Australia

 

On kalkulas ke l'unesma habitanti di Australia arivis ibe inter 65.000 e 70.000 yari ante nun,^[3] kande populi migris de Azia tra istmi o navigis tra kurta disti inter la nuna insuli dil Pacifiko, dum epoko kande la marala nivelo esis plu basa kam nun. Ta populi esis l'ancestri di la nuna aborijeni Australiana. La maxim multa ek li transvivis de chasado e kolektado ante l'arivo dil unesma Europani.

L'unesma Europano qua arivis en la kontinento esis Nederlandano Willem Janszoon, en 1606. Ilu vidis la peninsulo Cape York e desembarkis an la fluvio Pennefather. Nederlandani mapigis la westala e la nordala litori del kontinento e nomizis ol "Nova-Holando". Tamen, li facis nula esforco pri lua koloniigo.

L'Angla explorero William Dampier desembarkis an la nord-westo di Australia en 1688. En 1770 James Cook mezuris granda parto dil estala litoro di la kontinento. Ilu revendikis Australia por Anglia.

Pos perdar lua kolonii en Amerika en 1783, l'Angli sendis navala floto komandita dal kapitano Arthur Phillip, surnomizita "l'unesma floto", por establisar punisala kolonio en la kontinento. Ye la 26ma di januaro 1788 li establisis kampeyo en la nuna Port Jackson, Sydney. Ca dio nun celebresas kom la "Dio di Australia", Australia Day.

Australia kreis lua konstituco e divenis nedependanta de Unionita Rejio ye la 1ma di januaro 1901, sub la formo di federuro di ex-Britaniana kolonii. De 1901 til 1927 la chef-urbo di la lando esis Mebourne, dum ke Canberra konstruktabis.

Australia adoptis la statuto en 1942 ma datizis ol de 1939, por validar legi aprobita dum la Duesma mondomilito. Pos la Duesma mondomilito Autralia stimulis enmigro de Europani. Pos la yari 1970a kun la fino di politiki qui restriktis l'eniro di ne-Europani, enmigranti de Azia e de altra regioni anke establisis su en la lando.

 

 

Australia esas monarkio. La rejo di Anglia essas la chefo di stato, e reprezentesas lokale da la generala-guvernisto. La chefministro, qua fakte havas la povo, esas la chefo di guvernerio.

La legifala povo konsistas ek duchambra parlamento. La basa chambro esas la Chambro di Deputati (Angle: House of Representatives), qua havas 150 membri, qui elektesas por admaxime 3 yari. La supra chambro esas la Senato, qua havas 76 membri qui elektesas direte dal populo por 6 yari. Singla ek la 6 originala stati de Australia mustas havar adminime 6 deputati, e la 6 stati mustas havar exakte egala quanto di senatani. Pos l'elekto di 1984, singla ek la 6 stati havas exakte 12 senatani. La Nordala Teritorio havas du senatani, qua anke reprezentas l'exterala teritorii dil Insuli Cocos e dil Insulo Christmas. La du senatani de Canberra anke reprezentas insulo Norfolk e la Teritorio Jervis Bay.

Judiciala povo konsistas ek la Supra korto di Australia ed altra federala korti. Judiciisti de la Supra Korto nominesas dal generala-guvernisto.

 

 

Granda parto di la centro e westo di Australia esas dezerto. Norde existas klimati equatorala e tropikala, dum ke este e sud-weste la klimato esas subtropikala, ed en sudo esas mez-varmo (temperema klimato).

An la centro di Australia existas la notinda petro-formacuro Uluru.

La Granda Koralio-barilo, la maxim granda koralia rifo dil mondo^[4] jacas en kurta disto del Australiana litoro, e havas plu kam 2.000 km di extenso. La maxim alta monto di lando esas Monto Kosciuszko, kun 2.228 metri di altitudo.

 

 

Segun la demografiala kontado di 2021, Australia havis 25 890 773 habitanti^[2]. Segun spontana deklaro, 33% deklaris esar Angli o decendanti, 29,9% deklaris esar o decendar de Australiani, 9,5% de Irlandani, 8,6% de Skoti, 5,5% de Chiniani, 4,4% de Italiani, 4% de Germani, 3,1% de Indiani, 2,9% de aborijeni Australiana, 1,7% Greki, e 4,7% ne informis dum la kontado. L'individui povis informar plu kam 1 ancestreso en la kontado^[5]

Malgre ne existar oficala linguo deklarata, l'Angla esas la maxim parolata: 72% de la habitantaro parolas ol dome. Chiniana ("Mandarin") parolesas da 7,2%, Araba da 1,4%, Vietnamana da 1,3%, Kantonana da 1,2%, altra lingui da 15,7%, e 5,7% ne informis pri idiomo en la kontado.^[5]

Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Australia esas katolikismo: 20% de la habitantaro. Protestanti esis 18,1% (9,8% Anglikani, 2,6% del Unionit Eklezio, 1,6% Presbiteriani, 1,4% Baptisti, 1% Pentekostalisti, 1,7% altra Protestanti), altra kristani esis 3,5%, Mohamedani esis 3,2%, Hindui 2,7%, Buddhisti 2,4%, Ortodoxa kristani esis 2,3%, altra religii esis 2,1%, e 38,4% informis ne havar religio. En la sama kontado, 7,3% ne informis pri religiala kredo^[5].

La maxim populoza urbi di la lando esas Sydney, Melbourne, Brisbane, Perth, ed Adelaide.

 

Depos 1788 la precipua influi en Australiana kulturo venas de Angla-Kelta kulturo, kun kelka indijena influi. L'evoluciono dum la sequanta yari kreis distingiva Australiana kulturo. De la duimo dil 20ma yarcento, anke Usana kulturo influas l'Australiana, nome tra la televiziono, cinemo e muziko.

Pri literaturo, la 19ma-yarcenta poeti Henry Archibald Lawson e Banjo Paterson kaptis l'experienco pri vivar en l'arbustoza regioni Australiana, e lia poemi duras esar populara. La novelisto Marcus Andrew Clarke, naskinta en Anglia, ank esas importanta nomo dum la 20ma yarcento. La skriptistino Miles Franklin donas elua nomo a la maxim prestijoza premio pri literaturo di Australia, la Premio Miles Franklin, donata omnayare a la skriptisto Australiana selektata kom la maxim bona novelisto. L'unesma vinkero di ta premio, Patrick White, premiizesis per la Nobel-premio pri literaturo en 1973. La skriptisti Peter Philip Carey, Thomas Keneally, Richard Flanagan e David Malouf, e la poeto "Les" Murray ank esas importanta nomi de la moderna literaturo Australiana.

Muziko esas integra parto del aborijena kulturo. Lua maxim konocata muzikala instrumento esas digeridoo, konstruktita de ligno, qua produktas distingiva fono.