Yernish Chonnaghtey

Ta Yernish Chonnaghtey (Gaeilge ayns jiass y wheiggey, Gaedhilic, Gaeilic, Gaeilig ([ˈɡeːlʲɪc]) ny Gaedhlag ([ˈɡeːl̪ˠəɡ]) 'sy twoaie) ny h-abbyrt jeh'n Yernish ta loayrit ayns Queiggey Connaghtey. Ta ardjyn gaeltacht ry-gheddyn ayns Coontae Vay Eo (dy mynchooishagh ayns Tuar Mhic Éadaigh, Aghill, as Iorras) as ayns Coontae ny Galliu (dy mynchooishagh ayns rinkyn jeh Conamara as er Ellanyn Aran). Ta abbyrtyn Vay Eo as ny Galliu anchasley rish y cheilley ayns ram bollee, er yn oyr dy vel troyn ennagh ec Yernish Vay Eo ry-chlashtyn ayns Yernish Ulley raad dy vel ny troyn cheddin ec Yernish ny Galliu cosoylagh rish ad ayns Yernish Vooan.

Ta anchaslyssyn ennagh ry akin eddyr Yernish Vay Eo as Yernish ny Galliu:

Ta cummal sheeanagh Yernish Chonnaghtey (bunnit er abbyrt Huar Mhic Éadaigh ayns Coontae Vay Eo^[1]) taishbynit 'sy chaart shoh eiyrtyssagh (jeeagh er Abbyrlhit Sheeanagh Eddyr-ashoonagh ry hoi meenaghey er ny cowraghyn). Ta ny cowraghyn 'sy lieh eaghtyragh taishbyney corocklyn coghooysagh (ny corocklyn "lhean" dy tradishoonagh) choud's t'adsyn 'sy lieh eeghtyragh taishbyney corocklyn cleaoil ("keyl"). Cha nel y corockle /h/ ny chorockle lhean ny keyl.

Ta ny breeocklyn ayns Yernish Chonnaghtey taishbynit 'sy chaart eiyrtyssagh. Cha nel ny buill shoh agh buill faggyssagh, er yn oyr dy vel cleaoilaghys as coghooysaghys jeh ny corocklyn cruinn cur cleayney er ny breeocklyn.

Ayns bishaght lesh shen, ta ny daaghooaghtyn /iə, uə, əi, əu/ ry-chlashtyn ayns Yernish Chonnaghtey chammah.

T'ad ny troyn ayns Yernish Chonnaghtey ta rheynn ee magh veih ny h-abbyrtyn elley na:

• Ayns sorçhyn ennagh, liuraghey breeockle roish dhossanyn sthie-focklyn jeh corockle bleaystagh gooagh + ushlagh (m.s. /ɑːɡləʃ/ eaglais "agglish")
• Ayns sorçhyn ennagh, anchaslys kiare vollagh mastey corocklyn stronnagh crooinagh as lhiattee: /n̪ˠ ~ n̪ʲ ~ nˠ ~ nʲ/, /l̪ˠ ~ l̪ʲ ~ lˠ ~ lʲ/, dy mennick gyn liuraghey ny breeocklyn giare cairscreeuagh rouesyn.
• 'Syn abbyrt ta loayrit ayns Cois Fhairrge (yn ard rish coose twoaie Vaie ny Galliu eddyr Bearna as Casla), ta'n /a/ giare bunneydagh focklit magh myr [aː] toshee foddey choud's ta /aː/ foddey bunneydagh focklit magh myr [ɑː] cooyl.
• Ta /n/ focklit magh myr [r] (ny ta /r/ currit ayns e ynnyd) jei corocklyn magh veih [s]. T'eh shen ry-chlashtyn ayns Yernish Ulley chammah.

Ayns abbyrtyn ennagh jeh Yernish Chonnaghtey ta ny meeryn jerree yl-rey -annaí as -achaí currit ayns ynnyd ny meeryn jerree cadjinit -anna as -acha. T'eh ry-chlashtyn dy mennick ayns ram ardjyn Gaeltacht ayns Conamara dy vel y cummey unnaneagh toyrtagh jeh dagh ennymockle jeh'n nah jee-chleayney doltit myr y cummey ennymagh, as eh shen cur y meer yerree hampleyragh ayns corocklyn cleaoilagh 'syn unnaneagh ennymagh. T'eh shen soilshit magh 'sy lettraghey lesh yn i roish y chorockle jerrinagh.

She tro ny breearyn ayns Yernish na mestey cummaghyn oltscarree (raad dy vel oayllys mychione y phersoon kiarit liorish far-ennym) as cummaghyn taahit (raad dy vel oayllys mychione earroo kiarit ayns meer yerree er y vreear) 'sy cho-whingys oc. Ayns Galliu as May Eo, myr t'eh ayns Queiggey Ulley, ta ny cummaghyn oltscarree ymmydit ayns ram cummaghyn raad dy vel cummey taahit 'sy çhengey chadjinit, m.s. molann muid "ta shin moylley" (cadjinit molaimid) ny mholfadh siad "voyllagh ad" (cadjinit mholfaidís). Foddee dy vel ny cummaghyn taahit, goaill stiagh ad nagh vel currit stiagh 'sy çhengey chadjinit ny s'odjey, dy ve ymmydit as feyshtyn er çhee freggyrt.