Bahia
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bahia esas la maxim vasta stato di Nord-Estala regiono di Brazilia. Ol havas kom vicini Alagoas e Sergipe nord-este, Pernambuco e Piauí norde, Goiás e Tocantins weste, e Minas Gerais ed Espírito Santo sude. Este jacas l'Oceano Atlantiko.
Bazala fakti pri Bahia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
Malgre duranta polemiki, Brazilia oficale deskovresis ye la 22ma di aprilo 1500 dal Portugalano Pedro Álvares Cabral, qua arivis en Porto Seguro, sude de Bahia, precize an la regiono Coroa Vermelha. Ibe celebresis l'unesma meso katolika en Brazilia. Kande la Portugalani komencis explorar la nova teritorio li deskovris l'arboro pau brasil, de qua extraktesis reda tinto lor multe chera en Europa. La granda quanto di pau brasil anke atraktis kontrabandisti, nome Franci.
La koloniigo di Brazilia oficale komencis en 1530, kande la sistemo di heredala kapitanii kreesis. Fakte ol developesis pos 1549, kande fondesis Salvador, l'unesma chef-urbo di Brazilia. Salvador fondesis da Tomé de Sousa, e restis chef-urbo di Brazilia til 1763, kande Markezo de Pombal, lor la chefministro di Portugal, transferis la chef-urbo di la kolonio a Rio de Janeiro.
Nederlandani atakis Bahia dum la 17ma yarcento, dum l'administrado da Diogo de Mendonça Furtado. Li okupis Salvador de 1624 til la 1ma di mayo 1625, kande Hispana trupi helpis ekpulsar li. En 1631, lora guberniestro Diogo Luís de Oliveira decidis konstruktar fuorto an la kolino Morro de São Paulo por protektar l'urbo. Nederlandani itere probis invadar la bayo Todos os Santos, ma pos la konstrukto dil fuorto São Marcelo, nula stranjera atako eventis. En 1635 li probis atakar vilajo Caravelas, ed en 1637 li atakis sude, en Camamu ed Ilhéus, sensucese.
Pos ke markezo de Pombal divenis chefministro di Portugal, ilu decidis transformar a vilaji l'anciena misioneyi kreita dal jezuiti en Bahia. L'unesma vilajo kreita esis Prado, en 1755. Alcobaça kreesis en la sam yaro. Nova Santarém ed Ituberá kreesis en 1758, e pose plura altra. Segun rejala decido, ye la 4ma di marto 1761 Portugalan administrado expropriis kapitanii Ilhéus e Porto Seguro, por kontrolar la kontrabando di ligno e protektar la habitanti dil sudo di la regiono kontre ataki dal indijeni.
En 1798 eventis revolto en la regiono kontre Portugalan administrado, qua divenis konocata en la historio kom "revolto dil taliori" (Revolta dos Alfaiates). La chefi dil movado esis negri kelke instruktita: la taliori João de Deus Nascimento, Manuel Faustino dos Santos Lira, e la soldati Lucas Dantas do Amorim Torres e Luís Gonzaga das Virgens. Anke kelka membri dil elito, exemple Cipriano Barata, Moniz Barreto e Aguilar Pantoja, partoprenis la revolto. Tamen, nur la povri kondamnesis a mortopuniso e mortigesis ye la 8ma di novembro 1799.
Dum la 19ma yarcento, ante ke lora heredanta princo Pedro deklaris Brazilia nedependanta de Portugal, eventis revolteti kontre Portugalani en la nuna urbo Cachoeira, en 1821. Pos la 7ma di septembro 1822 eventis kombati lokale kontre Portugalana trupi qui ne aceptis forirar de Brazilia. Komence la kombati facesis nur da volontarii, exemple soldatino Maria Quitéria e la mayoro Silva Castro, nam formala trupi Braziliana ne sendesis a la regiono. Erste ye la 2ma di julio 1823 la lasta Portugalana trupi vinkesis ed ekpulsesis de Bahia.
Charles Darwin vizitis la regiono en 1832, dum lua voyajo en la navo Beagle. De la 24ma til la 25ma di januaro 1835 eventis revolto da urbala sklavi, konocata kom Malês, de religio Mohamedana, rapide represita.[2] Ta sklavi, di etnio Hausa, savis lektar e skribar en Araba linguo, ed organizis revolto kun la skopo obtenar kontrolo di urbo Salvador e mortigar la blanki.[2] Tamen, du mulieri denuncis la revolto, qua subisis violentoza represo.[2] Li mortigis 7 soldati, ma 70 revoltinti mortigesis.[2] La chefi di la movado kondamnesis a mortopuniso, kontre ke altra rebeli deportesis ad Afrika.[2]
Dum la 19ma yarcento, plantacerii di kotono, kafeo, tabako e sukrokano, ed anke l'exploto di diamanti divenis la precipua ekonomial agadi da lora "provinco Bahia". Pos la proklamo di la republiko Bahia divenis stato. En 1889 eventis la milito di Canudos, kande povra habitanti di vilajo Canudos, fondita da Antônio Conselheiro, mistiko lore judikata kom profeto, kombatis kontre la polico e pose kontre l'armeo Braziliana dum preske 1 yaro, de 1896 til 1897. Erste pos la 4ma atako kontre l'urbeto, l'armeo destruktis e brulis komplete Canudos.[3]
Kakao esis la maxim importanta ekonomiala produkturo dil stato dum la komenco dil 20ma yarcento til la deskovro di petrolo en la nuna urbo Lobato, e pose en urbi Catu e Pojuca. En 1955 inauguresis la refinerio Landulfo Alves an urbo Mataripe, e dum la yari 1970a inauguresis industriala komplexo petrokemiala che Camaçari, urbo proxim Salvador.[4] Dum la yari 1990a, Usana automobilo-fabrikanto Ford Motor Company instalis fabrikerio di automobili an urbo Camaçari. Anke altra firmi instalis fabrikerii en la regiono por produktar automobilala kompozanti, e l'industriigo adportis nova employi e developo a la regiono.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La tota surfaco di Bahia equivalas aproxime olta di Francia. Ol havas la maxim longa litoro inter la Braziliana stati: 1.183 km. Centre e norde dil stato existas mi-arida regiono (klimato Bsh, segun la klimatala klasifikuro da Köppen-Geiger) nomizita Sertão, qua recevas poka pluvo-quanto. Ibe, la sikeso povas durar dum plu kam 1 yaro. An la litoro, este dil stato, existas regiono kun tropikala klimato, e lua pluvo-quanto yarala povas superirar 2.000 mm en Ilhéus. Weste dil stato existas savano, vejetantaro dil Braziliana ekosistemo cerrado.
La precipua fluvio del stato esas São Francisco, qua fluas de sude ad norde. Altra du importanta fluvii esas Paraguaçu (longa de 600 km) e Contas (longa de 620 km), qui fluas tote en la teritorio, ed anke fluvio Jequitinhonha, longa de 920 km, qua naskas en Minas Gerais[5] e havas hidrografiala baseno de 70 315 km²[6], de qui nur 6% jacas en Bahia.
An la centro dil stato existas alta planajo nomizita Chapada Diamantina. En ca regiono naskas 90% de la fluvii e riveri qui formacas la baseni di fluvii Paraguaçu, Jacuípe e Contas. Existas multa kaskadi en ta regiono, qui formacas naturala balnobaseni an lia bazi. Ank en ca regiono jacas la tri maxim alta monti dil stato: Pico do Barbado (2.080 m di altitudo), Pico Itobira (1.970 m), e Pico das Almas (1.958 m).
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de Braziliana fonduro Fundação Getúlio Vargas - FGV - por la yari de 2002 til 2020, la precipua ekonomiala sektoro di Bahia esas la sektoro di servadi (qua reprezentas 68,5% de la totala regionala produkturo dil stato), pose industrio (23,0%) e fine agrokultivo (8,5%)[7]. La precipua kompozanti di lua sektoro di servadi esas publika agadi (publika administrado, polico, publika saneso, publika eduko, edc) qui reprezentas 20,3% de la regionala produkturo, transporti (12,6%), e komerco e lokaco di imobli (9,7%). Turismo esas importanta ekonomial agado en Salvador ed en altra urbi di la litoro, exemple Porto Seguro, Ilhéus, Una, Trancoso, ed altri. An la norda litoro dil stato, la regiono Costa do Sauípe recente divenis importanta turistala loko. L'aeroportuo di Salvador modernigesis dum recenta yari por faciligar l'arivo di turisti nacionala e stranjera.
La precipua industrii esas transformo-industrii (kemiala, petrokemiala, cemento, plastiki), mashinifado ed automobili qui koncentresas en la metropolala regiono di Salvador e reprezentas 11,1% de la regionala produkturo[7] Urbo Camaçari koncentras la maxim importanta industriala centro dil stato, kun fabrikerii di automobili, e di kemiala, petrokemiala e plastikala produkturi. L'extraktado di petrolo e naturala gaso anke stimulas industriala sektoro.
La precipua produkturi dil agrokultivo esas soyo, kotono, maizo e fazeolo kokoso, tabako e kakao. La westo di stato divenis la "nova agrokultivala frontiero", kun granda expanso di agrokultivo ed edukado di bovi dum recenta yaro. La tradicionala kultivo di kakao e la produktado di chokolado ank esas importanta en la sudo dil stato.
L'exploto di petrolo e naturala gaso - sive en la kontinento, sive en la maro - e la minado, nome oro, kupro e magnezo ank esas importanta en kelka regioni. Che urbo Caetité, jacanta 640 km sudweste di Salvador, existas la nura mineyo di uranio di Brazilia.[8] Bahia esas la 3ma maxim granda produktero di minerali di Brazilia.
En Bahia jacas 3 importanta aquobarili - Paulo Afonso, Itaparica e Sobradinho - qui furnisas elektro a Bahia ed ad altra stati di la nord-estala regiono Braziliana. En Dias d'Ávila existas termoelektrala centralo qua anke furnisas elektro a la stato.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]Segun la demografiala kontado di 2022, Bahia havis 14 136 417 habitanti[1]. La maxim multa - 63,4% - esas mestici di blanki kun negri, 20,3% esas blanki, 15,7% negri e 0,6% indijeni o decendanti de est-Aziani[9]. La precipua aborijena grupi esas Pataxó, Tupinambá, Pataxó-hã-hã-hãe e Kiriri.
La maxim granda urbo dil stato esas Salvador, kun plu kam 2,9 milion habitanti.
| La 10 maxim granda urbi di Bahia (2020) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Salvador  Feira de Santana | |||
| 1ma | Salvador | 2 886 698 | |
| 2ma | Feira de Santana | 619 609 | |
| 3ma | Vitória da Conquista | 341 128 | |
| 4ma | Camaçari | 304 302 | |
| 5ma | Itabuna | 218 162 | |
| 6ma | Juazeiro | 213 685 | |
| 7ma | Lauro de Freitas | 201 635 | |
| 8ma | Ilhéus | 162 438 | |
| 9ma | Jequié | 159 923 | |
| 10ma | Teixeira de Freitas | 156 975 | |
| Fonto: IBGE - 2020[10] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Bahia havas partikulara kulturo, diferanta de altra regioni di Brazilia. Baianas esas mulieri qui uzas la konocata blanka robi kun Afrikal origino, koloroza koliari, orea oreloringi e blanka turbani sur elia kapi, ed ordinare vendas nutrivi, exemple la disho acarajé, qua konsistas ek fazeolo-farino e fritesas en palm-oleo, en la stradi di Salvador.
Religiala festi di katolika origino, exemple la Festo di Nia Siorulo de Bonfim (Portugalane: Nosso Senhor do Bonfim) eventanta omnayare ye la 17ma di januaro, e la Festo di la Bon Iesu dil Navigisti (Bom Jesus dos Navegantes), eventanta omnayare ye la 1ma di januaro. Ca festi atraktas multa fideli e turisti. Ank esas importanta la festo di la religio "kandombleo", qua veneracas Afrikana deino Yemanja. Ol eventas omnayare ye la 2ma di februaro. Sinkretismo inter Afrikala religii e Katolikismo esas remarkebla en multa aspekti di la populara kulturo di Bahia.
An la centrala quartero di Salvador trovesas bela exempleri pri l'arkitekturo del epoko koloniala en Brazilia, exemple konstrukturi proxim Pelourinho, e kirki vicina, del epoko Baroka, exemple la kirki di Santa Franciskus de Assisi, di Nia Damo di la Konceptado di la Plajo (Nossa Senhora da Conceição da Praia), ed plura altra.
La karnavalo dil urbo Salvador esas mondale famoza pro la prizentado da bandi o kantisti en granda kamioni, nomizita trios elétricos, qui havas enorma fonobuxi ed anke funcionas kom movebla platformi por muzikala spektakli. Singla trio elétrico povas plear lauta muzikaji dum multa hori, e personi proxim li povas dansar segun diversa ritmi, exemple axé music, lambada, samba, Muziko Populara Braziliana (MPB), e plura altra.
Existas anke aspekto "mistika" dum la karnavalo di Salvador, dum la paradi dil grupo Afoxé Filhos de Gandhy, konsistanta ek viri vestizita per blanka kostumi, qui divulgas mesaji pri la "paco inter la homi" e pri "ne-violento". La nomo di la grupo, kreita da filii di laboristi del portuo di Salvador en 1949, homajas Indiana pacifisto Mohandas Karamchand Gandhi.
Exter Salvador, existas populara festi religioza en multa urbi (exemple, por homajar Santa Antonius, Santa Ioannes e Santa Petrus en junio) e festi kun rurala origino, exemple tale nomizita vaquejada, kreita dum pasinta epoki dal bovala pastori kande li kunvenis che urbeti por festar. Un ek la maxim konocata vaquejada de Bahia eventas en urbo Serrinha.
Importanta nomi di Braziliana muziko naskis o rezidis en Bahia, exemple Dorival Caymmi, Gilberto Gil, Caetano Veloso, Gal Costa, Maria Bethânia, Daniela Mercury, Tom Zé, la muzikala grupo Novos Baianos, Raul Seixas, Marcelo Nova, João Gilberto, Carlinhos Brown, Ivete Sangalo, Luiz Caldas e Margareth Menezes.
Capoeira esas "ludo", o plu exakte lukto-arto qua semblas esar danso, e developesis sekrete dal sklavi por konfrontar lia persekuteri, kande li fugis de la plantacerii. Pose, ol divenis un ek la simboli di Braziliana kulturo ed "exportesis" ad altra landi. Existas multa grupi qui ludas capoeira en la stradi di Salvador.
Pri literaturo, multa importanta Braziliana skriptisti naskis o rezidis en Bahia, exemple la baroka poeto Gregório de Matos, la poeto dil Romantikismo Castro Alves, la yuristo Ruy Barbosa, e la skriptisti Adonias Filho, Jorge Amado e João Ubaldo Ribeiro. Paralele, existas populala formo literaturo nomizita literatura de cordel (literale: "literaturo (pendanta) per kordeto"), skribita en formo di versi en libreti e vendita en la ferii di la urbeti e vilajeti di Bahia.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]Quale en tota Brazilia, futbalo esas la maxim populara sporto dil stato. La maxim populara futbalo-esquadi dil stato esas Esporte Clube Bahia ed Esporte Clube Vitoria.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 Censo 2022: Brasil tem 203 milhões de habitantes, 4,7 milhões a menos que estimativa do IBGE - Publikigita da G1. Dato di publikigo: 28ma di junio 2023. Idiomo: Portugalana.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Revolta dos Malês - Publikigita da Palmares Fundação Cultural. URL vidita ye 19ma di septembro 2016. Idiomo: Portugalana.
- ↑ A Guerra de Canudos - Resumo - Publikigita da Suapesquisa.com. URL vidita ye 19ma di septembro 2016. Idiomo: Portugalana.
- ↑ Coleção História da Bahia - URL vidita ye 19ma di septembro 2016. Idiomo: Portugalana.
- ↑ Rio Jequitinhonha sustenta e inspira moradores mineiros e baianos - Publikigita da G1. Dato di publikigo: 22ma di agosto 2013. URL vidita ye 18ma di septembro 2016. Idiomo: Angla.
- ↑ http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/recursosnaturais/diagnosticos_levantamentos/jequitinhonha/apresentacao.shtm
- ↑ 7,0 7,1 BREVE RETRATO ECONÔMICO DA REGIÃO NORDESTE - Publikigita da Fundação Getúlio Vargas. Dato di publikigo: 27ma di aprilo 2023. URL vidita ye 30ma di junio 2023. Idiomo: Portugalana.
- ↑ Urânio: Mineração em Caetité/BA e suas consequências - URL vidita ye 19ma di septembro 2016. Idiomo: Portugalana.
- ↑ http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2007/indic_sociais2007.pdf
- ↑ [url=ftp://ftp.ibge.gov.br/Estimativas_de_Populacao/Estimativas_2020/estimativa_dou_2020.xls estimativa_dou_2020.xls] - Publikigita da IBGE. Dato di publikigo: 2020. URL vidita ye 27ma di agosto 2020. Idiomo: Portugalana.
