Val do Lozoya

Este artigo ou sección precisa dunha revisión ortográfica e/ou de gramática (recurso útil: corrector ortográfico en liña de galego). Podes axudarte do revisor ortográfico, activándoo en: Preferencias → Trebellos → Navegación → Ortografía: Activar o revisor ortográfico. Colabora connosco neste artigo e noutros en condicións semellantes para que a Galipedia mellore e medre.

Val do Lozoya

Tipo	val
Situado na entidade xeográfica	Península Ibérica
Localización
División administrativa	Comunidade de Madrid, España
40°54′N 3°48′O / 40.9, -3.8
Conca hidrográfica	conca hidrográfica do Texo

O Val do Lozoya é un val de montaña situado en torno ao río Lozoya, na serra de Guadarrama (serra pertencente ao Sistema Central), no noroeste da Comunidade de Madrid (España).

Está situado na provincia de Madrid.^[1] O Val do Lozoya atópase limitado por unha serie de cadeas montañosas, pertencentes todas elas ao Sistema Central, que marcan os seus límites de forma natural: os Montes Carpetanos, a serra de Somosierra (dous partes da serra de Guadarrama) e os contrafortes máis meridionais da serra de Ayllón, perfilan o val na súa vertente norte; a serra do Lobosillo ao leste; as serras da Cuerda Larga, da Morcuera, de La Cabrera e os seus contrafortes máis orientais ata o encoro de El Atazar marcan o seu límite ao sur. A montaña máis alta do val é Peñalara (2428 m s. n. m.), que tamén o é da serra de Guadarrama.

O curso alto do Lozoya caracterízase por gran variedade de paisaxes e recursos naturais que alberga, e é onde se atopan os cumes máis elevados da Comunidade de Madrid, como é o caso de Peñalara (2429 m s. n. m.). O seu relevo accidentado, así como a existencia de diferentes portos de montaña de difícil acceso, facilitaron a inaccesibilidade destes lugares, o que contribuíu favorablemente á súa conservación. Todo iso constitúe un importante enclave de interese geobotánico da Comunidade de Madrid onde se localizan o parque natural de la Cumbre, Circo y Lagunas de Peñalara, o encoro de Pinilla e as lagoas da contorna de Peñalara, todas elas figuras especialmente protexidas polo seu alto valor naturalístico, paisaxístico e ecolóxico.

Tamén no curso medio do Lozoya aparecen importantes recursos naturais e ambientais Y no curso baixo do Lozoya atópanse os encoros de Puentes Viejas, de El Villar e de El Atazar, que reteñen as súas augas para abastecer principalmente á cidade de Madrid, e abundan infraestruturas hidráulicas como canles e presas, que son o fiel reflexo da importancia da auga como recurso económico e natural. Os recursos naturais e ambientais cos que conta este curso baixo son tamén de importante valor paisaxístico e cinexético, o que fai que parte do mesmo atópese dentro da reserva de caza de Sonsaz.

Como todos os ríos ao sur do Sistema Central, pertence á conca hidrográfica do Texo. O río Lozoya desemboca no Jarama na linde de Comunidade de Madrid coa provincia de Guadalaxara.

No Val do Lozoya aséntanse trinta concellos:

Existen tres vías principais de acceso ao Val do Lozoya:

• Desde o Valle del Jarama polo Collado de la Tejera (1.106 m s. n. m.) aos pés da Serra da Cabrera, pola Autovía A-1, que atravesa o Val de sur a norte, en dirección Burgos.
• Desde Tierra de Sepúlveda polo porto de Somosierra (1.404 m s. n. m.) tamén pola Autovía A-1, en dirección a Madrid, atravesa os túneles de Somosierra (589 m de lonxitude).
• Desde Tierra de Segovia, polo porto de Cotos (1.830 m s. n. m.), aos pés de Peñalara, pola estrada C-604 (na provincia de Segovia) e M-604 (na provincia de Madrid).

Outras vías de acceso son:

• Desde Tierra de Cantalejo pasando polo porto de Navafría (1.773 metros), a estrada SG-612 e M-637 que une Lozoya e Navafría.
• Desde o alto Jarama pasando polo porto de La Hiruela (1.478 m s. n. m.), a estrada M-137 que une Montejo de la Sierra con La Hiruela.
• Desde o alto Jarama, pasando sobre o río, a estrada M-139 e GU-187 que une Montejo de la Sierra con El Cardoso de la Sierra.

A economía baseouse tradicionalmente na gandería e a explotación forestal. Con todo, actualmente é o turismo o motor da economía do val, aínda que pola falta de apoio aos empresarios do sector por parte das diferentes administracións, non é capaz de explotar o lugar xeográfico privilexiado no que se atopa a tan pouca distancia da capital.

Comunidade de Buitrago

Buitrago foi, nas súas orixes, cidade celtíbera e romana (despois musulmá). Alfonso VI de León e Castela concedeu Buitrago e todo o que estaba baixo o seu poder, unha vez conquistado, a Sepúlveda. E así aparecen na confirmación dos Foros antigos de Sepúlveda, do 17 de novembro de 1076:

Ego rex Adefonsus et do hominibus septempublice hunc terminum de Lozoiha usque huc quantum Buitrago habuit in sua potestate, totum do eis, roboro atque confirmo... (Eu o rei Alfonso concedo e dou aos homes de Sepúlveda os termos do río Lozoya en todo aquilo que Buitrago tivo baixo a súa potestade, todo o dou a eles, corroboro e confirmo...)

Buitrago foi, pois, por mor da súa reconquista, parte da Terra ou alfoz de Sepúlveda, formando en breve espazo de tempo a súa propia comunidade, en época aínda do mesmo rei, que lle concedeu foro e as armas e lenda do seu escudo "ad alenda pecora" (para o sustento do gando).

A Comunidad de Villa y Tierra de Buitrago estendeuse por todo o val da súa contorna, incluíndo o seu alfoz as aldeas seguintes: Aoslos, El Atazar, Berzosa del Lozoya, Braojos de la Sierra, La Cabrera, Cincovillas, El Cuadrón, Gandullas, Garganta de los Montes, Gargantilla del Lozoya, Gascones, La Hiruela, Horcajo de la Sierra, Horcajuelo de la Sierra, Lozoyuela, Madarcos, Mangirón, Montejo de la Sierra, Las Navas de Buitrago, Piñuécar, Prádena del Rincón, Puebla de la Sierra, Robledillo de la Jara, San Mamés, La Serna del Monte, Serrada de la Fuente, Sieteiglesias, Villavieja del Lozoya e os despoblados de Bellidas, Canenzuela, Pajarilla, La Nava, Relaños, Rendales, Riosequillo, Santillana, Ventosilla, El Villar e outros.

O recinto amurallado de Buitrago del Lozoya tivo desde antigo barrios «extramuros», denominados arrabaldeis de San Xoán e do Andarrío, nome que fai referencia á súa situación alén do río Lozoya.

Como toda vila e comunidade, tiña o seu escudo e o seu rolo ou picota. No primeiro figura un touro baixo unha aciñeira, coa lenda "ad alenda pecora". Sabemos que estivo esculpido con pedra na fonte antiga e consérvase no selo vello do Concello, aínda que sen lenda.

Actualmente áchase reproducido este orixinario e verdadeiro escudo de Buitrago, en ferro forxado, nas catro caras da fonte, sita na praza da Constitución (sobre este escudo orixinal do Concello de Buitrago impúxose, a partir do século XV, o escudo do Marqués de Santillana e casa do Infantado a quen foi entregada a Comunidade en señorío).

Do rolo ou picota, símbolo da xurisdición, non quedou rastro algún. Só atopamos noticia do mesmo en "O Patriense", un escritor local que, cara a 1802, nomea unha serie de rúas importantes e dúas prazas, chamadas dos Touros e a Picota, informándonos tamén de que nesta última estaba a fonte pública.

Dentro da vila amurallada estaban as igrexas de Santa María do Castillo e de San Miguel, o hospital de San Salvador, a casa do Concello coa audiencia e o cárcere.

No arrabalde ou barrio de San Xoán estaban as igrexas do mesmo nome e a praza da Picota e fonte. No arrabalde do Andarrío atopábase a igrexa de San Antolín.

A Comunidade de Villa e Terra estaba dividida en cuartos:

• Cuarto de Braojos, ao que pertencían as aldeas de San Mamés, Gargantilla, Villavieja del Lozoya, Pinilla e Navarredonda.
• Cuarto de Garganta, ao que pertencían as de Mangirón, Las Navas, Lozoyuela, La Cabrera e Sieteiglesias.
• Cuarto de Montejo: Prádena e Horcajuelo de la Sierra.
• Cuarto de Horcajo: Piñuécar, La Nava, Madarcos, La Acebeda e Bellidas.
• Cuarto de la Jara: Robledillo, Cervera, Berzosa, Paredes e Serrada de la Fuente.
• Cuarto de los Aledaños: Gascones, Palomar, La Cabezuela, Gandullas e Cincovillas.
• Cuarto de las Villas Eximidas: La Hiruela, La Puebla e El Atazar.

Cada cuarto está representado por un procurador ou dous. O procurador do cuarto é elixido e enviado ao Concello da Comunidade para que «en nome deste cuarto saque a cara ao favorable e ao prexudicial e dañoso contradiga, que para todo lle damos o noso dereito». Os procuradores reuníanse na vila, nunha casa chamada "casa da Terra", sita no arrabalde, onde tiñan aloxamento gratuíto durante os días da súa representación.

O catastro de Enseada decláranos a extensión e límites da Terra de Buitrago desta maneira: «ocupa de lebante a poñente cinco leguas e do norte ao sur quatro leguas e media, e de circunferencia máis de beinte e cinco leguas pola desigualdade que ten. Confronta ao norte por Tierra de Sepúlveda ao oriente con Tierra de Uceda... ao sur coa mesma Tierra de Uceda e o Berrueco e ao poñente con Tierra de Segovia...»

O Concello de Buitrago e a súa Comunidade celebrábase na igrexa de Santa María do Castillo e, segundo común tradición castelá, no interior da igrexa gardábanse os documentos e privilexios do Concello, nunha concavidade «que está xunto ao retablo da Igrexa da nosa Señora do Castillo desta Villa». Así nolo fai saber un documento de 1555, que fai relación dos documentos nel gardados.

Todos os pobos da Terra formaban comunidade de pastos, sendo comúns a maioría dos montes e terras, fóra do particular de cada unha das aldeas, que era moi pouco, e dos prados, hortas e terra de labor de propiedade privada dos veciños, que adoitaban estar defendidos con parede e sebe.

A Comunidade de Buitrago, pola súa situación xeográfica, era unha comunidade case exclusivamente gandeira. Por favorecer a gandería uníronse as comunidades de Buitrago, Uceda e a vila de Torrelaguna, que fixeron a tal obxecto, ordenanzas e capitulacións «para a conservación dos devanditos termos, ansí no pasto como no corte e conservación de montes». Esta firma de convenios entre comunidades veciñas era frecuente en toda Castela.

No ano 1304 concedeuse a Buitrago o dereito de feira de gandos. A Vila e a súa Comunidade son aínda de señorío real. E así, advirte o rei Fernando IV de Castela: «que todos aqueles que binieren a esta feira do noso sennorío ou de fóra do noso sennorío a comprar ou a vender Christianos, Mouros e Xudeus, que veñan salvos e seguros por Mar e por terra, por todo o noso sennorío». A vella feira de gando de Buitrago mantivo a súa importancia ata a actualidade.

Figura a vila na guerra civil de Pedro I e o seu irmán Enrique II, quen a ocupou o ano 1368. Tras a morte de Pedro I e a entrada no poder da casa de Trastámara, multitude de comunidades (practicamente todas estiveran con don Pedro) son entregadas á nobreza, que estivera da outra parte. A Terra de Buitrago foi entregada en señorío a don Pedro González de Mendoza. Segundo o documento doábaselle as vilas de Fita e de Buitrago «con todos sus términos, et todos sus vasallos christianos e judíos e moros, e homes, e mujeres de qualquier edat».

Diso recibiu confirmación de parte do rei Xoán I, en 1377, en Cortes celebradas na cidade de Burgos, para si e para o seu fillo Diego Furtado de Mendoza. E converterase en feudo hereditario co Marqués de Santillana, Íñigo López de Mendoza, que reuniu na súa persoa abundantes título e posesións: conde do Real de Manzanares, señor de Fita e de Buitrago e de Guadalaxara etc.

Os tributos, peitos, dereitos e alcábalas fixéronse cada vez maiores, en prexuízo da Comunidade. Sabemos que o ano 1601 as súas rendas ascenderon a 1.761.077 maravedíes, máis 75 pesas de liño, 813 galiñas e 500 fanegas de gran; en 1640 chegaron aos 2.200.000 mrs. e en 1670 excederon os dous millóns e medio de maravedíes, máis as galiñas, o liño e o mesmo número de fanegas de gran.

Por outra banda o duque do Infantado e señor de Buitrago, como un veciño máis, podía soltar os seus rabaños aos montes comunais, con grave prexuízo para a Comunidade, pois se Buitrago e a súa Terra contaba con «28.200 cabezas de todas as idades», o señor duque posuía «34.859 cabezas de todas as idades, todo lanar fino trashumante», en época do catastro de Enseada.

As Comunidades sufriron así unha constante deterioración da súa poder político e económico #ante as depredacións, máis ou menos "legalizadas", dos poderosos magnates.

O val aparece descrito no décimo volume do Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar de Pascual Madoz da seguinte maneira:

LOZOYA: valle en la prov. de Madrid, part. jud. de Torrelaguna: sit. en las faldas S. de las sierras de Morcuera, Rebenton, Navafria, que dividen las 2 Castillas, se estiende 4 leg. de N. á S., y 1 de E. á O.; comprende tierras labrantías, prados y monte de chaparro, roble, fresno y álamo, y se compone de los pueblos de Lozoya, Garganta, Canencia, Gargantilla, El Cuadron, Pinilla del Valle, Navaredonda, La Alameda, Oteruelos, Rascafria, Miraflores, Burlarmejo y Valdemanco, atravesándole de S. a N. el r. del mismo nombre.

(Madoz 1847, pp. 400-401)

Hoxe chaman a atención do visitante as murallas perfectamente adaptadas ás violentas características do terreo, mantendo unha gran solidez. No seu ángulo occidental, un robusto e forte torreón dá paso á vila amurallada. O castelo ocupa a esquina sueste da muralla, sendo algo máis moderno que esta. É de planta rectangular, construído de cachotería, con torres nos ángulos.

A única igrexa que chegou ata a actualidade, entre as diversas ás que fan referencia os vellos documentos, está dedicada a Santa María do Castillo. Ten portada gótico-decadente baixo un tejadillo sostido por columnas. A torre mostra uns ajimeces e xanelas semicirculares dentro do marco cadrado e orladas de molduras de típica tracería mudéxar.

No val do Lozoya aséntanse poboacións con importantes mostras de patrimonio histórico-artístico de alto valor cultural, entre as que destacan o mosteiro de Santa María do Paular, exemplos de arquitectura relixiosa e civil, así como arquitectura tradicional serrana, xa que todos os municipios conservan hoxe en día mostras de construcións tradicionais como poldros de herrar, antigos conxuntos agropecuarios, fraguas, pajares etc.

• Puente Viejo
• Encoro de Pinilla
• Encoro de Riosequillo
• Encoro de Puentes Viejas
• Encoro de El Villar
• Encoro de El Atazar
• Pontón de la Oliva
• El Tuerto de Pirón
• Canal de Isabel II
• Historia do Canal de Isabel Segunda
• Xacementos do Calvero de la Higuera

• Madoz, Pascual (1847). "Lozoya". Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar (en castelán) X. Madrid.