspresi dhéwé. Struktur lan aturan basa iki nduweni peran penting ing cara manungsa nyatakaké lan ngolah informasi. Kanthi mangertos struktur lan aturan basa, siji bisa luwih ngerti carane basa bisa ngemot lan nglestarekaken budaya lan pengetahuan.

Basa-basa ngalami evolusi lan kaanekaragaman sakmenika, lan sejarah evolusinipun saged dipunrekonstruksi kanthi membandhingake basa-basa modhèren kanggé netepaken sipat-sipat ingkang kedah dipunkagungan déning basa moyangipun supados tahap-tahap pambangunan ingkang saklajengipun saged kedah dumadi. Sekelompok basa ingkang ndherek saking moyang ingkang sami dipuntepang minangka kulawarga basa; tinimbangipun, basa ingkang sampun kabuktèkaken boten gadhah sedherek saking basa sanèsipun, ingkang gesang utawi boten, kawastanan minangka basa isèlat. Ugi wonten akèh basa-basa ingkang dereng kabuktèkaken sedherekipun, lan basa-basa ingkang saged kemawon boten naté wonten. Konsensus akademis ngemot manawi antawisipun 50% dumugi 90% basa ingkang dipunrembag ing wiwitan abad kaping 21 punika saged kemawon sampun dados punah ing taun 2100.^[2]

Basa Lisan inggih punika satunggaling cara komunikasi ingkang kaginakaken déning manungsa, ingkang ngginakaken tembung-tembung ingkang kacithak saking kosakata ingkang ageng (kirang langkung 10.000 tembung). Basa lisan punika dipuncampuraken kalih maneka warni jeneng lan dipunpocapaken ngginakaken organ cangkem. Tembung-tembung ingkang dipunpocapaken punika katata dadi untaian frasa lan ukara ingkang dipungrupaken miturut tatanan sintaksis. Frasa-frasa lan ukara punika dados alat komunikasi ingkang wigati, amargi ngandharaken gagasan lan pikiranipun tiyang. Basa lisan punika ugi dipun-ginakaken dhateng gayutan sosial, edukasi, lan budaya, dadosipun satunggaling aspek penting dhateng identitas lan kebudayaan tiyang.

Basa Aksara inggih punika satunggaling cara komunikasi ingkang kaginakaken déning manungsa, ingkang ngginakaken tembung-tembung ingkang kacithak saking kosakata ingkang ageng (kirang langkung 10.000 tembung). Basa tulisan punika katulis wonten ing médhia kados dluwang, blabak, komputer, lan médhia sanèsipun. Cara puniki dados satunggaling alat komunikasi ingkang wigati amargi saged nyimpen lan nyebaraken informasi kanthi cara ingkang langgeng. Basa aksara punika ugi dados alat kanggé nglestarekaken kabudayan lan sastra, ugi minangka jembatan kanggé silaturahmi antar-budaya lan antar-generasi. Tiyang saged ngrasakaken lan mangertosi gagasan ingkang dipunsebataken déning panulis sanajan sampun mangsa suwé.

Basa Isarat inggih punika satunggaling wangun basa ingkang ngutamakaken basa awak lan obahing lambé, dene boten ngginakaken swara minangka médhia komunikasi. Kaum tunarungu inggih punika golongan utami ingkang ngginakaken basa puniki. Basa isarat punika dipun-ginakaken ngginakaken kombinasi saking tangan, orientasi lan obahing tangan, lengen, lan awak, sarta ekspresi praupan kanggé ngungkapaken pikiran lan gagasan. Basa isarat punika penting dhumateng komunitas tunarungu amargi nyedhiyakaken cara kanggé komunikasi ingkang efektif lan inklusif. Basa isarat ugi minangka jembatan kanggé komunikasi antar-tiyang ingkang gadhah kabetahan beda ing babagan pangrungu lan komunikasi.

Fonem punika satunggaling unit dasar swanten ing basa ingkang gadhah fungsi nyawisaké makna. Saben fonem gadhah ciri swanten ingkang bénten, ingkang saget ngowahi arti tembung. Dados, ing basa Inggris, fonem /p/ lan /b/ bénten ing cara wicanten mlipir lan kacipet, lan punika nyawisaké bedanipun arti tembung "pat" lan "bat". Fonem mboten namung kalebet swanten konsonan lan vokal, ananging ugi kalebet unsur-unsur swanten sanèsipun kayata nada, tekanan, lan intonasi. Pasinaon babagan fonem punika wigatos tumrap nyinaoni struktur fonologis basa, lan ugi mbantu nyinaoni lan ngatasi masalah wicanten lan pangerten basa. Fonologi punika salah satunggaling cabang linguistik ingkang nyinaoni babagan fonem. Aspèk punika wigatos amargi swanten dados tihang saking wicanten lan serat ing saben basa. Fonologi nyinaoni caranipun swanten individu lan kombinasi swanten dipun-ginakaken ing basa kanggé nyiptakaken makna lan bédanipun antawisipun tembung. Ugi kalebet nyinaoni intonasi lan tekanan swanten, ingkang saget ngowahi arti utawi nambah diménsi ékspresi ing basa. Fonologi saget béda-béda miturut basa lan dialek, ngasilaké ciri khas saking saben basa. Penelitian babagan fonologi saget mbantu mangertosi caranipun anak sinau wicanten lan mangertosi basa, lan ugi saget mbantu diagnosa lan ngatasi masalah wicanten.

Morfem punika satunggaling unit makna panglempit ing basa, saget ugi dipunanggep minangka unit dasar saking konstruksi morfologi. Saben morfem gadhah arti ingkang mandhiri lan mboten saget dipunpecah dados unsur-unsur ingkang langkung alit tanpa kalebet artinipun. Morfem dipuncela dados kalih, inggih punika morfem bébas lan morfem terikat. Morfem bébas saget dipunanggep minangka tembung ingkang gadhah makna nalika dipunucapaken dhéwé, kayata "buku" utawi "lari". Déné morfem terikat mbutuhaken dipungabung kaliyan morfem sanèsipun kanggé nggawé arti, kayata awalan "ber-" utawi akhiran "-an". Pasinaon babagan morfem mbantu nyinaoni cara basa ngowahi lan nggawé makna énggal liwat prosès morfologi lan mbantu mangertosi struktur lan kekayaan basa. Morfologi punika pasinaon babagan struktur lan wujud tembung. Aspèk punika nyinaoni caranipun tembung-tembung dipunwujudaken saking morfem. Morfologi nyinaoni caranipun kombinasi morfem saget nggawé tembung énggal lan owah-owahan makna tembung. Morfologi ugi nyinaoni prosès derivasi lan infleksi tembung. Derivasi nyinaoni caranipun tembung dipunowahi dados jinis tembung sanèsipun, dene infleksi nyinaoni owah-owahan ing tembung kanggé nyocogake konteks gramatikal, kayata jumlah, wektu, lan kasus. Panaliten ing morfologi wigatos kanggé mangertosi struktur lan kekayaan basa, lan wigatos ugi kanggé pangajaran basa lan penerjemahan.

Tembung punika satunggaling unsur dasar wonten ing basa ingkang dipun-ginakaken kanggé nyiptakaken makna lan ékspresi. Fonem lan morfem gadhah peran wigati wonten ing pembentukan tembung. Foném punika satunggaling unit swanten paling alit wonten ing basa ingkang tanpa makna, nanging nalika dipun-gabungaken, saget damel suku kata lan morfem. Morfem, wonten ing sisih sanesipun, punika satunggaling unit makna paling alit wonten ing basa. Kumpulan saking morfem-morfem ingkang kaatur kanthi cara tartamtu saget damel tembung-tembung kalihan makna utuh. Proses nggabungaken foném dados morfem lan morfem dados tembung punika dhasar saking pembentukan lan ekspresi wonten ing basa. Saben tembung gadhah fungsi lan peran wonten ing kalimat, ingkang saget kalebu minangka tembung aran, tembung kriya, tembung sesulih, lan sanès-sanèsipun. Struktur tembung saget sederhana, kados ta tembung ingkang kawangun saking satunggaling morfem (contonipun, "buku"), utawi saget uga komplèks, ngemot gabungan sawetara morfem (contonipun, "nggambaraken"). Tembung saget owah bentuk lan makna gumantung konteks wonten ing panggunaanipun, kados ta owah-owahan morfologis kanggé nyocogake wektu, jumlah, lan sanès-sanèsipun. Ngertos tembung lan caranipun panggunaanipun punika bagian wigati saking sinau basa, amargi nyedhiyakaken dasar kanggé komunikasi lan pangertosan. Nganalisis tembung lan strukture ugi wigati wonten ing bidang linguistik, kanggé ngertos caranipun basa mbentuk makna lan caranipun basa dipun-ginakaken déning manungsa wonten ing saben aspek kauripan.

Sintaksis punika cabang linguistik ingkang nyinaoni struktur kalimat lan cara tembung-tembung kaatur dados frasa lan kalimat. Sintaksis fokus wonten ing aturan-aturan ingkang ngatur caranipun tembung-tembung dipun-gabungaken kanggé damel kalimat ingkang gramatikal lan ngemot makna. Aspek punika kalebet nyinaoni pola-pola kalimat, urutan tembung, lan relasi antawisipun unsur-unsur wonten ing kalimat. Sintaksis saget béda-béda antawis basa, lan panaliten wonten ing babagan punika saget mbantu ngertos caranipun basa-basa béda ngatur informasi lan nyampèkaken pikiran. Pangertosan babagan sintaksis ugi penting kanggé pangajaran basa, penerjemahan, lan pangembangan téknologi basa kados ta sistem pangènal basa alamiah lan terjemahan mesin.

• Basa Batak
• Basa Jawa
• Basa Melayu
• Basa Madura
• Basa Sundha
• Basa Bali
• Basa Sasak
• Basa Acèh
• Basa Minangkabau
• Basa Melayu Ambon

• Basa Inggris
• Basa Prancis
• Basa Walanda
• Basa Arab
• Basa Jerman
• Basa Cina
• Basa Pali
• Basa Sangskreta

• World Atlas of Language Structures: a large database of structural (phonological, grammatical, lexical) properties of languages
• Ethnologue: Languages of the World iku katalog pepak ngenani kabèh basa urip saindhenging donya

1. ↑ Kamusella, Tomasz (2016). "The History of the Normative Opposition of 'Language versus Dialect': From Its Graeco-Latin Origin to Central Europe's Ethnolinguistic Nation-States". Colloquia Humanistica. 5 (5): 189–198. doi:10.11649/ch.2016.011. Diarsip saka asliné ing 26 February 2020. Dibukak ing 9 February 2020.
2. ↑ Kamusella, Tomasz (2016). "The History of the Normative Opposition of 'Language versus Dialect': From Its Graeco-Latin Origin to Central Europe's Ethnolinguistic Nation-States". Colloquia Humanistica. 5 (5): 189–198. doi:10.11649/ch.2016.011. Diarsip saka asliné ing 26 February 2020. Dibukak ing 9 February 2020.