Kabo Verda

 

Til Portugalani deskovris l'insuli dum la 15ma yarcento, Kabo Verda esis nehabitata arkipelago. Segun Portugalana historiisti, la Genovana navigisto Antonio da Noli deskovris l'insuli por Portugal en 1456. En 1462 Portugalani establisis su sur l'insulo Santiago e komencis koloniigar ol ed uzar l'arkipelago kom bazo por komerco di sklavi vers la Nova Mondo^[2]. Li anke probis kultivar sukrokano sur l'insuli, ma sensucese, pro la sika klimato e pro la poka aquo-fonti.

Kelkafoye Angla, Franca e Nederlandana pirati atakis Portugalan urbeti sur l'insulo. Francis Drake spoliis Ribeira Grande en 1585^[2]. Por protekar l'insuli, Portugal komencis koloniigar ol per agrokultivisti de la regiono Alentejo. En 1712, pos atako da Franci, Ribeira Grande perdis relativa importo por Praia, qua divenis la chefurbo dil arkipelago^[2].

Pro la dekado di la komerco di sklavi, la prospero dil arkipelago desaparis. Tamen, lua geografiala situeso - sur l'Atlantiko, ye cirkume 570 km de Afrika - transformis Kabo Verda ad ideala loko por riprovizar navi. Pro sua ecelanta portuo, Mindelo (sur l'insulo São Vicente) divenis importanta komercala centro dum la 19ma yarcento.

 

En 1951 Portugal chanjis la stando di Kabo Verda de kolonio ad transmara provinco, probante desstimular lokala nacionalismo. En 1956 Amílcar Cabral fondis "Afrikana Partiso por la Nedependo di Guinea e Kabo Verda" (Portugalane: Partido Africano pela Independência da Guiné e Cabo Verde - PAIGC. Amílcar diplasis la bazo dil partiso a Conakry en Guinea e komencis militarala revolto kontre la Portugalani en 1961. Ilu mortigesis ye la 20ma di januaro 1973, ma la rebeleso duris.

 

En 1974 la koloniala rejimo faliis, e pos interimala guvernerio Kabo Verda tandem divenis nedependanta ye la 5ma di julio 1975. La nova guvernerio adoptis agrala reformo priorigante la produktado di nutrivi por la populo (antee, la lando produktis nur 5% de la bezonata nutrivi). Anke la kultivado di arbori en kelka zoni, por furnisar lenio e diminutar l'efekti di sikeso, komencis en ta epoko.

En 1980 pos stato-stroko en Guinea Bisau, Kabo Verda ruptis diplomacala relati kun ol ed abandonis l'ideo pri l'uniono politikala di la du landi. Afrikana Partiso por la Nedependo di Kabo Verda" - PAICV - formacesis. Ol guvernis la lando kom unika partiso til 1990. En 1991 António Mascarenhas Monteiro (qua antee esis la chefo di la Supra Korto di Kabo Verda dum 10 yari) elektesis prezidanto en l'unesma elekti kun plura partisi. Il komencis transformar Kabo Verda a merkatala ekonomio.

Rezulte del elekti en februaro 2001, la partiso PAICV itere ganis la povo. Pedro Verona Rodrigues Pires ganis l'elekti per mikr avantajo - 50,05% kontre 49,95%, o nur 13 voti^[2] - kontre Carlos Alberto Wahnon de Carvalho Veiga de la partiso MPD.

 

 

Kabo Verda esas miparlamentala republiko, ed un ek la maxim stabila demokratii de Afrika. Lua konstituco adoptesis en 1980 e revizesis en 1992, 1995 e 1999.

La prezidanto esas la chefo di stato ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. Depos 2011 lu esas Jorge Carlos Fonseca. La chefministro esas la chefo di guvernerio ed elektesas dal parlamento anke por 5-yara periodo. Depos la 22ma di aprilo 2016 lu esas Ulisses Correia e Silva.

La parlamento (Assembléia Nacional) havas unika chambro kun 72 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari. La du precipua partisi di Kabo Verda esas PAICV e MPD.

La maxim alta korto di la judiciala povo esas la Supra Judicieyo, kun membri indikata dal prezidanto, dal parlamento e da la judiciala komitato. Existas separita lokala korti, qui judicias civila, konstitucala e kriminala kazi.^[3]

La lando esas membro di l'Afrikana Uniono.

 

 

Kabo Verda jacas cirkume ye 600 km weste di Afrika. Ol konsistas ek 10 precipua insuli, ma nur 9 esas habitata. Santiago, kun 992 km², esas la maxim granda.

L'insuli komencis formacesar 20 milion til 8 milion yari ante nun, pro volkanal erupti sub l'oceano, ma lua strukturi esas plu anciena, evante 125 til 150 milion yari. La volkano Pico do Fogo eruptis lastafoye en 2014. Ol havas kratero kun 8-kma diametro ed esas la maxim granda monto dil arkipelago, kun 2.829 metri super la marala nivelo.

La klimato esas plu milda kam interne dil Afrikana kontinento, pro l'influi dal oceano. La pluvoza sezono duras de agosto til oktobro. La klimato dil insuli klasifikesas kom miarida, ecepte l'insuli Sal (kun mezavalora yarala pluvo-quanto de 145 mm) e anke Boa Vista e Maio, qui klasifikesas kom arida. L'insuli plu proxima del Afrikana kontinento subisas influi dal sika venti de Sahara. L'insuli ne havas longa fluvii, nur fluvieti longa de admaxime 12 km, quala Ribeira da Torre, sur l'insulo Santo Antão.

 

Yen la insuli di Kabo Verda:

 

 

Kabo Verda havas poka naturala *resursi e poka aquo, sive subtera, sive surfacala. Nur 4 de la 10 insuli povas praktikar agrokultivo e 90% de la nutrivi konsumata en la lando esas importacata. La precipua produkturi de minerala extraktado esas salo (extraktata sur l'insulo Sal), pozolano e kalkopetro.

Dum la historio di la lando, la habitantaro di Kabo Verda subisis famino, exemple en 1968, kande l'lagrokultivala produktado diminutis preske 90% e granda parto del bovaro mortis.^[4] Sikesi e famino produktis multa morti e koaktis parto de la habitantaro ekmigrar. La pekunio sendata da Kaboverdani habitanta exterlande reprezentas cirkume 20% de la TNP di la lando.

Dum recenta yari, anke turismo divenis importanta fonto di revenui por la lando. La quanto de viziteri kreskis de cirkume 45.000 personi en 1997 til plu kam 115.000 personi en 2001 e 569.387 personi en 2015, segun l'oficala statistiki da INE (Instituto Nacional de Estatísticas). La maxim multa viziteri venis de Unionita Rejio, Germania, Portugal, Nederlando, Belgia, Francia ed Italia.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Kabo Verda havis 603 901 habitanti. La maxim multa (71%) esas mestici (mulato). Afrikani esas 28%, e blanki Europani esas 1%.^[5]. En 2023, 68% de la habitantaro vivis en urbi, e 90,8% savis lektar e skribar^[5].

L'oficala linguo di la lando esas Portugalana. La maxim multa habitanti parolas la kreola linguo di Kabo Verda.^[5]

Segun religio, la maxim multa Kaboverdani esas kristani. En 2010, 77,% de la habitantaro esis Katoliki, 4,3% esis Protestanti (inkluzite 1,7% del Eklezio dil Nazareno, 1,5% Adventisti, 0,9% del Assemblo di Deo, 0,4% del Universal Eklezio, e 0,1% del Eklezio Deo esas Amo), 4.3% esis altra Kristani (inkluzite 1% Testi di Jehova), 1.8% esis Mohamedani, 1.3% de altra religii, e 10.8% deklaris havar nula religio.^[5]

La maxim populoza urbo esas lua chef-urbo, Praia. Altra importanta urbi esas Mindelo e São Vicente. Existas granda komunitati Kaboverdana qui habitas exterlande, nome en Usa, Portugal, Angola e Senegal.

 

 

La Kaboverdana kulturala e sociala modeli havas influi da rurala Portugal e de Afrika. Futbalo e religiala agadi esas la tipala formi di sociala interago ed amuzo^[6]. La personi konservas l'anciena kustumo irar a placi por renkontrar sua amiki^[6].

La muziko Kaboverdana havas Portugalana, Afrikana e Braziliana influi. Lua maxim populara ritmi esas morna e coladeira (lokala versiono di Karibiana ritmo zouk), sequata da funaná e batuque. Cesária Évora (1941-2011) esas la maxim konocata Kaboverdana kantistino. Anke Morna (kun sua delikata ritmo), coladeira, funaná e batuque havas sua propra danso-formi.

L'oficala linguo esas la Portugalana, ma granda parto de la habitantaro parolas la kreola linguo di Kabo Verda. La literaturo di Kabo Verda esas un ek la maxim richa de Afrika. Yen kelka famoza skriptisti Kaboverdana: Baltasar Lopes da Silva, António Aurélio Gonçalves, Manuel Lopes, Orlanda Amarílis, Henrique Teixeira de Sousa, Arménio Vieira, Kaubverdianu Dambará, Dr. Azágua e Germano Almeida.

En 2007 Kabo Verda ganis l'Afrikana konkurso pri basketbalo organizata dal internaciona federuro FIBA. La maxim konocata basketbalisto de Kabo Verda esas Walter Tavares, qua ludas en l'Usana championkonkurso NBA, esante membro dil esquado Atlanta Hawks. Anke Windsurf e Kitesurf esas populara sporti.

La nacional esquado pri futbalo konocesas kom Tubarões Azuis ("blua sharki") o Crioulos ("kreoli"). Ol partoprenis dufoye l'Afrikana Kupo di la Nacioni, en 2013 ed en 2015.

 

Commons havas kontenajo relatante a:

Kabo Verda

• guvernerio di Kabo Verda (en la Portugalana).