Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
લખાણ પર જાઓ

મહાત્મા ગાંધીની હત્યા

વિકિપીડિયામાંથી
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.
મહાત્મા ગાંધીની હત્યા
નવી દિલ્હીના બિરલા હાઉસ (હવે ગાંધી સ્મૃતિ)માં આવેલું એક સ્મારક સ્થળ, જ્યાં ૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ના રોજ સાંજે ૫:૧૭ વાગ્યે મહાત્મા ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવી હતી.
સ્થાનનવી દિલ્હી, ભારત
તારીખ૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮
૧૭:૧૭ (IST)
લક્ષ્યમહાત્મા ગાંધી
હુમલાનો પ્રકારહત્યા
શસ્ત્રોબેરેટ્ટા એમ ૧૯૩૪ સેમી ઓટોમેટીક પિસ્તોલ
મૃત્યુ૧ (ગાંધીજી)
અપરાધીઓનથુરામ ગોડસે
નારાયણ આપ્ટે
દત્તાત્રેય પરચુરે
વિષ્ણુ કરકરે
મદનલાલ પહવા
ગોપાલ ગોડસે
આરોપીદિગમ્બર ગાડઘે (તાજનો સાક્ષી)
શંકર કિસ્તૈયા (અપીલ પર નિર્દોષ જાહેર થયા)
અપરાધ સ્ચાપનહત્યા
સજાગોડસે અને આપ્ટે: ફાંસી
અન્ય કાવતરાખોરો: આજીવન કેદની સજા

મહાત્મા ગાંધીની હત્યા ૩૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૮ના રોજ મધ્ય નવી દિલ્હીની એક મોટી હવેલી બિરલા હાઉસના પરિસરમાં ૭૮ વર્ષની વયે કરવામાં આવી હતી. તેમના હત્યારાનું નામ નથુરામ ગોડસે હતું જે મહારાષ્ટ્ર, પૂણેનો એક હિંદુત્વવાદી કાર્યકર્તા,[૧] એક જમણેરી હિન્દુ અર્ધલશ્કરી સંગઠન રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (આરએસએસ)[૨] તેમજ હિન્દુ મહાસભાનો સભ્ય હતો.[૩][૪][૫][૬]

પ્રત્યક્ષદર્શીઓના જણાવ્યા અનુસાર, સાંજે પાંચ વાગ્યા પછી, ગાંધીજી બિરલા હાઉસની પાછળ તરફ બનાવેલી હરિયાળી (લોન) તરફ જનારી સીડીઓની ટોચ પર પહોંચી ગયા હતા, જ્યાં તેઓ દરરોજ સાંજે બહુ-ધાર્મિક પ્રાર્થના સભાઓનું આયોજન કરતા હતા. ગાંધીજી મંચ તરફ ચાલવા લાગ્યા કે તરત જ ગોડસે ગાંધીજીના માર્ગની બાજુમાં ઊભેલા ટોળામાંથી બહાર આવ્યો અને પોઈન્ટ બ્લેન્ક રેન્જથી ગાંધીજીની છાતી અને પેટના ભાગમાં ત્રણ ગોળીઓ ચલાવી.[૭][૮] ગોળી વાગવાથી ગાંધીજી જમીન પર પટકાયા, તેમને બિરલા હાઉસમાં તેમના રૂમમાં પાછા લઈ જવામાં આવ્યા હતા જ્યાંથી થોડા સમય પછી એક પ્રતિનિધિ તેમના મૃત્યુની ઘોષણા કરવા માટે બહાર આવ્યો હતો.[૮][upper-alpha ૧]

ગોડસેને ટોળાના સભ્યોએ પકડી લીધો હતો, જેમાં સૌથી પ્રમુખ દિલ્હીમાં અમેરિકન દૂતાવાસના ઉપ-વાણિજ્ય દૂત (વાઇસ-કોન્સ્યુલ) હરબર્ટ રેઇનર જુનિયર હતા, અને ગોડસેને પોલીસને હવાલે કરવામાં આવ્યો હતો. ગાંધી હત્યાની સુનાવણી મે ૧૯૪૮માં દિલ્હીના ઐતિહાસિક લાલ કિલ્લામાં શરૂ થઈ હતી, જેમાં ગોડસે મુખ્ય પ્રતિવાદી હતો, અને તેના સહયોગી નારાયણ આપ્ટે અને અન્ય છ ને સહ-પ્રતિવાદી માનવામાં આવ્યા હતા. ગોડસે અને આપ્ટેને ૮ નવેમ્બર ૧૯૪૯ના રોજ ફાંસીની સજા સંભળાવવામાં આવી હતી. ગાંધીજીના બે પુત્રો મણિલાલ ગાંધી અને રામદાસ ગાંધી દ્વારા સજા પરિવર્તન માટેની અરજીઓ કરવામાં આવી હતી. જોકે, ભારતના તત્કાલીન વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ, નાયબ વડા પ્રધાન વલ્લભભાઈ પટેલ અને ગવર્નર-જનરલ ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીએ તેમની અરજી નકારી કાઢી હતી.[૧૦]

ગોડસે અને આપ્ટેને ૧૫ નવેમ્બર ૧૯૪૯ના રોજ અંબાલાની જેલમાં ફાંસી આપવામાં આવી હતી.[૧૧]

હત્યાની તૈયારી

મે ૧૯૪૪માં નથુરામ વિનાયક ગોડસેએ ચાકુથી ગાંધીજીની હત્યા કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. તેણે ૧૫ થી ૨૦ યુવાનોના જૂથનું નેતૃત્વ કર્યું હતું, જેઓ પંચગની ખાતે પ્રાર્થના સભા દરમિયાન ગાંધીજી તરફ દોડી આવ્યા હતા. ગોડસે અને તેના જૂથને ટોળાએ ગાંધીજી સુધી પહોંચતા અટકાવ્યા હતા. ગુનાહિત આરોપોને દબાવવાનો ઇનકાર કરવાની ગાંધીજીની પોતાની નીતિને કારણે તેમને મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા.[૧૨]

સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૪માં ગોડસેએ ફરી એક અન્ય જૂથનું નેતૃત્વ કર્યું અને ગાંધીજીના સેવાગ્રામથી મુંબઈ જતા માર્ગને અવરોધિત કર્યો. આ વખતે ગોડસેની ખંજર સાથે ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને તેણે ગાંધીજીને જાનથી મારી નાખવાની ધમકીઓ ઉચ્ચારી હતી. ગાંધીજીની વિચારસરણીને કારણે તેને ફરીથી મુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો.[૧૨]

સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૭ની શરૂઆતમાં, ગાંધીજી દિલ્હી ગયા અને ત્યાં અને પડોશી પ્રાંત પૂર્વ પંજાબમાં ભારત અને પાકિસ્તાનના નવા સ્વતંત્ર રાષ્ટ્રોની રચના દરમિયાન તેમની વચ્ચે મોટા પાયે વસ્તીના અરાજક હસ્તાંતરણથી[૧૩][lower-alpha ૧]થયેલા હિંસક હુલ્લડોને રોકવામાં મદદ કરી.[૧૪]

ગોડસે મુસ્લિમો પ્રત્યેની ગાંધીજીની અહિંસાની ફિલસૂફી સાથે મતભેદ ધરાવતો હતો,[૧૫] જેના કારણે ગોડસે અને તેના સાથીઓ દ્વારા જાન્યુઆરી ૧૯૪૮માં ગાંધીજીની હત્યાની યોજના શરૂ કરવામાં આવી હતી. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે કાશ્મીરને લઈને સશસ્ત્ર વિવાદ ચાલી રહ્યો હતો. બીજી તરફ ગાંધીજીએ વિભાજનની શરત મુજબ ભારત સરકાર દ્વારા પાકિસ્તાનને ચૂકવવાની બાકીની રકમ બાબતે ૧૩ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ના રોજ આમરણાંત ઉપવાસ પર ઉતરીને ભારત સરકાર પર પાકિસ્તાનની ચૂકવણી બહાલ કરવા માટે દબાણ કર્યું. ભારત સરકારે, ગાંધીજીને તાબે થઈને, પોતાનો નિર્ણય પાછો ખેંચી લીધો. ગોડસે અને તેના સાથીઓએ આ ઘટનાક્રમનું અર્થઘટન મહાત્મા ગાંધી દ્વારા સત્તાને નિયંત્રિત કરવા અને ભારતને નુકસાન પહોંચાડવાનો મુદ્દો ગણાવ્યો હતો.[૧૬][૧૭]

જે દિવસે ગાંધીજી ભૂખ હડતાલ પર ઉતર્યા તે દિવસે ગોડસે અને તેના સાથીઓએ ગાંધીજીની હત્યા કેવી રીતે કરવી તેનું આયોજન શરૂ કર્યું હતું.[૧૬][૧૮] નથુરામ વિનાયક ગોડસે અને નારાયણ આપ્ટેએ બેરેટ્ટા એમ ૧૯૩૪ પિસ્તોલની ખરીદી કરી હતી. પિસ્તોલ ખરીદવાની સાથે સાથે ગોડસે અને તેના સાથીઓએ ગાંધીજીની હિલચાલ પર નજર રાખી હતી.

૨૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ના રોજ હત્યાનો પ્રયાસ

ગાંધીજી શરૂઆતમાં નવી દિલ્હીના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા ગોલે માર્કેટ નજીક વાલ્મિકી મંદિરમાં રોકાયા હતા અને ત્યાં પોતાની પ્રાર્થનાસભાઓ યોજી રહ્યા હતા. જ્યારે વિભાજનના નિરાશ્રિતોને આશ્રય આપવા માટે મંદિરની માગણી કરવામાં આવી ત્યારે તેઓ બિરલા હાઉસમાં રહેવા ગયા, જે તે સમયે દક્ષિણ-મધ્ય નવી દિલ્હીના અલ્બુકર્ક રોડ પર એક વિશાળ હવેલી હતી, જે રાજદ્વારી વિસ્તારથી બહુ દૂર ન હતી.[૮] ગાંધીજી બિરલા હાઉસની ડાબી બાજુના બે સાદા ઓરડાઓમાં રહેતા હતા અને હવેલીની પાછળની ઘાસની હરિયાળી પર પ્રાર્થનાસભાઓ યોજી રહ્યા હતા.[૮]

બિરલા હાઉસમાં ગાંધીજીની હત્યાનો પ્રથમ પ્રયાસ ૨૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૮ના રોજ થયો હતો. સ્ટેનલી વોલ્પર્ટના જણાવ્યા અનુસાર, નાથુરામ ગોડસે અને તેમના સાથીઓ ગાંધીની પાછળ પાછળ એક ઉદ્યાનમાં ગયા હતા જ્યાં તેઓ વક્તવ્ય આપી રહ્યા હતા.[૧૯] તેમાંથી એકે ભીડથી થોડે દૂર ગ્રેનેડ ફેંક્યો. જોરદાર ધડાકાથી ભીડ ડરી ગઈ, જેના કારણે લોકોની અસ્તવ્યસ્ત ભાગદોડ મચી ગઈ હતી. વક્તાઓના મંચ પર ગાંધીજી એકલા રહી ગયા હતા. હત્યાની મૂળ યોજના એ હતી કે શ્રોતાઓનું ટોળું ભાગી ગયા પછી, એકલવાયા ગાંધીજી પર બીજો ગ્રેનેડ ફેંકવાનો હતો.[૧૯] પરંતુ કથિત સાથી દિગમ્બર બાડગે હિંમત હારી ગયો, બીજો ગ્રેનેડ ન ફેંક્યો અને ભીડ સાથે ભાગી ગયો. ભારતના ભાગલાના પંજાબી શરણાર્થી મદનલાલ પહવાને બાદ કરતાં હત્યાના બાકીના કાવતરાખોરો નાસી છૂટ્યા હતા અને મદનલાલની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.[૧૯]

૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮

મનુબેન ગાંધી

મનુ (મૃદુલા) ગાંધી, જેને ગુજરાતી ઢબે "મનુબેન" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે મહાત્મા ગાંધીના ભત્રીજી હતા. તેઓ પૂર્વ બંગાળના નોઆખલી ખાતે ભડકી ઊઠેલી કોમી હિંસાના શાંતિ અભિયાન દરમિયાન ગાંધીજીના કાફલામાં જોડાવા આવ્યાં હતાં. આભા ચેટરજી ગાંધીજી દ્વારા દત્તક લેવામાં આવેલી હતી, જે પાછળથી ગાંધીજીના ભત્રીજા કનુ ગાંધી સાથે લગ્ન કરવાની હતી. જ્યારે ગાંધીજીની હત્યા કરવામાં આવી ત્યારે બંને યુવતીઓ ગાંધીજી સાથે ચાલી રહી હતી.[૨૦] ૧૯૬૨માં પ્રકાશિત થયેલા મનુબેન ગાંધીના સંસ્મરણો બાપુની છેલ્લી ઝલક મુજબ મહાત્મા ગાંધી (બાપુ)એ બિરલા ભવનમાં ભગવદ્ ગીતાનું પઠન સાંભળીને દિવસની શરૂઆત કરી હતી.[૨૧] ત્યારબાદ તેમણે હરિજનમાં પ્રકાશિત કરવા માંગતા કોંગ્રેસના બંધારણ પર કામ કર્યું, સવારે ૮ વાગ્યે સ્નાન અને માલીશ કર્યા, અને મનુબેનને પોતાની સંભાળ ન રાખવા માટે ઠપકો આપ્યો, કારણ કે તેમની તબિયત ૧૮ વર્ષની છોકરી માટે હોવી જોઈએ તેવી ન હતી.[૨૨] ૭૮ વર્ષના ગાંધીજીનું સ્નાન બાદ વજન કરવામાં આવ્યું હતું અને તેમનું વજન ૧૦૯.૫ પાઉન્ડ (૪૯.૭ કિલો) હતું. ત્યારબાદ તેમણે પ્યારેલાલજી સાથે નોઆખલી રમખાણોની ચર્ચા કરતા બપોરનું ભોજન લીધું.[૨૩] બપોરના ભોજન પછી મનુબેન કહે છે, ગાંધીજી થોડી વાર સૂઈ ગયા. જાગ્યા પછી સરદાર દાદા સાથે મુલાકાત કરી. કાઠિયાવાડના બે નેતાઓ તેમને મળવા માંગતા હતા, અને જ્યારે મનુબેને ગાંધીજીને જાણ કરી કે તેઓ તેમને મળવા માગે છે, ત્યારે ગાંધીજીએ જવાબ આપ્યો, "તેમને કહો કે, જો હું જીવતો રહીશ, તો તેઓ મારા ચાલવાના સમયે પ્રાર્થના પછી મારી સાથે વાત કરી શકે છે."[૨૪]

મનુબેનના સંસ્મરણો અનુસાર વલ્લભભાઈ પટેલ અને ગાંધીજી વચ્ચેની મુલાકાત નિર્ધારિત સમય કરતાં લાંબી ચાલી હતી અને ગાંધીજી પ્રાર્થનાસભામાં લગભગ દસેક મિનિટ મોડા પડ્યા હતા.[૨૫] ગાંધીજીએ જમણી બાજુએ મનુબેન અને ડાબી બાજુએ આભાનો ટેકો રાખીને પ્રાર્થનાસ્થળ તરફ ચાલવાનું શરૂ કર્યું.[૨૬] મનુબેને લખ્યું છે કે, ખાખી ડ્રેસમાં સજ્જ એક યુવક જેણે પોતાના હાથ નમસ્કાર મુદ્રામાં જોડેલા હતા, ટોળાની વચ્ચેથી પસાર થતાં ધક્કો માર્યો. મનુબેનને લાગ્યું કે એ માણસ ગાંધીજીના ચરણસ્પર્શ કરવા માગે છે. તેણીએ તે માણસને એક બાજુ ધકેલીને કહ્યું, "બાપુ પહેલેથી જ દસ મિનિટ મોડા છે, તમે તેમને શા માટે શરમાવો છો". ગોડસેએ તેમને એટલી જબરદસ્તીથી એક તરફ ધકેલી દીધા કે તેમનું સમતોલન ખોરવાઈ ગયું અને તેઓ જે માળા, નોટબુક અને ગાંધીજીની પિકદાની લઈને જઈ રહ્યા હતા તે તેમના હાથમાંથી પડી ગઈ.[૨૭] તેમને યાદ આવ્યું કે જ્યારે તેઓ વસ્તુઓ લેવા માટે જમીન પર નમી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે ચાર ધડાકાનો અવાજ સાંભળ્યો અને જોયું કે બધે જ ધુમાડો હતો. ગાંધીજીએ હાથ જોડીને કહ્યું, "હે રામ...! હે રામ...!" મનુબેન લખે છે કે, આભાબેન પણ નીચે પડી ગયા હતા અને તેમણે હત્યા કરાયેલા ગાંધીજીને આભાબહેનના ખોળામાં જોયા હતા.[૨૮]

મનુબેને લખ્યું હતું કે, પિસ્તોલના ધડાકાથી તેમના કાન બહેરા જેવા થઈ ગયા હતા, ધુમાડો ખૂબ ઘટ્ટ હતો, અને ઘટના ૩ થી ૪ મિનિટમાં પૂરી થઈ ગઈ હતી. મનુબેનના જણાવ્યા મુજબ લોકોના ટોળા તેમની તરફ ધસી આવ્યા હતા.[૨૯] તેમની પાસે જે ઘડિયાળ હતી તે સાંજના ૫:૧૭ વાગ્યાનો સમય દેખાડતી હતી અને તેમના સફેદ કપડાં પર બધે જ લોહી વહી રહ્યું હતું. મનુબેનના અનુમાન મુજબ ગાંધીજીને ઘરમાં પાછા લઈ જવામાં લગભગ દસ મિનિટનો સમય લાગ્યો હતો, અને આ દરમિયાન કોઈ ડૉક્ટર ઉપલબ્ધ નહોતા. તેમની પાસે માત્ર પ્રાથમિક ચિકિત્સા બોક્સ હતું, પરંતુ તેમાં ગાંધીજીના ઘાવની સારવાર માટે કોઇ દવા નહોતી.[૨૭] મનુબેનના મતે:

હત્યારાની પિસ્તોલની પ્રથમ ગોળી મધ્યથી જમણી બાજુ ૩.૫ ઇંચ અને નાભિથી ૨.૫ ઇંચ ઉપર પેટને અથડાઇ હતી. બીજી પેટ મધ્યથી ૧.૦ ઇંચ દૂર અને ત્રીજી ૪ ઇંચ દૂર જમણી બાજુ અથડાઈ હતી.[૩૦]

ગાંધીજીને ખૂબ જ લોહી વહી ગયું હતું. બધાં જોરજોરથી રડી રહ્યાં હતાં. ઘરમાં ભાઈસાહેબે ઘણી વાર હૉસ્પિટલને ફોન કર્યો હતો, પણ તેઓ કોઈ મદદ સુધી પહોંચી શક્યા ન હતા. ત્યાર બાદ તેઓ વ્યક્તિગત રીતે વિલિંગ્ડન હૉસ્પિટલ ગયા હતા, પરંતુ નિરાશ વદને પાછા ફર્યા હતા. મનુબેન અને અન્ય લોકોએ ભગવદ્ ગીતા વાંચી હતી કારણ કે ગાંધીજીનો મૃતદેહ ઓરડામાં પડ્યો હતો. કર્નલ ભાર્ગવ આવી પહોંચ્યા અને તેમણે ગાંધીજીને મૃત જાહેર કર્યા.[૩૦]

હર્બર્ટ રેઇનર

કેટલાક અહેવાલો અનુસાર, જ્યારે હાજર રહેલી ભીડ હજી પણ આઘાતમાં હતી, ત્યારે ત્યાં ઉપસ્થિત દિલ્હીમાં અમેરિકન દૂતાવાસમાં નવા આવેલા વાઇસ-કોન્સ્યુલ, ૩૨ વર્ષીય હર્બર્ટ રેઇનર જુનિયરે ગાંધીજીના હત્યારા ગોડસેને પકડી પાડ્યો હતો. ધ લોસ એન્જલસ ટાઇમ્સ દ્વારા મે ૨૦૦૦માં પ્રકાશિત રેઇનર માટેની મૃત્યુનોંધ અનુસાર, રેઇનરની ભૂમિકા વિશ્વભરના અખબારોના પ્રથમ પૃષ્ઠો પર પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી.[૩૧][૩૨][૩૩]

સ્ટ્રેટન (૧૯૫૦)ના જણાવ્યા મુજબ, જાન્યુઆરી ૩૦, ૧૯૪૮ના રોજ, રેઇનર કામ પતાવીને બિરલા હાઉસ પહોંચી ગયા હતા, સાંજે પાંચ વાગ્યે પ્રાર્થનાસભા શરૂ થવાના પંદર મિનિટ પહેલાં જ આવી પહોંચ્યા હતા અને પ્રમાણમાં ખૂબ જ ઓછી ભીડમાં તેઓ પોતાની જાતને જોઈ રહ્યા હતા.[૮] કેટલાક સશસ્ત્ર રક્ષકો હાજર હોવા છતાં, રેઇનરને લાગ્યું કે દસ દિવસ પહેલાં જ આ જ સ્થળે બોમ્બ વિસ્ફોટના પ્રયાસને ધ્યાનમાં રાખીને સુરક્ષાનાં પગલાં અપૂરતાં છે.[૮] પાંચ વાગ્યા પછી થોડી મિનિટોમાં ગાંધી અને તેમની નાનકડી ટુકડી બગીચાના વિસ્તારમાં પહોંચી ત્યાં સુધીમાં તો લોકોનું ટોળું સેંકડો સુધી પહોંચી ગયું હતું. રેઈનરે વર્ણન કર્યું હતું કે "શાળાના છોકરા-છોકરીઓ, સફાઈ કામદારો, સશસ્ત્ર સેવાઓના સભ્યો, ઉદ્યોગપતિઓ, સાધુ-સંતો અને 'બાપુ'ના ચિત્રો પ્રદર્શિત કરતા ફેરિયાઓ પણ સામેલ હતા." પહેલાં તો રેઇનર મંચ તરફ જવાના માર્ગથી થોડેક દૂર હતો, પણ તે આગળ વધ્યો અને પાછળથી જણાવ્યું કે, "વધુ નજીકથી તેમને સારી રીતે ન જોઈ શકવાની પરિસ્થિતિને કારણે આ ભારતીય નેતાને વધુ ને વધુ જોવાના આવેગથી મને એ જૂથથી દૂર જવાની પ્રેરણા મળી જેથી હું થોડે દૂર છતનાં પગથિયાંની ધાર પર ઊભો હતો."[૮]

રેઇનર યાદ કરતાં જણાવે છે કે, ગાંધીજી ઘાસના મેદાન તરફ જતાં પગથિયાં પર ઝડપથી આગળ વધી રહ્યા હતા ત્યારે ટોળામાંનો એક અજાણ્યો માણસ કંઈક અંશે ઉદ્ધતાઈથી બોલ્યો, "ગાંધીજી, તમે મોડા પડ્યા છો."[૮] ગાંધીજીએ પોતાની ગતિ ધીમી કરી, એ માણસ તરફ વળ્યા અને નારાજ થઈને એની સામે જોયું અને એ જ ક્ષણે સીધા જ રેઇનરની સામેથી પસાર થઈ ગયા.[૮] પરંતુ જેવા ગાંધીજી પગથિયાંની ટોચ પર પહોંચ્યા કે તરત જ એક અન્ય માણસ, એક ભરાવદાર ભારતીય માણસ, જેની ઉંમર ૩૦ વર્ષની હતી અને ખાખી વસ્ત્રોમાં સજ્જ હતો, તે ટોળામાંથી બહાર નીકળીને ગાંધીજીના માર્ગમાં આવી ગયો. થોડા જ વખતમાં તેણે ઘણા ગોળીબાર કર્યા અને તરત જ ગાંધીજી ઢળી પડ્યા. [૩૪] બીબીસીના એક સંવાદદાતા રોબર્ટ સ્ટિમસને એ રાત્રે દાખલ કરેલા એક રેડિયો અહેવાલમાં પછી શું બન્યું તેનું વર્ણન કરતાં જણાવ્યું હતું:[૩૪] "જે કંઈ બન્યું તેના પર કોઈ વિશ્વાસ કરી શક્યું નહીં; દરેક જણ મૂંઝાઈ ગયેલું અને સુન્ન થઈ ગયેલું લાગતું હતું. અને પછી પ્રાર્થનામાં આવેલો એક અમેરિકન યુવાન આગળ ધસી આવ્યો અને ખાખી કોટમાં સજ્જ પેલા માણસના ખભા પકડી લીધા. અડધો ડઝન લોકો ગાંધીને ઉપાડવા માટે ઝૂકી ગયા. અન્ય લોકોએ હુમલાખોર પર પોતાની જાતને ફેંકી દીધી હતી. ... તેના (હુમાલાવર) પર કાબૂ મેળવી તેને લઈ જવામાં આવ્યો હતો."[૩૫] અન્ય લોકોએ પણ જણાવ્યું હતું કે રેઇનરની કાર્યવાહી સુધી ભીડ કેવી લકવાગ્રસ્ત લાગતી હતી![૩૬][lower-alpha ૨][૩૭]

ધ ન્યૂ યોર્ક ટાઈમ્સના રોબર્ટ ટ્રમ્બુલ, જેઓ એક પ્રત્યક્ષદર્શી હતા, તેમણે જાન્યુઆરી ૩૧, ૧૯૪૮ના રોજ એક પ્રથમ પાના પરના અહેવાલમાં રેઇનરની કાર્યવાહીનું વર્ણન કર્યું હતું.

આ હત્યારાને લેન્કેસ્ટર, માસના ટોમ રેઇનરે પકડ્યો હતો, જે અમેરિકન દૂતાવાસ સાથે જોડાયેલ વાઇસ કોન્સ્યુલ હતો અને તાજેતરમાં જ ભારત આવ્યો હતો. ... શ્રી રેઇનરે હુમલાખોરને ખભાથી પકડ્યો અને તેને કેટલાક પોલીસ રક્ષકો તરફ ધકેલ્યો. એ પછી જ ટોળાએ શું બન્યું હતું તે સમજવાનું શરૂ કર્યું અને મુઠ્ઠીઓના જંગલે હત્યારાને હચમચાવી નાખ્યો...[૯]

રેઇનરે પણ જોયું હતું કે ખાખી પહેરેલો એક માણસ મંચ તરફ જવાના રસ્તે આગળ વધી રહ્યો હતો પરંતુ ગાંધીજીના અનુયાયીઓની એક ટુકડી તેની આગળનું પરિદૃશ્ય જોવા માટે અવરોધક બની હતી. જોકે, થોડા જ વખતમાં તેને એવા અવાજો સંભળાયા જેણે એક ક્ષણ માટે તેને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધો કે શું કોઈ પ્રકારની ઉજવણી ચાલી રહી છે.[૮][upper-alpha ૨] ગોડસેને કબજે કરવામાં રેઇનરની ભૂમિકા અને વિગતો સ્ત્રોત અનુસાર અલગ અલગ હોય છે. ફ્રેન્ક ઓલસ્ટનના જણાવ્યા અનુસાર, રેઇનરે જણાવ્યું હતું કે:

ગોડસેના જમણા હાથમાં એક નાની બેરેટ્ટા (પિસ્તોલ) ઝૂલતી હતી અને તે અડગ ઊભો હતો. મારી જાણ મુજબ તેણે છટકી જવાનો કોઈ પ્રયત્ન કર્યો ન હતો. ... ગોડસે તરફ આગળ વધતાં મેં મારો જમણો હાથ તેની બંદૂક પકડવાના પ્રયાસમાં લંબાવ્યો, પરંતુ તેમ કરતી વખતે મેં તેનો જમણો ખભો એવી રીતે પકડ્યો કે જેથી તે રોયલ ઇન્ડિયન એરફોર્સના માણસો તથા હાજર લોકો (પ્રેક્ષકો)ના હાથમાં આવી ગયો, જેમણે તેને નિઃશસ્ત્ર કરી દીધો. ત્યારબાદ મેં તેની ગરદન અને ખભા પર મજબૂત પકડ બાંધી ત્યાં સુધી કે અન્ય સૈન્ય અને પોલીસે તેને કસ્ટડીમાં ન લીધો.[૩૯][૮][upper-alpha ૩]

ટુન્ઝેલમેનના જણાવ્યા અનુસાર, ગોડસેને રેઇનરે દ્વારા ઝડપી લેવામાં આવ્યો હતો.[૪૦] કે. એલ. ગૌબાના જણાવ્યા અનુસાર, રેઇનર "અનસંગ હીરો" હતો અને જો તેણે કાર્યવાહી ન કરી હોત તો "ગોડસેએ કદાચ બહાર નીકળવાનો રસ્તો કાઢી નાખ્યો હોત".[૪૧] પ્રમોદ કપૂર જણાવે છે કે, રેઇનર આગળની હરોળમાં ઊભો હતો, અને પોલીસ આવે ત્યાં સુધી તેણે ગોડસેને પકડીને પકડી રાખ્યો હતો, પરંતુ તેનું નામ માત્ર કેટલાક અમેરિકન અખબારોમાં જ આવ્યું હતું.[૪૨] બામઝઇ અને દામલેના જણાવ્યા અનુસાર, હત્યાની સુનાવણી દરમિયાન, સરકારે અમેરિકન મરીન હર્બર્ટ "ટોમ" રેઇનરને સ્ટેન્ડ પર બોલાવ્યા ન હતા, જેમણે ગોડસે અથવા મધ્ય ભારત મંત્રાલયના તત્કાલીન કોંગ્રેસ પ્રધાન તખ્તમલ જૈનના ભત્રીજા (૧૯૪૮) તેમજ અન્ય ઘણા લોકોને પકડ્યા હતા.[૪૩]

અન્ય અહેવાલો

કેટલાક અહેવાલો અનુસાર ગોડસેએ સ્વેચ્છાએ આત્મસમર્પણ કર્યું હતું અને પોલીસ માટે માગણી કરી હતી.[૪૪] તેમ છતાં અન્ય અહેવાલો જણાવે છે કે તેને ટોળાએ ઝડપી લીધો હતો, માર માર્યો હતો, ધરપકડ કરી હતી અને જેલમાં લઈ જવામાં આવ્યો હતો.[૨][૪૫] કેટલાક પ્રત્યક્ષદર્શીઓ અને કોર્ટની કાર્યવાહી અનુસાર, નાથુરામ ગોડસેને સાક્ષીઓએ તરત જ જપ્ત કરી લીધો હતો અને ભારતીય વાયુસેનાના એક અધિકારીએ તેને પિસ્તોલથી વંચિત કરી દીધો હતો. ટોળાએ તેને લોહીલુહાણ હાલતમાં માર માર્યો હતો. ગુસ્સે ભરાયેલા ટોળાથી પોલીસે તેને છૂટો કરી દીધો અને જેલમાં લઈ ગયો.[૪૫][૨][૪૬][૪૭] નંદલાલ મહેતા દ્વારા દિલ્હીના તુગલક રોડ પોલીસ સ્ટેશનમાં એફઆઈઆર દાખલ કરવામાં આવી હતી.

બ્રિટિશ અખબાર ધ ગાર્ડિયનના ૩૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૮ના અંકમાં ગાંધીજીને "બિરલા હાઉસથી હરિયાળી તરફ ચાલતા" તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા હતા, જ્યાં તેમની સાંજની પ્રાર્થનાસભાઓ યોજાઇ હતી.[૭] બે પૌત્ર-ભત્રીજીના ખભા પર ઝૂકીને ગાંધીજી પ્રાર્થના માટે થોડા મોડા પડ્યા હતા. રસ્તામાં ખાખી બુશ જેકેટ અને ભૂરું પાટલૂન પહેરેલો એક માણસ (ગોડસે) તેની પાસે આવ્યો. ધ ગાર્ડિયનના અહેવાલ મુજબ, એક સંસ્કરણ અનુસાર, ગાંધીએ સામું સ્મિત કર્યું હતું અને ગોડસે સાથે વાત કરી હતી,[૭] પછી હુમલાખોરે પિસ્તોલ બહાર કાઢી હતી અને પોઇન્ટ બ્લેન્ક રેન્જથી ત્રણ વખત ગાંધીજીની છાતી, પેટ અને કમરમાં ફાયરિંગ કર્યું હતું. ગોળી વાગવાના લગભગ અડધા કલાક પછી સાંજે ૫:૪૦ વાગ્યે ગાંધીજીનું અવસાન થયું.[૭]

ધ ગાર્ડિયનના અહેવાલ મુજબ, જેમાં હર્બર્ટ રેઇનર જુનિયરનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો ન હતો, ગોડસેએ "ચોથો શોટ માર્યો હતો, દેખીતી રીતે જ પોતાને મારી નાખવાના પ્રયાસમાં, પરંતુ રોયલ ઇન્ડિયન એરફોર્સના સાર્જન્ટે તેની સાથે ઉભેલા તેના હાથને ઝટકો આપ્યો અને પિસ્તોલ છીનવી લીધી. સાર્જન્ટ તે વ્યક્તિને ગોળી મારવા માંગતો હતો, પરંતુ પોલીસે તેને અટકાવ્યો હતો. ગુસ્સે ભરાયેલું ટોળું તે વ્યક્તિ પર તૂટી પડ્યું હતું અને તેને લાકડીઓ વડે માર માર્યો હતો, પરંતુ પોલીસે તેને પકડી પાડ્યો હતો અને પોલીસ સ્ટેશન લઈ જવામાં આવ્યો હતો.[૭] ગોડસેની પત્રકારો દ્વારા પૂછપરછ કરવામાં આવી હતી, જેનો અંગ્રેજીમાં જવાબ આપ્યો હતો કે ગાંધીની હત્યા કરવા બદલ તે દિલગીર નથી અને તેના કારણો સમજાવવા માટે કોર્ટમાં તેના દિવસની રાહ જોતો હતો.[૭]

વિન્સેન્ટ શીઆન અન્ય એક પ્રત્યક્ષદર્શી અને બીજા વિશ્વયુદ્ધની ઘટનાઓનું કવરેજ કરનાર અમેરિકન પત્રકાર હતા.[૪૮][૪૯] તેઓ ૧૯૪૭માં ભારત આવ્યા હતા અને ગાંધીના અનુયાયી બન્યા હતા. જ્યારે ગાંધીજીની હત્યા કરવામાં આવી ત્યારે તેઓ બિરલા હાઉસ પરિસરમાં બીબીસીના પત્રકાર બોબ સ્ટિમસન સાથે હતા. તેઓ એક દીવાલના ખૂણે એકબીજાની બાજુમાં ઊભાં હતાં. શીયાનના કહેવા પ્રમાણે, ગાંધીજી "બે છોકરીઓ" પર હળવેથી ઝૂકીને તેમની દિશામાં ઘાસ ઓળંગીને ચાલ્યા ગયા અને બે કે ત્રણ અન્ય લોકો પણ તેમની પાછળ પાછળ આવી ગયા. ગાંધીજીએ શાલ ઓઢાડીને તેમની પાસેથી પસાર થયા. શીયાનનો પ્રત્યક્ષદર્શી જણાવે છે અને તેઓ ચાર-પાંચ પગથિયાં ચડીને પ્રાર્થનાના મેદાન સુધી પહોંચી ગયા હતા.[૫૦] શીયાનના કહેવા પ્રમાણે, "હંમેશની જેમ, ત્યાં લોકોની એક ટોળી હતી, જેમાંના કેટલાક ઊભા હતા અને કેટલાક ઘૂંટણિયે પડી ગયા હતા અથવા તેમની (ગાંધીજી) આગળ નીચા નમ્યા હતા. બોબ અને હું જોવા માટે ફર્યા - અમે પગથિયાંથી કદાચ દસ ફૂટ દૂર હતા - પરંતુ લોકોની ભીડે મહાત્મા સુધી પહોંચતી અમારી નજરને અવરુદ્ધ કરી નાખી હતી.[૫૦]

તે પછી, શીયાન જણાવે છે, તેણે "ચાર, નિસ્તેજ, કાળા વિસ્ફોટો" સાંભળ્યા. શીયાને સ્ટિમસનને પૂછ્યું, "એ શું છે?" સ્ટિમસને જવાબ આપ્યો, "મને ખબર નથી".[૫૧] તે એક મૂંઝવણભર્યું સ્થળ હતું, લોકો રડતા હતા અને ઘણી વસ્તુઓ બની રહી હતી."એક ડૉક્ટર મળી આવ્યો હતો, પોલીસે ચાર્જ સંભાળ્યો હતો; મહાત્માના મૃતદેહને લઈ જવામાં આવ્યો હતો; ટોળું વેરાઈ ગયું હતું, કદાચ પોલીસ દ્વારા તેમ કરવાની વિનંતી કરવામાં આવી હતી; મેં આમાંનું કશું જોયું નથી."[૫૨][૪૯] શીયાને અહેવાલ આપ્યો હતો કે પાછળથી તે "દૂતાવાસના એક યુવાન અમેરિકન" ને મળ્યો હતો, જે અગાઉ ક્યારેય પ્રાર્થના સભામાં ગયો ન હતો. આ દ્રશ્ય વિશે યુવાન અમેરિકને જે કંઈ કહ્યું હતું તે શીયાને સ્વીકાર્યું નહીં, પરંતુ એક અઠવાડિયા પછી તેને ખબર પડી કે "આ જ યુવાને હત્યારાને પકડ્યો હતો, અને ભારતીય પોલીસને સોંપી દીધો હતો" અને હત્યારાને સોંપ્યા પછી, તે આ જ યુવાન અમેરિકન હતો જેણે ટોળામાં ડોક્ટર માટેની શોધ આદરી હતી.[૪૮]

આશિષ નંદીના જણાવ્યા અનુસાર, ગોળીબાર કરતા પહેલા ગોડસેએ "મહાત્માએ દેશને જે સેવાઓ આપી હતી તેના પ્રત્યે આદર દર્શાવવા માટે ગાંધીજીને પ્રણામ કર્યા હતા; તેણે ભાગવાનો કોઈ પ્રયાસ કર્યો ન હતો અને તેણે પોતે જ પોલીસ માટે બૂમ પાડી હતી ".[૫૩] પ્રમોદ દાસના જણાવ્યા અનુસાર ગોડસેએ ફાયરિંગ કર્યા બાદ બંદૂક સાથેનો તેનો હાથ ઉંચો કર્યો હતો, આત્મસમર્પણ કર્યું હતું અને પોલીસને બોલાવી હતી.[૫૪] જ્યોર્જ ફેથરલિંગના જણાવ્યા અનુસાર, ગોડસેએ ભાગવાનો પ્રયાસ કર્યો ન હતો, તે "ધરપકડની રાહ જોતો ચૂપચાપ ઉભો રહ્યો હતો, પરંતુ શરૂઆતમાં તેનો પકડવામાં આવ્યો ન હતો કારણ કે તે હજી પણ સશસ્ત્ર હતો; આખરે ભારતીય વાયુસેનાના એક સભ્યએ તેને કાંડાથી પકડ્યો, અને ગોડસેએ તેનું શસ્ત્ર છોડી દીધું." ફેથરલિંગ જણાવે છે કે, ત્યારબાદ પોલીસે "ગોડસેને ભીડના ગુસ્સાનો ભોગ બનતાં અટકાવવા ઝડપથી ઘેરી લીધો હતો".[૫૫] મેટ ડોડેન અને અન્યોના જણાવ્યા અનુસાર, "ગોડસે ઘટના સ્થળેથી ભાગ્યો ન હતો, અને તેણે સ્વેચ્છાએ પોલીસ સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું હતું".[૫૬][૫૭]

અવસાન

કેટલાક અહેવાલો અનુસાર, ગાંધીજીનું ઘટનાસ્થળે જ મોત નીપજ્યું હતું.[૫૮][૫૯] અન્ય અહેવાલોમાં, જેમ કે એક પ્રત્યક્ષદર્શી પત્રકાર દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા એક અહેવાલ અનુસાર, ગાંધીજીને બિરલા હાઉસમાં પાછા લઈ જવામાં આવ્યા હતા જ્યાં લગભગ ૩૦ મિનિટ બાદ એક શયનખંડમાં તેમનું મોત થયું હતું.[૬૦]

સુનાવણી અને ચુકાદાઓ

૨૭ મે, ૧૯૪૮ના રોજ લાલ કિલ્લા દિલ્હીની વિશેષ અદાલતમાં આ હત્યામાં સહભાગીતા અને સંડોવણીના આરોપી વ્યક્તિઓની સુનાવણી. આગળની હરોળ, ડાબેથી જમણે: નાથુરામ ગોડસે, નારાયણ આપ્ટે અને વિષ્ણુ રામકૃષ્ણ કરકરે. પાછળ ડાબેથી જમણે બેઠેલા : દિગંબર બેજ, શંકર કિસ્તૈયા, વિનાયક દામોદર સાવરકર, ગોપાલ ગોડસે અને દત્તાત્રેય સદાશિવ પરચુરે.

આ હત્યાની તપાસ કરવામાં આવી હતી, અને કેસમાં સંડોવાયેલા અન્ય લોકોની પણ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને નીચલી અદાલતમાં કેસ ચલાવવામાં આવ્યો હતો. આ કેસ અને તેની અપીલે મીડિયાનું નોંધપાત્ર ધ્યાન ખેંચ્યું હતું, પરંતુ ગોડસેએ કોર્ટમાં પોતાના બચાવમાં આપેલા નિવેદન પર ભારત સરકારે તાત્કાલિક પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. દોષિતોને કાં તો ફાંસી આપવામાં આવી હતી અથવા તેમની સંપૂર્ણ સજા પૂરી કરવામાં આવી હતી.

તપાસ અને ધરપકડ

નાથુરામ ગોડસેની સાથે તેના અન્ય સાથીઓની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. તે બધાને એક રાષ્ટ્રવાદી સંગઠન હિન્દુ મહાસભાના અગ્રણી સભ્યો તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા હતા.[૬૧]

ગોડસે અને તેના સાથીઓ સાથે મળીને પોલીસે ૬૫ વર્ષીય વિનાયક દામોદર સાવરકરની ધરપકડ કરી હતી, જેમના પર તેમણે આ કાવતરા પાછળનો મુખ્ય સૂત્રધાર હોવાનો આરોપ લગાવ્યો હતો.[૬૨]

ધરપકડ

આરોપીઓ, તેમના રહેઠાણનું સ્થળ અને વ્યાવસાયિક પૃષ્ઠભૂમિ નીચે મુજબ હતી:[૧૮]

  1. નાથુરામ વિનાયક ગોડસે (પુણે, મહારાષ્ટ્ર; રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના ભૂતપૂર્વ સભ્ય, સંપાદક, પત્રકાર)[૬૩]
  2. નારાયણ આપ્ટે (પુણે, મહારાષ્ટ્ર; અગાઉ: બ્રિટીશ લશ્કરી સેવા, શિક્ષક, સમાચારપત્ર પ્રબંધક)[૬૪]
  3. વિનાયક દામોદર સાવરકર (મુંબઈ, મહારાષ્ટ્ર; લેખક, વકીલ, રાજકારણી અને અખિલ ભારતીય હિન્દુ મહાસભાના ભૂતપૂર્વ પ્રમુખ)[૬૨]
  4. શંકર કિસ્તૈયા (પુણે, મહારાષ્ટ્ર; રિક્ષાચાલક, દિગમ્બર બડગેનો ઘરેલુ કામદાર)[૬૫]
  5. દત્તાત્રેય પરચુરે (ગ્વાલિયર, મધ્યપ્રદેશ; તબીબી સેવા, સંભાળ આપનાર)[૬૬]
  6. વિષ્ણુ કરકરે (અહમદનગર, મહારાષ્ટ્ર; અનાથ; હોટલમાં નોકરીઓ, પ્રવાસી મંડળીમાં સંગીતકાર, ધાર્મિક રમખાણો (નોઆખલી)ના રાહતકાર્યમાં સ્વયંસેવક, પાછળથી રેસ્ટોરાંના માલિક)[૬૭]
  7. મદનલાલ પહવા (અહમદનગર શરણાર્થી છાવણી, મહારાષ્ટ્ર; બ્રિટિશ ભારતીય સૈન્યના ભૂતપૂર્વ સૈનિક, બેરોજગાર, પંજાબી શરણાર્થી કે જેઓ ભાગલા વખતે પાકિસ્તાનથી ભારત આવ્યા હતા.)[૬૬]
  8. ગોપાલ ગોડસે (પુણે, મહારાષ્ટ્ર; નાથુરામ ગોડસેના ભાઈ; સ્ટોરકીપર, વેપારી)[૬૮]

દિગમ્બર બડગે પર આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો કે તે કાવતરાખોરોમાંનો એક હતો અને હત્યાની યોજનામાં સક્રિય સહભાગી હતો. તેની ધરપકડ બાદ તેણે પોતાનો ગુનો કબૂલીને પોતાના સાથીઓને દોષિત ઠેરવતું નિવેદન આપ્યું હતું. તેમણે મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ હાજર થવાની અને પોતાનું નિવેદન પુનરાવર્તિત કરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી; તેથી, તેને શરતી માફી આપવામાં આવી હતી અને તેથી તે તાજનો સાક્ષી બન્યો હતો.[૬૯]

સુનાવણી અને સજા: નીચલી અદાલત

સુનાવણી ૨૭ મે ૧૯૪૮ ના રોજ શરૂ થઈ હતી અને ન્યાયાધીશ આત્મા ચરણે ૧૦ ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૯ ના રોજ પોતાનો અંતિમ આદેશ પસાર કર્યો તે પહેલાં આઠ મહિના સુધી ચાલી હતી. ફરિયાદી પક્ષે ૧૪૯ સાક્ષીઓને બોલાવ્યા હતા જ્યારે બચાવ પક્ષે એક પણ સાક્ષી રજૂ કર્યો ન હતો.[૬૨] કોર્ટે આરોપ મુજબ એકને છોડીને તમામ પ્રતિવાદીઓને દોષી ઠેરવ્યા હતા. હત્યાના કાવતરા માટે આઠ શખ્સોને દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હતા, અને અન્યને વિસ્ફોટક પદાર્થ અધિનિયમના ભંગ બદલ દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હતા. સાવરકરને પૂરાવાના અભાવે નિર્દોષ જાહેર કરી છોડી મૂકવામાં આવ્યા. નાથુરામ ગોડસે અને નારાયણ આપ્ટેને ફાંસીની સજા [૭૦] તથા બાકીના છ (નાથુરામ ગોડસેના ભાઈ, ગોપાલ ગોડસે સહિત) ને આજીવન કેદની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. પાહવા, ગોપાલ ગોડસે અને કરકરે આ તમામને ઓક્ટોબર ૧૯૬૪માં જેલમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા.[૭૧][૭૨]

અપીલ: ઉચ્ચતમ ન્યાયાલય

દોષી સાબિત થયેલા વ્યક્તિઓ પૈકી ગોડસે સિવાયના બધાએ તેમની પરના આરોપો અને સજા વિરુદ્ધ અપીલ કરી હતી. ગોડસેએ તેની ફાંસીની સજા સ્વીકારી લીધી હતી, પરંતુ નીચલી અદાલતના ચુકાદા સામે અપીલ કરી હતી જેમાં તેને કાવતરા માટે દોષી ઠેરવવામાં આવ્યો હતો. ગોડસેએ હાઈકોર્ટમાં કરેલી મર્યાદિત અપીલમાં એવી દલીલ કરી હતી કે, કોઈ કાવતરું નથી, આ હત્યા માટે તેઓ એકલા જ જવાબદાર છે, સાક્ષીઓએ માત્ર તેમને જ ગાંધીજીની હત્યા કરતા જોયા છે, તમામ સહ-આરોપીઓ નિર્દોષ છે અને તેમને મુક્ત કરવા જોઈએ.[૭૩] માર્કોવિટ્ઝના જણાવ્યા અનુસાર, અપીલ દરમિયાન ગોડસેની ઘોષણાઓ અને વ્યક્ત પ્રેરણાઓનું વિરોધાભાસી રીતે વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે. ઉદાહરણ તરીકે, "રોબર્ટ પેઈન, ટ્રાયલના તેમના વિગતવાર વર્ણનમાં, તેમના નિવેદનની અતાર્કિક પ્રકૃતિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, ત્યારે આશિષ નંદી ગોડસેની ક્રિયાના અત્યંત તાર્કિક લક્ષણને રેખાંકિત કરે છે, જે તેમના મતે, ગાંધીજીના સંદેશ અને તેનું ઉચ્ચ-જાતિના હિન્દુઓમાં સુસ્થાપિત ભય અને હિન્દુ સમાજ પર તેની અસરને પ્રતિબિંબિત કરે છે."[૫]

દોષિત લોકોની અપીલની સુનાવણી ૨ મે ૧૯૪૯થી પીટરહોફ, શિમલા (હિમાચલ પ્રદેશ)ની તત્કાલીન પંજાબ હાઈકોર્ટ રાખવામાં આવી હતી.[૭૪][૭૫] હાઇકોર્ટે નીચલી કોર્ટના તારણો અને સજાઓની પુષ્ટિ કરી હતી. જોકે, દત્તાત્રેય પરચુરે તથા શંકર કિસ્તૈયાના કેસોને બાદ કરતા તેમને તમામ આરોપોમાંથી નિર્દોષ જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા.

ફ્રેન્ચ રાષ્ટ્રીય વૈજ્ઞાનિક અનુસંધાન કેન્દ્રના વરિષ્ઠ સંશોધક પ્રાધ્યાપક ક્લાઉડ માર્કોવિટ્સ,[૭૬] એ ૨૦૦૪માં પોતાના પુસ્તક ધ અનગાંધીયન ગાંધી: ધ લાઇફ એન્ડ આફ્ટરલાઇફ ઓફ ધ મહાત્મા લખ્યું હતું કે સુનાવણી અને ફાંસીની સજા ઝડપથી હાથ ધરવામાં આવી હતી, જેમાં "હત્યા અટકાવવામાં નિષ્ફળતા માટેની ચકાસણી ટાળવાના વલ્લભભાઇ પટેલના પ્રયાસોને ઉતાવળનો શ્રેય આપવામાં આવ્યો હતો."[૭૭]

ફાંસી

ગોડસે અને આપ્ટેને ૮ નવેમ્બર ૧૯૪૯ના રોજ ફાંસીની સજા સંભળાવવામાં આવી હતી.[૧૧] ગાંધીના બે પુત્રો મણિલાલ ગાંધી અને રામદાસ ગાંધી દ્વારા સજા પરિવર્તન માટેની અરજીઓ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ આ અરજીઓને ભારતના વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ, નાયબ વડા પ્રધાન વલ્લભભાઈ પટેલ અને રાજ્યપાલ-જનરલ ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીએ નકારી કાઢી હતી.[૧૦] ગોડસે અને આપ્ટેને ૧૫ નવેમ્બર ૧૯૪૯ના રોજ અંબાલામાં ફાંસી આપવામાં આવી હતી.[૧૧] એલ્માનક ઓફ વર્લ્ડ ક્રાઇમના જણાવ્યા અનુસાર, ફાંસીએ લટકાવેલા આપ્ટેની ગરદન તૂટી ગઈ હતી અને તે તરત જ મૃત્યુ પામ્યો હતો,[૭૮][૭૯] પરંતુ "ગોડસે દોરડાથી ધીમે ધીમે મૃત્યુ પામ્યો".[૨]

ન્યાયાધીશની ટિપ્પણીઓ

ભારત સરકારે હત્યાની સુનાવણી જાહેર કરી હતી. ક્લાઉડ માર્કોવિટ્સના મતે:

ગોડસેએ એક લાંબી ઘોષણા વાંચીને કોર્ટરૂમનો રાજકીય મંચ તરીકે ઉપયોગ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો જેમાં તેણે તેના ગુનાને ન્યાયી ઠેરવવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેણે ગાંધીજી પર મુસ્લિમો પ્રત્યે આત્મસંતુષ્ટિનો આરોપ મૂક્યો હતો, ભાગલાની યાતનાઓ માટે તેમને દોષી ઠેરવ્યા હતા અને સામાન્ય રીતે તેમની આધીનતા અને સત્યના એકાધિકારના ઢોંગની ટીકા કરી હતી. જો કે તેના હુમલાઓના પડઘા ઉચ્ચ વર્ણના હિન્દુ વર્તુળોમાં પણ પડ્યા હતા, જે પરંપરાગત રીતે ગાંધીજીની વિરુદ્ધ હતા, તેમ છતાં તે તેની તરફેણમાં અભિપ્રાયનો પાયો રચી શક્યો ન હતો.[૫]

બાદમાં ગોડસેએ ફાંસીની સજાના ચુકાદાની અપીલ તે સમયે પંજાબમાં સિમલાની કોર્ટમાં કરી હતી.[૮૦] તેણે દયાની અરજી કરી હતી અને વિનંતી કરી હતી કે તેને રૂબરૂ હાજર થવા અને પોતાનો બચાવ કરવાની છૂટ આપવામાં આવે.[૮૦] આ વિનંતીને માન્ય રાખવામાં આવી હોવાથી ગોડસે એકમાત્ર આરોપી બની ગયો હતો જે સુનાવણી પર રૂબરૂ હાજર થયો હતો.[૮૦] આ અપીલની સુનાવણી કરનાર ત્રણ જજોમાંના એક જી.ડી.ખોસલાએ બાદમાં ગોડસેના નિવેદન અંગે લખ્યું હતું:[૮૦]

પ્રેક્ષકો દૃશ્ય-શ્રાવ્ય રીતે દ્રવિત થયા હતા. જ્યારે તેણે બોલવાનું બંધ કર્યું ત્યારે ત્યાં એક ઊંડી શાંતિ છવાઈ ગઈ. ઘણી સ્ત્રીઓની આંખોમાં આંસુ હતા અને પુરુષો ગળું સાફ કરી રહ્યા હતા અને તેમના રૂમાલ શોધી રહ્યા હતા. વચ્ચેવચ્ચે આવતા ડૂસકાઓના અવાજથી મૌન વધુ ઘેરું અને ઊંડું બની ગયું હતું. મને એવું લાગ્યું કે હું કોઈ પણ પ્રકારના મેલોડ્રામા અથવા હોલીવુડની ફીચર ફિલ્મના કોઈ દ્રશ્યમાં ભાગ લઈ રહ્યો છું. ... પ્રેક્ષકોએ ચોક્કસપણે વિચાર્યું હતું કે ગોડસેનો અભિનય એ લાંબી કાર્યવાહીનો એકમાત્ર સાર્થક ભાગ હતો ... મને એમાં કોઈ શંકા નથી કે જો તે દિવસના પ્રેક્ષકોને જ્યુરી તરીકે ઘોષિત કરીને ગોડસેની અપીલ નક્કી કરવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું હોત, તો તેઓ ભારે બહુમતી દ્વારા 'દોષિત નહીં' (નિર્દોષ)નો ચુકાદો લાવ્યા હોત.[૮૦]

શ્રદ્ધાંજલિઓ

ઇન્ડિયા ગેટ, દિલ્હી પાસેથી પસાર થતી ગાંધીજીની અંતિમયાત્રા

હત્યા બાદ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુએ રેડિયો દ્વારા દેશને સંબોધન કર્યું હતું.[૮૧]

મિત્રો અને સાથીઓ, આપણા જીવનમાંથી પ્રકાશ ચાલ્યો ગયો છે, અને બધે જ અંધકાર છે, અને તમને શું કહેવું અને તે કેવી રીતે કહેવું તે હું જાણતો નથી. આપણા પ્રિય નેતા, બાપુ, જેમને આપણે રાષ્ટ્રપિતા કહીએ છીએ, તે હવે રહ્યા નથી. કદાચ મારું એવું કહેવું ખોટું છે; તેમ છતાં, આપણે તેમને ફરીથી મળી શકીશું નહીં. જેમ કે આપણે તેમને આટલાં બધાં વર્ષોથી જોયા છે, આપણે તેમની પાસે સલાહ લેવા કે તેમની પાસેથી આશ્વાસન મેળવવા માટે તેમની પાસે દોડી શકીશું નહિ, અને તે એક ભયંકર આઘાત છે, માત્ર મારા માટે જ નહીં, પણ આ દેશના લાખો-કરોડો લોકો માટે.[૮૧]

ગાંધીજીની હત્યાના દિવસે પાકિસ્તાનના ગવર્નર જનરલ અને સ્થાપક મુહમ્મદ અલી ઝીણાએ જણાવ્યું હતું કે:

શ્રી ગાંધીના જીવન પરના સૌથી ભયાનક હુમલાની જાણ થતાં મને આઘાત લાગ્યો છે, જેના પરિણામે તેમનું મૃત્યુ થયું છે. અમારા રાજકીય મતભેદો ગમે તે હોય, પણ તેઓ હિન્દુ કોમ દ્વારા પેદા કરવામાં આવેલા મહાન વ્યક્તિઓમાંના એક હતા, અને એક એવા નેતા હતા કે જેમણે સાર્વત્રિક વિશ્વાસ અને આદર મેળવ્યો હતો. હિન્દુસ્તાન અને પાકિસ્તાન માટે સ્વતંત્રતાના જન્મ પછી તરત જ આ મહત્વપૂર્ણ, ઐતિહાસિક અને કટોકટીભર્યા તબક્કે મહાન હિન્દુ સમુદાય અને તેમના પરિવારના શોક પ્રત્યે હું મારા ઊંડું દુઃખ વ્યક્ત કરું છું અને નિષ્ઠાપૂર્વક તેમના પરિવાર પ્રત્યે સહાનુભૂતિ વ્યક્ત કરવા માંગુ છું. હિંદની આ ખોટ પૂરી ન શકાય તેવી છે અને આવા મહાપુરુષના જવાથી જે શૂન્યાવકાશ સર્જાયો છે તેને આ ક્ષણે ભરવો ખૂબ જ મુશ્કેલ બની જશે.[૮૨]

ગાંધીજીના નિધન પર દુનિયાભરમાં શોકની લાગણી છવાઈ ગઈ હતી. દક્ષિણ આફ્રિકાના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન અને એક સમયે ગાંધીના વિરોધી ફિલ્ડ માર્શલ જેન સ્મટ્સે કહ્યું:[૮૩]

ગાંધી મારા સમયના મહાન માણસોમાંના એક હતા અને ૩૦ વર્ષથી વધુના ગાળામાં તેમની સાથેના મારા પરિચયે તેમના પ્રત્યેના મારા ઉચ્ચ આદરને વધુ ઊંડો બનાવ્યો છે, પછી ભલેને અમારા મંતવ્યો અને પદ્ધતિઓમાં અમે ગમે તેટલા જુદા પડતા હોઈએ. પુરુષ વર્ગમાંના એક રાજકુમારનું અવસાન થયું છે અને અમે ભારત સાથે તેની ન પૂરી શકાય તેવી ખોટમાં દુઃખ વ્યક્ત કરીએ છીએ.[૧૫]

બ્રિટિશ વડા પ્રધાન ક્લેમેન્ટ એટલીએ ૩૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૮ની રાત્રે રાષ્ટ્રને એક રેડિયો સંબોધનમાં જણાવ્યું હતું કે:

શ્રી ગાંધીની ઘાતકી હત્યાની ભયાનકતા સાથે દરેક જણ શીખ્યા હશે અને હું જાણું છું કે હું તેમના સાથી દેશવાસીઓને તેમના સૌથી મહાન નાગરિકની ખોટ પ્રત્યેની અમારી ઊંડી સહાનુભૂતિ આપવામાં બ્રિટીશ લોકોના વિચારો વ્યક્ત કરી રહ્યો છું. મહાત્મા ગાંધી, જેમ કે તેઓ ભારતમાં જાણીતા હતા, તેઓ આજે વિશ્વની ઉત્કૃષ્ટ વ્યક્તિઓમાંના એક હતા, ... પા સદીથી હિંદના પ્રશ્નની પ્રત્યેક વિચારણામાં આ એક માણસ જ મુખ્ય પરિબળ રહ્યો છે.[૮૪]

યુદ્ધ દરમિયાન બ્રિટીશ સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ લિયો એમરીએ જણાવ્યું હતું કે:

એમ કહી શકાય કે ભારતમાં અંગ્રેજ શાસનના અધિકારપત્રનો જે વિશિષ્ટ રીતે અંત આવ્યો છે તેમાં ખુદ મહાત્મા ગાંધી કરતાં વધુ ફાળો કોઈએ આપ્યો નથી. તેમનું મૃત્યુ વિશ્વ ઇતિહાસના એક મહાન અધ્યાયની સમાપ્તિ પર આવ્યું છે. કમ સે કમ ભારતના મનમાં તેમની ઓળખ હંમેશાં નવા અધ્યાયના પ્રારંભ સાથે એકરૂપ થશે, જે શરૂઆતમાં ગમે તેટલું દુઃખદાયક હોય, આપણે બધાએ આશા રાખવી જોઈએ કે, ભારત માટે શાંતિ, સૌહાર્દ અને સમૃદ્ધિમાં વિકાસ કરશે.[૮૫]

૧૯૪૮માં બ્રિટિશ રાજ્ય સચિવ લોર્ડ પેથિક-લૉરેન્સે કહ્યું હતું કે :

સ્ત્રી-પુરુષોના દિલ અને દિમાગ પર તેની શક્તિનું રહસ્ય શું હતું? મારા અભિપ્રાય પ્રમાણે એ હકીકત હતી કે પોતાના જન્મ, સાધન, વ્યક્તિત્વ અને બૌદ્ધિક પ્રતિષ્ઠાને કારણે પોતે જે વિશેષાધિકાર ભોગવી શક્યા હોત તે વિશેષાધિકારના પ્રત્યેક અવશેષમાંથી તેમણે સ્વેચ્છાએ પોતાની જાતને છીનવી લીધી હતી અને સામાન્ય માનવીનો મોભો તથા નબળાઈઓ પોતાની જાત પર લઈ લીધી હતી. જ્યારે તેઓ એક યુવાન તરીકે દક્ષિણ આફ્રિકામાં હતા અને તે ભૂમિમાં તેમના સાથી-દેશવાસીઓ સાથેના વર્તનનો વિરોધ કર્યો. જ્યારે તેમણે ભારતમાં અંગ્રેજો સાથે અસહકારની હાકલ કરી ત્યારે તેમણે પોતે જ કાયદાનો અનાદર કર્યો અને એવો આગ્રહ રાખ્યો કે જેલમાં જનારા પ્રથમ લોકોમાંનો એક તે પોતે હોવા જોઈએ. ... તેમણે ક્યારેય એક સામાન્ય માણસ સિવાય બીજું કશું પણ હોવાનો દાવો કર્યો ન હતો.[૮૬]

આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને લખ્યું હતું:

તેઓ પોતાના જ સિદ્ધાંતો, અહિંસાના સિદ્ધાંતનો ભોગ બનીને મૃત્યુ પામ્યા. તેમનું મૃત્યુ એટલા માટે થયું કારણ કે તેમના દેશમાં અવ્યવસ્થા અને સામાન્ય બળતરાના સમયે, તેમણે પોતાને માટે સશસ્ત્ર સંરક્ષણ રાખવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. બળનો ઉપયોગ એ પોતે જ એક અનિષ્ટ છે એવી તેમની અડગ માન્યતા હતી તેથી જેઓ તેમની માન્યતાને સર્વોચ્ચ ન્યાય આપવા માટે મથામણ કરી રહ્યા છે તેમણે જ તેને ટાળવું જોઈએ. તેમના મન-મસ્તિષ્કમાં તેમની શ્રદ્ધા સાથે, તેમણે એક મહાન રાષ્ટ્રને તેની મુક્તિ તરફ દોરી છે. તેમણે પુરવાર કર્યું છે કે સામાન્ય રાજકીય દાવપેચ અને ચાલબાજીની ચાલાક રમત દ્વારા જ નહીં, પરંતુ જીવનના નૈતિક રીતે ચડિયાતા આચરણના કઠોર ઉદાહરણ દ્વારા જ માત્ર શક્તિશાળી માનવીય અનુયાયીઓને એકઠા કરી શકાય છે. વિશ્વના તમામ દેશોમાં મહાત્મા ગાંધીની પ્રશંસા તે માન્યતા પર આધારિત છે.[૮૭]

ધ ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સે તેના તંત્રીલેખમાં લખ્યું હતું :

આ ગાંધી એક સંત છે, જે માત્ર ભારતના મેદાનો પર અને પહાડોમાં જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં યાદ કરવામાં આવશે. અન્ય માણસો જ્યારે સત્તા અને સંપત્તિ માટે પ્રયત્નશીલ હોય છે ત્યારે તેમણે સંપૂર્ણતા માટે પ્રયત્ન કર્યો. તેમણે જેમની સાથે અન્યાય કરવામાં આવ્યો હતો એવા દક્ષિણ આફ્રિકામાં પૂર્વ ભારતીય મજૂરો અને ભારતની સૌથી નીચલી જ્ઞાતિના અસ્પૃશ્ય "હરિજનો" પ્રત્યે દયાભાવ દાખવ્યો, પરંતુ ખોટું કરનારને ન ધિક્કારવાના સિદ્ધાંત માટે પોતાની જાતને શિસ્તબદ્ધ કરી. જેમ જેમ તેમનો સંભવિત પ્રભાવ ઓછો થતો ગયો તેમ તેમ તેની સૌમ્યતાની શક્તિ વધુ ને વધુ મજબૂત બનતી ગઈ. તેમણે ન્યૂ ટેસ્ટામેન્ટના સિદ્ધાંત પ્રમાણે પોતાના શત્રુઓને ચાહવાનો પ્રયત્ન કર્યો. હવે તે યુગો યુગોના છે.[૮૮]

પાંચ માઈલ લાંબી તેમની અંતિમયાત્રામાં ૨૦ લાખથી વધુ લોકો જોડાયા હતા, જેને બિરલા હાઉસથી રાજ ઘાટ પહોંચવામાં પાંચ કલાકથી વધુ સમય લાગ્યો હતો, જ્યાં તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી. ગાંધીજીનો અંતિમ સંસ્કાર ચિતામાં કરવામાં આવ્યો હતો.[૮૯]

૧૯૩૪માં હત્યાનો પ્રયત્ન

ગાંધીજીની હત્યાનો અગાઉનો, નિષ્ફળ પ્રયાસ ૨૫ જૂન, ૧૯૩૪ના રોજ પૂણે ખાતે થયો હતો.[૯૦][૯૧][૯૨] ગાંધીજી તેમની પત્ની કસ્તુરબા ગાંધી સાથે નિગમ સભાગાર (કોર્પોરેશન ઓડિટોરિયમ)માં ભાષણ આપવા માટે પુણેમાં હતા. તેઓ બે કારના મોટરકાફલામાં મુસાફરી કરી રહ્યા હતા. આ દંપતી જે કારમાં મુસાફરી કરી રહ્યું હતું તે કાર મોડી પડી હતી અને પહેલી કાર સભાગારમાં પહોંચી હતી. પહેલી કાર સભાગર પહોંચી ત્યારે જ એક બૉમ્બ ફેંકવામાં આવ્યો હતો, જે કાર પાસે ફૂટ્યો હતો જેના કારણે પુણે નગર નિગમના મુખ્ય અધિકારી, બે પોલીસકર્મીઓ અને અન્ય સાત લોકોને ગંભીર ઈજા પહોંચી હતી. તેમ છતાં, કોઈ તપાસ ખાતું અથવા રેકોર્ડ્સ કે ધરપકડ કરવામાં આવી નથી. ગાંધીજીના સચિવ પ્યારેલાલ નૈયરનું માનવું હતું કે આયોજન અને સંકલનના અભાવે આ પ્રયાસ નિષ્ફળ નીવડ્યો હતો.[૯૩]


પ્રત્યાઘાત

નવા રચાયેલા ભારતીય સંઘમાં, ભારતના ભાગલા દ્વારા જે નરસંહાર શરૂ થયો હતો તે ગાંધીજીની હત્યાના આઘાત સાથે સમાપ્ત થયો.[૯૪] એક સમયે નાથુરામ ગોડસે જેના સભ્ય હતા તે હિન્દુ અર્ધલશ્કરી સ્વયંસેવક સંગઠન આર.એસ.એસ.ની પ્રવૃત્તિઓ લોકોની નજરથી છુપાવવામાં આવી હતી અને તેના પર ૪ ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૮ના રોજ પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. આ પ્રતિબંધ એક વર્ષ સુધી ચાલ્યો હતો.[૯૫] થોડાં અઠવાડિયાં પહેલાં વલ્લભભાઈ પટેલે આર.એસ.એસ. અને તેના વધુ સ્પષ્ટ રાજકીય ભગિની સંગઠન હિન્દુ મહાસભાને કોંગ્રેસમાં જોડાવા અને નવા રાષ્ટ્રના નિર્માણ માટે આમંત્રણ આપ્યું હતું. તેમણે હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદીઓને ચેતવણી આપી હતી કે તેઓ એકમાત્ર હિંદુ ધર્મના રક્ષકો નથી; તેમણે કોંગ્રેસમાંના તેમના સાથીદારોને પણ ચેતવણી આપી હતી કે આ હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદી સંગઠનોના સભ્યો ગુનેગાર કે અપરાધી નથી પરંતુ ગેરમાર્ગે દોરાયેલા દેશભક્તો છે, જેમને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવા મુશ્કેલ સાબિત થઈ શકે છે.[૯૫] નહેરુએ આ દૃષ્ટિકોણ સામે દલીલ કરી હતી અને ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે આરએસએસ હિંસક ઉકેલો સામે સહેલાઈથી ઝૂકી જવાનો ઇતિહાસ ધરાવે છે, અને તેને દંડિત કરવાની અને વિખેરી નાખવાની જરૂર છે. ગાંધીજીની હત્યા સાથે જ આર.એસ.એસ. પ્રત્યેનું પટેલનું વલણ પાછળ હટી ગયું હતું.[૯૫]

યાસ્મિન ખાને દલીલ કરી હતી કે ગાંધીજીના મૃત્યુ અને અંતિમ સંસ્કારથી નહેરુ અને પટેલના નેતૃત્વ હેઠળના નવા ભારતીય રાજ્યની સત્તાને મજબૂત બનાવવામાં મદદ મળી છે. કોંગ્રેસે બે અઠવાડિયાના સમયગાળા દરમિયાન શોકના મહાકાવ્યના જાહેર પ્રદર્શનો જેવા અંતિમ સંસ્કાર, શબવાહિનીની વિધિઓ અને શહીદની અસ્થિઓના વિતરણ પર ચુસ્ત નિયંત્રણ રાખ્યું હતું, જેમાં લાખો લોકો વિવિધ કાર્યક્રમોમાં ભાગ લેતા હતા.[૯૬][૯૭] ગાંધીજીના મૃત્યુએ અપ્રત્યક્ષ સ્વરૂપે નહેરુની સત્તામાં વિસ્તાર કર્યો હતો. [૧૧૪] ઇતિહાસકાર પર્સિવલ સ્પીયરના જણાવ્યા અનુસાર, "વાસ્તવમાં સરકાર પક્ષના આદર્શવાદ અને ડાબેરી વલણોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા નેહરુ અને સરમુખત્યારશાહી, રૂઢિચુસ્તતા અને મોટા ધંધાઓ તરફ ઝૂકેલા ગુજરાતના વાસ્તવવાદી નેતા અને પક્ષના ઉપરી સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની વચ્ચે એક દ્વિધાભરી હતી."[૯૮] પરંતુ ગાંધીજીની હત્યાએ પટેલ પર પણ નહેરુની જેમ જ ઊંડી અસર કરી હતી, અને પટેલે રજવાડાઓના એકીકરણમાં પોતાની જાતને વ્યસ્ત રાખી હતી.[૯૯] ભારતના ભાગલાની હિંસા પછી, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસની અંદરના હિન્દુ જમણેરીઓ અને તેના ટેકેદારોએ પૂછ્યું હતું કે શું પાકિસ્તાનની મુસ્લિમો માટેના રાજ્ય તરીકેની સ્થાપનાના પ્રતિબિંદુ તરીકે, ભારતને જાહેરમાં હિન્દુઓ માટેના રાજ્ય તરીકે ઓળખાવું જોઈએ નહીં.[૧૦૦] પરંતુ ગાંધીજીની હત્યા પછી, તેમાં હિન્દુ અધિકારની અસર, અને પરિણામે હિન્દુ ઉગ્રવાદ માટે ઘણા લોકોએ અનુભવેલી ઘૃણા પછી, ભારતમાં બિનસાંપ્રદાયિક મૂલ્યો ફરીથી સ્થાપિત થયા.[૧૦૦]

થોમસ હેન્સેનના મતે:[૧૦૧]

જો કે નાથુરામ ગોડસેને પ્રેરણા ગોલવાલકરને બદલે સાવરકર પાસેથી મળી હતી, પરંતુ આરએસએસ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો અને આગામી કેટલાક મહિનાઓ દરમિયાન ૨૦,૦૦૦ સ્વયંસેવકોની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી, જ્યારે હિન્દુ મહાસભા કાનૂની રહી હતી, પરંતુ અસરકારક રીતે કલંકિત રહી હતી, ખાસ કરીને મહારાષ્ટ્રમાં. ચિત પાવન બ્રાહ્મણો (ગોડસેનો સમુદાય) પર સામૂહિક બદલો લેવા માટે હુમલો કરવામાં આવ્યો હતો, જેનો હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદી ઝુકાવ જાણીતો હતો, અને આ વિસ્તારમાં ભૂતકાળના ગૌરવ અને ઐતિહાસિક વર્ચસ્વના દાવાઓ મહારાષ્ટ્રમાં વિવાદાસ્પદ મુદ્દો હતો.

પ્રસાર માધ્યમોમાં

આ ઘટના વિશે અનેક પુસ્તકો, નાટકો અને ફિલ્મોનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે:

  • મી નાથુરામ ગોડસે બોલ તોય એ હત્યાની સુનાવણી પર આધારિત નાટક છે જે પ્રદીપ દળવીએ ભજવ્યું છે. સાત હાઉસફૂલ શો પછી ૧૯૯૯માં મહારાષ્ટ્રમાં દિલ્હીની ભાજપની આગેવાની હેઠળની તત્કાલીન ગઠબંધન સરકારના નિર્દેશો પર તેના પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો.[૧૦૨]
  • ગાંધી વિરુદ્ધ ગાંધી એ એક મરાઠી નાટક છે જેનો ઘણી ભાષાઓમાં અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે. તેનું પ્રાથમિક કથાનક એ ગાંધીજી અને તેમના વિમુખ પુત્ર વચ્ચેનો સંબંધ છે, પરંતુ તે હત્યા વિશે પણ સંક્ષેપમાં વાત કરે છે.
  • નાઇન અવર્સ ટુ રામા એ ૧૯૬૩માં સ્ટેનલી વોલ્પર્ટની આ જ નામની નવલકથા પર આધારિત એક બ્રિટીશ ફિલ્મ છે, જે ગાંધીજીની હત્યા સુધીના અંતિમ નવ કલાકનું કાલ્પનિક વર્ણન છે.
  • મે ઇટ પ્લીઝ યોર ઓનર ૧૯૭૭માં પ્રકાશિત થયું હતું, જેમાં નાથુરામ ગોડસેના કોર્ટ સમક્ષના નિવેદનનો સમાવેશ થાય છે, જ્યારે ભારતીય કોંગ્રેસ પાર્ટીએ ભારતની સ્વતંત્રતા પછી પ્રથમ વખત સત્તા ગુમાવી હતી, અને નવી સરકારે રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીઓમાં સત્તા મેળવ્યા બાદ ૧૯૪૮થી લાદવામાં આવેલી સેન્સરશીપને હટાવી લીધી હતી. એ લખાણ ૧૯૯૩માં વ્હાય આઈ અસાસિનેટેડ મહાત્મા ગાંધી? તરીકે પુનઃપ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી.[૧૦૩]
  • ગાંધી (૧૯૮૨) એ મહાત્મા ગાંધીના જીવન પર આધારિત જીવનચરિત્રાત્મક ફિલ્મ છે. ગોડસેનું પાત્ર અભિનેતા હર્ષ નૈય્યરે ભજવ્યું છે.
  • હે રામ (૨૦૦૦) એ કમલ હસનની તમિલ-હિન્દી દ્વિભાષી ફિલ્મ છે, જેમાં ભાગલાના રમખાણોથી ભાંગી પડેલા એક વ્યક્તિ દ્વારા ગાંધીજીની હત્યા કરવાનું કાલ્પનિક કાવતરું અને વાસ્તવિક જીવનનું કાવતરું સફળ થયું હોવા છતાં તેના હૃદયપરિવર્તનની વાત છે.
  • જેમ્સ ડગ્લાસનું ગાંધી એન્ડ ધ હિઝ ફાઇનલ એક્સપેરિમેન્ટ વિથ ટ્રુથ (૨૦૧૨) એક નોન-ફિક્શન પુસ્તક છે, જે માત્ર હત્યાના તથ્યોને જ નહીં પરંતુ અહિંસા અને હિંસા વચ્ચેના વિશાળ સંઘર્ષમાં તેના મહત્વને સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે.
  • ગાંધી ગોડસે - એક યુદ્ધ (૨૦૨૩) એક કાલ્પનિક ફિલ્મ છે જે ગાંધીના અસ્તિત્વ સાથે હત્યાની ફરીથી કલ્પના કરે છે.

સંદર્ભ

સંદર્ભ નોંધ

  1. ↑ Quote: "Mr. Gandhi was picked up by attendants and carried rapidly back to the unpretentious bedroom where he had passed most of his working and sleeping hours. As he was taken through the door Hindu onlookers who could see him began to wail and beat their breasts. Less than half an hour later a member of Mr. Gandhi's entourage came out of the room and said to those about the door: "Bapu (father) is finished." But it was not until Mr. Gandhi's death was announced by All India Radio, at 6 pm that the words spread widely." -[૯]
  2. ↑ Quote 1: "I withdrew somewhat relieved for I had been anticipating a misdirected blow or even a bullet from the angered mob to take vengeance on the culprit. It was some time before the bulk of the people realized what had happened to the side and behind them. Rumors ran rampant. One was to the effect that all shots had gone astray, another that Ava had shielded Gandhi and had herself received mortal wounds, and still another that the Mahatma while wounded was not seriously so. These were the reports that spread through the assemblage as the fatally injured Gandhi was quickly borne to his quarters. There was a reluctance to believe that the worst had really occurred, yet there was a tenseness in the air as groups related to one another their respective accounts of the assassination and made their guesses as to the communal background of the assailant. It was more than a half hour before any statement reached those outside and then it was only the terse statement in English by one of the ashram as he emerged through the porch door—"Gandhiji is finished'. The simple prayer ceremony which was to have been conducted that afternoon with its recitations from the Bhagavada Gita, the Koran, and Christian hymns never took place." Herbert Reiner Jr. in [૩૮].
    •Quote 2: "Mr. Gandhi was picked up by attendants and carried rapidly back to the unpretentious bedroom where he had passed most of his working and sleeping hours. As he was taken through the door Hindu onlookers who could see him began to wail and beat their breasts. Less than half an hour later a member of Mr. Gandhi's entourage came out of the room and said to those about the door: "Bapu (father) is finished." But it was not until Mr. Gandhi's death was announced by All India Radio, at 6 P. M. that the words spread widely."[૯]
  3. ↑ "Reiner recalled, "People were standing as though paralyzed. I moved around them, grasped his shoulder and spun him around, then took a firmer grip on his shoulders"[૩૨]
  1. ↑ "Communal massacres sparked a chaotic two-way flight of Hindus and Sikhs from Pakistan and Muslims from India. In all an estimated 15 million people were displaced in what became the largest forced migration in the twentieth century".[૧૩]
  2. ↑ "The crowd was paralyzed as the two grandchildren lifted the frail Gandhi and carried him into his room in Birla House. Tom Reiner, the United States vice-consul, a newcomer to India, who had attended the prayer meeting, seized the assassin ..."[૩૬]

ટાંચણો

  1. ↑ Hardiman 2003, pp. 174–176.
  2. ↑ ૨.૦ ૨.૧ ૨.૨ ૨.૩ Nash 1981, p. 69.
  3. ↑ Hansen 1999, p. 249.
  4. ↑ Cush, Denise; Robinson, Catherine; York, Michael (2008). Encyclopedia of Hinduism. Taylor & Francis. પૃષ્ઠ 544. ISBN 978-0-7007-1267-0. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 12 October 2013 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 31 August 2013. The apotheosis of this contrast is the assassination of Gandhi in 1948 by a militant Nathuram Godse, on the basis of his 'weak' accommodationist approach towards the new state of Pakistan.
  5. ↑ ૫.૦ ૫.૧ ૫.૨ Markovits 2004, p. 57.
  6. ↑ Mallot 2012, pp. 75–76.
  7. ↑ ૭.૦ ૭.૧ ૭.૨ ૭.૩ ૭.૪ ૭.૫ "Assassination of Mr Gandhi". The Guardian (અંગ્રેજીમાં). 1948-01-31. ISSN 0261-3077. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 22 November 2017 પર સંગ્રહિત.
  8. ↑ ૮.૦૦ ૮.૦૧ ૮.૦૨ ૮.૦૩ ૮.૦૪ ૮.૦૫ ૮.૦૬ ૮.૦૭ ૮.૦૮ ૮.૦૯ ૮.૧૦ Stratton 1950, pp. 40–42.
  9. ↑ ૯.૦ ૯.૧ ૯.૨ Trumbull 1948.
  10. ↑ ૧૦.૦ ૧૦.૧ Gandhi 2006, p. 660.
  11. ↑ ૧૧.૦ ૧૧.૧ ૧૧.૨ Bandyopadhyay 2009, p. 146.
  12. ↑ ૧૨.૦ ૧૨.૧ Newton, M. (2014). Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia [2 volumes]. ABC-CLIO. પૃષ્ઠ 167. ISBN 978-1-61069-286-1. મેળવેલ 2023-01-30.
  13. ↑ ૧૩.૦ ૧૩.૧ Talbot & Singh 2009, p. 2.
  14. ↑ Lelyveld 2012, p. 332.
  15. ↑ ૧૫.૦ ૧૫.૧ Guha, Ramachandra (2018), Gandhi: The Years That Changed the World, 1914-1948, Knopf Doubleday Publishing Group, pp. 550–, ISBN 978-0-385-53232-7, https://books.google.com/books?id=cfJEDwAAQBAJ&pg=PT550, retrieved 29 November 2019 
  16. ↑ ૧૬.૦ ૧૬.૧ Sharma, Arvind (2013). Gandhi: A Spiritual Biography. Yale University Press. પૃષ્ઠ 27–28, 97, 150–152. ISBN 978-0-300-18596-6.
  17. ↑ Fernhout, Rein (1995). ʻAbd Allāh Aḥmad Naʻim; et al. (સંપાદકો). Human Rights and Religious Values: An Uneasy Relationship?. Rodopi. પૃષ્ઠ 124–126. ISBN 90-5183-777-1.
  18. ↑ ૧૮.૦ ૧૮.૧ Jain, Jagdish Chandra (1987). Gandhi, the Forgotten Mahatma. Mittal Publications. પૃષ્ઠ 76–77. ISBN 978-81-7099-037-6.
  19. ↑ ૧૯.૦ ૧૯.૧ ૧૯.૨ Wolpert, Stanley (2001). Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press. પૃષ્ઠ 254–256. ISBN 978-0-19-972872-5.
  20. ↑ "The truth about Gandhi's sex life". The Independent. 2 January 2012. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 3 June 2013 પર સંગ્રહિત.
  21. ↑ Gandhi 1962, p. 300.
  22. ↑ Gandhi 1962, pp. 301–302.
  23. ↑ Gandhi 1962, p. 303.
  24. ↑ Gandhi 1962, pp. 305–306.
  25. ↑ Gandhi 1962, p. 306.
  26. ↑ Gandhi 1962, p. 308.
  27. ↑ ૨૭.૦ ૨૭.૧ Gandhi 1962, p. 309.
  28. ↑ Gandhi 1962, pp. 308–309.
  29. ↑ Gandhi 1962, pp. 309–310.
  30. ↑ ૩૦.૦ ૩૦.૧ Gandhi 1962, pp. 310–311.
  31. ↑ "American who held killer 'Wanted to see Gandhi'", The New York Times, February 1, 1948, https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1948/02/01/96415235.html?pageNumber=42, retrieved 22 July 2017 
  32. ↑ ૩૨.૦ ૩૨.૧ "Herbert Reiner Jr.; Captured Gandhi's killer". Obituary. Los Angeles Times. May 26, 2000. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 31 July 2017 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ January 27, 2017. On Jan. 30, 1948, he went to a prayer meeting to catch a glimpse of Gandhi. It was to be Gandhi's last meeting. Nathuram Godse, a Hindu nationalist enraged by Gandhi's overtures to Muslims, brushed past his aide and fired three shots at the great moral leader. Reiner seized him and swung him into the hands of the Indian police, an action captured on the front pages of newspapers around the world.
  33. ↑ Campbell-Johnson, Alan (1985), Mission with Mountbatten, Atheneum, p. 280, ISBN 9780689706974, https://books.google.com/books?id=SbJWAAAAYAAJ&pg=PA280 
  34. ↑ ૩૪.૦ ૩૪.૧ Stimson 1948.
  35. ↑ Pronko & Bowles 2013, pp. 342–343.
  36. ↑ ૩૬.૦ ૩૬.૧ Singer 1953, p. 194.
  37. ↑ Stratton 1950, pp. 40–42, Quote: "[Godse] stood nearly motionless with a small Beretta dangling in his right hand and to my knowledge made no attempt to escape or to take his own fire. ... Moving toward Godse I [Reiner] extended my right arm in an attempt to seize his gun but in doing so grasped his right shoulder in a manner that spun him into the hands of Royal Indian Air Force men, also spectators, who disarmed him. I then fastened a firm grasp on his neck and shoulders until other military and police took him into custody"..
  38. ↑ Stratton 1950.
  39. ↑ Allston, Frank J. (1995), Ready for Sea: The Bicentennial History of the U.S. Navy Supply Corps, Naval Institute Press, pp. 341–342, ISBN 978-1-55750-033-5, https://books.google.com/books?id=TabfAAAAMAAJ ; Quote: "Reiner attempted to seize the man's gun hand, but hit his shoulder instead, spinning the culprit into the hands of members of the Royal Indian Air Force. When he ascertained the assassin could not escape, Reiner withdrew."
  40. ↑ Tunzelmann 2012, p. 320, Quote: "Immediately, there was chaos. As Gandhi was cradled by his devotees and carried back to the house, the assassin was seized and pummelled by thirty-two-year-old diplomatic officer Herbert Reiner of Springdale, Connecticut..
  41. ↑ Gauba 1969, p. Quote: "The unsung hero of the day, however, who wishes to remain anonymous, is an official of the American Embassy at Delhi, who is the first to realise what has happened, and leaps forward and grips the assassin by the arm. If this young American had not done what he did, Nathuram Godse would probably have shot his way out for he still had four unspent bullets in his pistol"..
  42. ↑ Kapoor 2014, p. Quote; "In the melee, no one had really noticed the man who had fired the fatal shots. One man who did was Herbert 'Tom' Reiner Jr, a diplomat who had just joined the US Foreign Service. ... He was standing in the front row when Godse brushed past him and fired the fatal shots. Reiner immediately seized Godse and held him till the police arrived. ... Most newspaper and wire reports on the assassination merely referred to 'an American diplomat' and Reiner's name only appeared in some American newspapers at the time.".
  43. ↑ Bamzai & Damle 2016.
  44. ↑ [a] Ashis Nandy (1998). "Final Encounter: The Politics of the Assassination of Gandhi". Exiled at Home: Comprising, At the Edge of Psychology, The Intimate Enemy, Creating a Nationality. Oxford University Press. પૃષ્ઠ 92. ISBN 978-0-19-564177-6., Quote: "he [Godse] made no attempt to run away and himself shouted for the police";
    [b] McLain 2007, p. ?. Quote: "Godse then calmly called for the police and turned himself in";
    [c] Doeden 2013, p. 5. Quote: "Godse did not flee the scene, and he voluntarily surrendered himself to the police";
    [d] Pramod Kumar Das (2007). Famous Murder Trials: Covering More Than 75 Murder Cases in India. Universal Law. પૃષ્ઠ 19–20. ISBN 978-81-7534-605-5.;
    [e] George Fetherling (2011). The Book of Assassins. Random House. પૃષ્ઠ 163–165. ISBN 978-0-307-36909-3.
  45. ↑ ૪૫.૦ ૪૫.૧ Chatfield, Charles (1976). The Americanization of Gandhi: images of the Mahatma. Garland. પૃષ્ઠ 554–561. ISBN 978-0824004460.
  46. ↑ Khosla 1965, p. ?.
  47. ↑ Laucella, Linda (1998). Assassination: The Politics of Murder. Lowell. પૃષ્ઠ 177. ISBN 978-1-56565-628-4.
  48. ↑ ૪૮.૦ ૪૮.૧ Sheean 1949, pp. 215–219.
  49. ↑ ૪૯.૦ ૪૯.૧ Paranjape 2015, pp. 10–11.
  50. ↑ ૫૦.૦ ૫૦.૧ Sheean 1949, pp. 216.
  51. ↑ Sheean 1949, pp. 215–216.
  52. ↑ Sheean 1949, pp. 216–219.
  53. ↑ Nandy, Ashis (1998). "Final Encounter: The Politics of the Assassination of Gandhi". Exiled at Home: Comprising, At the Edge of Psychology, The Intimate Enemy, Creating a Nationality. Oxford University Press. પૃષ્ઠ 92. ISBN 978-0-19-564177-6.
  54. ↑ Das, Pramod Kumar (2007). Famous Murder Trials: Covering More Than 75 Murder Cases in India. Universal Law Publishing. પૃષ્ઠ 19–20. ISBN 978-81-7534-605-5.
  55. ↑ Fetherling, George (2011). The Book of Assassins. Random House. પૃષ્ઠ 163–165. ISBN 978-0-307-36909-3.
  56. ↑ Doeden 2013, p. 5.
  57. ↑ McLain 2007, pp. 70-71.
  58. ↑ Gandhi, Mahatma (2000). The Collected Works of Mahatma Gandhi. Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. પૃષ્ઠ 130. ISBN 978-81-230-0154-8.
  59. ↑ Gandhi, Tushar A. (2007). "Let's Kill Gandhi !": A Chronicle of His Last Days, the Conspiracy, Murder, Investigation, and Trial. Rupa & Company. પૃષ્ઠ 12. ISBN 978-81-291-1094-7. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 29 March 2024 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 7 June 2017.
  60. ↑ Pronko, Nicholas Henry (2013). Empirical Foundations Of Psychology. Routledge. પૃષ્ઠ 342–343. ISBN 978-1-136-32701-8.
  61. ↑ Prasad, S.N. (1972). Operation Polo: the police action against Hyderabad, 1948. Armed Forces of the Indian Union. Government of India. પૃષ્ઠ 62–77, 91–102. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 19 October 2017 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 9 June 2017.
  62. ↑ ૬૨.૦ ૬૨.૧ ૬૨.૨ Khosla 1965, p. 15–29.
  63. ↑ Khosla 1965, p. 14.
  64. ↑ Khosla 1965, pp. 15, 24.
  65. ↑ Khosla 1965, pp. 15, 25–27.
  66. ↑ ૬૬.૦ ૬૬.૧ Khosla 1965, pp. 15, 25.
  67. ↑ Khosla 1965, pp. 15, 24–25.
  68. ↑ Khosla 1965, p. 15.
  69. ↑ Khosla 1965, p. 15/16.
  70. ↑ "Yakub Memon first to be hanged in Maharashtra after Ajmal Kasab". 30 July 2015. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 28 September 2015 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 30 July 2015.
  71. ↑ Menon, Vinod Kumar (30 January 2014). "Revealed: The secret room where Godse was kept after killing Gandh". Mid-Day. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 3 July 2014 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 June 2014.
  72. ↑ "Madanlal Pahwa outlook". Outlook India. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 12 August 2020 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2019-11-18.
  73. ↑ Khosla 1965, pp. 15–17.
  74. ↑ Khosla 1965, pp. 17–19.
  75. ↑ "Nathuram Godse was tried at Peterhoff Shimla in Gandhi Murder Case". IANS. Biharprabha News. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 1 February 2014 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 30 January 2014.
  76. ↑ "Claude Markovits". Centre for South Asian Studies. મેળવેલ 2020-08-25.
  77. ↑ Markovits 2004, pp. 57–58.
  78. ↑ Nash 1981, pp. 69, 160.
  79. ↑ Jain, Jagdish Chandra (1987). Gandhi, the Forgotten Mahatma. Mittal Publications. પૃષ્ઠ 94–97. ISBN 978-81-7099-037-6.
  80. ↑ ૮૦.૦ ૮૦.૧ ૮૦.૨ ૮૦.૩ ૮૦.૪ Allo, Awol (2016), The Courtroom as a Space of Resistance: Reflections on the Legacy of the Rivonia Trial, Routledge, ISBN 978-1-317-03711-8, https://books.google.com/books?id=n4u1CwAAQBAJ&pg=PT367, retrieved 22 November 2022 
  81. ↑ ૮૧.૦ ૮૧.૧ Sen, Julu; Sharma, Rahul; Chakraverty, Anima (2020), "Reading B: 'The light has gone out': Indian traditions in English rhetoric", in Janet Maybin; Neil Mercer; Ann Hewings, Using English, Abington, OX and New York; Milton Keynes: Routledge; The Open University, pp. 79–, ISBN 978-1-00-011605-2, https://books.google.com/books?id=mA4HEAAAQBAJ&pg=PA79 
  82. ↑ "'One of the Greatest…' Jinnah's Condolence for Gandhi and a Pakistan Visit That Was Never to Be". News18 (અંગ્રેજીમાં). 2019-10-02. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 10 September 2024 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2021-09-25.
  83. ↑ Steyn, Richard (2018), Churchill's Confidant: Jan Smuts, Enemy to Lifelong Friend, Little, Brown Book Group, pp. 239–, ISBN 978-1-4721-4075-3, https://books.google.com/books?id=V7goDwAAQBAJ&pg=PT239, retrieved 29 November 2019 
  84. ↑ CBC News Roundup (30 January 1948), India: The Assassination of Mahatma Gandhi, Canadian Broadcasting Corporation Digital Archives, https://www.cbc.ca/archives/entry/india-the-assassination-of-mahatma-gandhi, retrieved 29 November 2019 
  85. ↑ Publication Division (1948), HOMAGE TO MAHATMA, Publications Division Ministry of Information & Broadcasting, pp. 40–, ISBN 978-81-230-2262-8, https://books.google.com/books?id=ueahDQAAQBAJ&pg=PT40, retrieved 29 November 2019 
  86. ↑ Publication Division (1948), HOMAGE TO MAHATMA, Publications Division Ministry of Information & Broadcasting, pp. 39–40, ISBN 978-81-230-2262-8, https://books.google.com/books?id=ueahDQAAQBAJ&pg=PT39, retrieved 29 November 2019 
  87. ↑ Ved Mehta (2013). Mahatma Gandhi and His Apostles. Penguin Books. પૃષ્ઠ 69. ISBN 978-93-5118-577-2.
  88. ↑ Snyder, Louis Leo (1951), A Treasury of Intimate Biographies: Dramatic Stories from the Lives of Great Men, Greenberg, p. 384, https://books.google.com/books?id=73xLAQAAIAAJ&pg=PA384 
  89. ↑ The Canberra Times, 1948, https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/2736489, retrieved 29 January 2020 
  90. ↑ Narayan, Hari (20 June 2015). "Preserving the truth behind Gandhi's murder". The Hindu. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 8 November 2020 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 July 2017.
  91. ↑ Puniyani, Ram. The second assassination of Gandhi?. Anamika publication. પૃષ્ઠ 54.
  92. ↑ Arnold, David (17 June 2014). Gandhi. Routledge. પૃષ્ઠ 144. ISBN 9781317882343.
  93. ↑ Pyarelal Nayyar, Mahatma Gandhi – The Last Phase, Navajivan, (1956). ISBN 0-85283-112-9
  94. ↑ Khan, Yasmin (2011). "Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state". Modern Asian Studies. 45 (1): 57–80. doi:10.1017/S0026749X10000223. S2CID 144894540.
  95. ↑ ૯૫.૦ ૯૫.૧ ૯૫.૨ Kapila, Shruti (2021). Violent Fraternity: India Political Thought in the Global Age. Princeton and Oxford: Princeton University Press. પૃષ્ઠ 268–269. ISBN 978-0-691-19522-3. LCCN 2021940610.
  96. ↑ Ansari, Sarah; Gould, William (31 October 2019). "'Performing the State' in Post-1947 India and Pakistan". Boundaries of Belonging. Cambridge University Press. પૃષ્ઠ 23–66. doi:10.1017/9781108164511.003. ISBN 978-1-107-19605-6. S2CID 211394653. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 11 September 2021 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 20 July 2023.
  97. ↑ Khan, Yasmin. "Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state" (PDF). CORE (research service). મૂળ સંગ્રહિત (PDF) માંથી 11 September 2021 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 20 July 2023.
  98. ↑ Spear 1990, p. 239.
  99. ↑ Spear 1990, p. 240.
  100. ↑ ૧૦૦.૦ ૧૦૦.૧ Markovits 2004, p. 58.
  101. ↑ Hansen 1999, p. 96.
  102. ↑ Dugger, Celia (2001). Robert Justin Goldstein (સંપાદક). Political Censorship. Taylor & Francis. પૃષ્ઠ 546–548. ISBN 978-1-57958-320-0.
  103. ↑ Markovits 2004, pp. 34–35 with footnotes.

ઉદધૃત કાર્ય

પૂરક વાંચન

Assassination-related literature and the variance in its coverage:

"https://gu.wikipedia.org/w/index.php?title=મહાત્મા_ગાંધીની_હત્યા&oldid=871917" થી મેળવેલ