Wolkekliuwer

In wolkekliuwer, ek wol wolkeklauwer, is in bysûnder heech bouwurk dat brûkt wurdt om yn te wurkjen as wenjen.

Wichtige technyske faktoaren yn de skiednis fan de wolkekliuwers binne ûnder oare de ûntwikkeling fan de lift en it better tapassen fan stiel en beton. Oant de 19e iuw kaam heechbou boppe de seis ferdjippings eins net foar omdat it net praktysk wie om safolle treppen op te moatten, ek koenen de minsken it wetter net foarby de fyftjin meter hichte krije.

Wolkekliuwers ferskille fan gewoane gebouwen en hûzen yn technyske opsichten. Gebouwen oant likernôch fjouwer ferdjippings kinne noch droegen wurde troch de muorren fan it gebou, mar by hegere gebouwen kin soks net mear. By wolkekliuwers krijt it bouwurk stipe fan in skelet. De muorren hingje dan as in gerdyn by in rút, de namme foar sa'n manier fan bouwen is dan ek in gerdynmuorre.

By de bou fan wolkekliuwers moat ek rekken hâlden wurde mei de hurde wyn. De wyn op hegere hichten giet hurder as op de grûn, dat op hegere hichten komt der mear druk op it gebou te stean. Guon yngenieurs sizze dat de wyn in wichtigere faktor is as it gewicht fan it gebou.

Der is gjin offisjele definysje of hichte fan wêrôf in gebou klassifisearre wurde mei as in wolkekliuwer. Of in gebou beskôge wurde kin as in wolkekliuwer hinget fan ferskate saken ôf. Benammen tiid en plak binne bepalend, mar ek de relative hichte spilet in rol as it giet om it jaan fan de term wolkekliuwer oan in gebou.

De term wolkekliuwer waard foar it earst oan gebouwen jûn dy’t yn de lette 19e iuw yn Chicago en New York boud waarden. De gebouwen hjirre krigen in soad bewûndering fan de minsken. Lange tiid is tocht dat de tradisjonele definysje fan in wolkekliuwer begûn mei it Home Insurance Building (1885) fan tsien ferdjippings heech yn Chicago, it gebou waard yn 1931 ôfbrutsen. Dit gebou krige op basis fan de wize fan bouwen de term “ earste wolkekliuwer”. Mar hjoed de dei komt men dêr op werom. Neffens Gerald R. Larson, professor arsjitektuer oan de Universiteit fan Cincinnati, hat men net nei genôch kriteariums sjoen foar it tawizen fan de term wolkekliuwer oan it Home Insurance Building. Neffens de kriteariums dy't Larson brûkt is it Equitable Life Assurance Building yn New York City de earste wiere wolkekliuwer.^[1]

Letter waard de definysje fan wolkekliuwer feroare troch arsjitektoanyske skiedkundigen, basearre op technyske foarútgong yn de jierren 1880 dy’t der foar soarge hienen dat gebouwen mei meardere ferdjippings boud wurde koenen. Dizze nije definysje wie basearre op stielskelet, dêrfoar waard út gong fan gebouwen dy’t boud wienen mei mitselwurk, sokke gebouwen kamen oan harren limyt yn 1891 mei de bou fan Monadnock Building yn Chicago. Philadelphia’s City Hall (Stêdshûs fan Philadelphia) út 1901 hat noch altyd it rekord as it heechste mitselwurkgebou fan de wrâld mei 167 meter.

In losse definysje fan in wolkekliuwer yn de Feriene Steaten en Jeropa leit de limyt foar in wolkekliuwer no op 150 meter.^[2] In wolkekliuwer boppe de 300 meter wurdt wol superheech neamd. Koartere gebouwen dan 150 meter wurde noch hieltyd wol wolkekliuwers neamd at se bepalend binne foar de omjouwing.

Emporis Data Committee, in ynternasjonale organisaasje dy’t in list fan hege gebouwen oeral op de wrâld byhâld, definiearret in wolkekliuwer as folcht: In gebou mei meardere ferdjippings dêr’t de arsjitektyske hichte yn alle gefallen 100 meter fan is.^[3]

It bewenberheidskriterium dy't yn guon definysjes opnaam is ûnderskied wolkekliuwers fan tuorren en mêsten.

De beskavings út de Aldheid hienen net de technologyske mooglikheden om wolkekliuwers te bouwen sa't dy yn de moderne tiid makke binne. Dochs binne der ferskate bouwurken út de Aldheid dy't wat de hichte oanbelanget sawat yn deselde kategory falle as hjoeddeiske wolkekliuwers. De Egyptyske piramiden - lykas de Piramides fan Gizeh - dy’t om 2500 foar Kristus boud waarden, kinne as de earste wichtige hege gebouwen yn de skiednis fan de boukeunst sjoen wurde. De heechste fan de trije Piramides fan Gizeh, de Piramide fan Cheops, hie oarspronklik in hichte fan 146 meter (op it stuit 137 meter).

Yn it gebiet fan it hjoeddeiske Gûatemala hat it Maya-folk om 500 foar Kristus hinne mei it timpelsintrum fan Tikal, dat earder bestie út mear as 3.000 bouwurken, de earste “wolkekliuwers” op it Amearikaanske kontinint boud. De seis timpelpiramiden hawwe 69 meter heech west.

De Hindûtimpel fan Nataraja yn Chidambaram, Yndia, is yn de 13e iuw boud en fan stile trepfoarmige piramiden foarsjoen, en hat in hichte fan 45 meter.

It delsetten fan gebouwen dy’t “nei de himmel ta rikten” wie foar de measte âlde beskavingen in utering fan macht en it sjen litten fan technyske ûntjouwing. Yn de 20e en 21e iuw binne wolkekliuwers noch hieltyd bouwurken dêr't sommige minsken en bedriuwen graach mei pronke.

De Piramiden fan Gizeh bleaunen foar tûzenen jierren de heechste bouwurken fan de wrâld. Neffens alle wierskyn kaam der mei de bou fan de Lincoln Katedraal yn de 14e iuw pas wer in nij hichterekord, mar dat is net wis.^[4] Pas yn 1884, mei de bou fan it Washington Monumint wie der in oar type gebou, dat grutter wie as in katedraal. Lykwols binne de piramiden en katedralen en monuminten noch gjin gebouwen dêr't minsken wurkje of wenje, wat wol gewoan is yn wolkekliuwers.

Hege gebouwen, wêrfan sommige wol mear as tsien ferdjippings heech, waarden boud yn de tiid fan de Romeinen. It is bekend dat guon fan dy gebouwen wol mear as 200 treeën hienen.^[5] Augustus Oktavianus begûn mei de bou fan soksoarte gebouwen tusken de 20 en 25 meter heech. Yn de ûnderste ferdjippings sieten faak winkels of der wennen rike minsken, wylst de hegere ferdjippingen ferhierd waarden oan de legere klassen.^[6]

De stêdssilhûetten fan guon grutte Midsiuwske stêden hienen in grut tal hege tuorren. Rike famyljes bouden dy tuorren foar ferdigening en status. Bygelyks de Tuorren fan Bologna út de 12e iuw. Yn dy tiid binne der sa'n 80 oant 100 fan sokke tuorren boud, de heechste komt oan de 97,2 meter. Yn Florâns waard yn 1251 in wet ynsteld dy’t sei dat de gebouwen net heger as 26 meter wêze mochten.^[7] Sels fan lytse stêden as San Gimignano is bekend dat der ea 72 tuorren stien hawwe, dy't soms wol om de 50 meter hienen. ^[8] De Skierstins yn Feanwâlden is noch in geef oerbliuwsel fan in ferdigeningstoer út de midsiuwen.

Yn de Midsiuwen hie de Egyptyske stêd Fustat in soad hege gebouwen. Nasir Khusras skreau yn de 11e iuw dat guon gebouwen 14 ferdjippings hienen, mei daktunen en wetterrêden foar yrrigaasje.^[9] Kairo hie yn de 16e iuw hege gebouwen wêrfan de ûnderste twa ferdjippingen foar kommersjele doelen brûkt waarden en de ferdjippings dêrboppe as wenromte.^[10] In âlde stêd dy’t hast hielendal út heechbou bestie wie de stêd Shibam yn Jemen yn de 16e iuw. Shibam hie sa likernôch 500 tuorren dêr't minsken yn wenje koenen. Eltse toer wie tusken de fiif en alve ferdjippings heech.^[11] Eltse flier wie foar ien famylje. Shibam hat noch hieltyd de heechste klaaistienen gebouwen fan de wrâld, guon fan de gebouwen binne mear as 30 meter heech.

In iermodern foarbyld fan bewenbere heechbou wie yn Edinboarch, Skotlân, yn de 17e iuw. Dêr stie in ferdigeningswâl dy’t de grinzen fan de stêd oanjoech. Om't der net in soad romte wie, waarden de huzen de hichte yn boud. Gebouwen fan alve ferdjippings heech wienen gewoan yn de stêd, en der hawwe bouwurken west dy't 14 ferdjippings heech wienen. In soad fan dy gebouwen binne no noch te sjen yn it âlde sintrum fan Edinboarch. It âldste bouwurk fan izer is de Flaxmole yn Shrewsbury, Ingelân. It waard boud yn 1797 en wurdt sjoen as ien fan de earste wolkekliuwers. De toer yn Shrewsbury foldocht oan twa betingsten dy't oan moderne wolkekliuwers steld wurde, de toer wie fjoerfeilich en boud mei sterke materialen. Nei goed 200 jier is it bouwurk ferfallen en hat in soad jild nedich om oerein te bliuwen.

De “útfining” fan de wolkekliuwers wie de earste selsstannige arsjitektoanyske prestaasje fan de Feriene Steaten. Sosjologen hawwe letter yn dy tiid sels ferwiisd nei wolkekliuwers as symboalen fan de Amearikaanske mienskip.^[12]

Chicago en New York wienen yn de lette 19e en begjin 20e iuw de Amerikaanske stêden dêr't in soad wolkekliuwers boud waarden. It grutste part fan alle wolkekliuwers dy't sa om it jier 1900 boud waarden ferskynden yn dy beide stêden. Opdrachtjouwers en boubedriuwen besochten dêr aloan nije rekords te brekken. De grutte brân yn Chicago fan 1871 ferneatige 9 km2 stedsgebiet, sa likernôch in tredde part fan de stêd. Troch de brân wie der wol plak foar nije eksperiminten yn 'e bou, en dan benammen op it mêd fan heechbou. Yn seis wike tiid wie de bou fan sa'n 300 nije bouwurken begûn, en arsjitekten krigen dêrby de mooglikheid harren tinzen om te setten yn bouprojekten. Yn dy rite kaam der in nije beweging fan 'e grûn dy't de Chicagoskoalle neamd wurde soe. De befolking fan Chicago is yn it tiidrek fan 1880-1890 ferdûbele, en de grûnprizen yn de stêd skeaten omheech. Wylst in kante meter bougrûn yn 1880 noch foar 130 Amerikaanske dollars beskikber wie, hat de priis fan in kante meter him yn 1890 hast fersândûbele nei 900 dollar. Om de nije bouprojekten mear opsmite te litten, hawwe eigners harren grûn maksimaal benut, wêrtroch hegere gebouwen boud waarden. De nije bouwurken koenen boud wurde omdat der yn de tiid technologyske útfinings dien waarden lykas de elektroanyske liften fan Otis út 1852^[13], fjoerbestindige boumaterialen, wapene beton en benammen stielskeletten.^[14]

It Home Insurance Building is boud yn de jierren 1884-1885 en wie it earste gebou dat de measte nije technyske útfinings, lykas it stielskelet, brûkte.^[15] Troch dy technyk waard heechbou mooglik sûnder de muorren hieltyd dikker te meitsjen. Troch it kombinearjen fan de technyske mooglikheden wurdt it gebou fan ûntwerper William Le Baron Jenney, mei syn tsien ferdjippings, de earste wiere wolkekliuwer neamd. It gebou waard yn 1931 sloopt om plak te meitsjen foar it Field Building.

It Auditorium Building, dat yn 1889 nei in ûntwerp fan Dankmar Adler en Louis Sullivan boud waard, hie njonken in hast skier perfekte akoestyk ek in luchtregeling.

Yn 1891 waard yn St. Louis (Missouri) it 45 meter hege Wainwright Building boud, dat ek troch in stielskelet droegen waard. Arsjitekt Sullivan, dy’t troch in soad minsken sjoen wurdt as de “heit fan de wolkekliuwers”, sei dat in heech kantoargebou ferheven en heech wêze moat, mei krêft, gloarje en grutskens fan ûnder nei boppe.

Yn it tiidrek tusken 1890 en 1894 waard it Reliance Building boud, it wurdt as de foarrinder sjoen fan de nijmoadrige gerdynmuorrekonstruksjes – in arsjitektoanyske ynnovaasje dy’t letter oer de hiele wrâld tapast wurde soe. It gebou wie ek it masterwurk fan de Earste Chicagooske Skoalle, in wichtige beweging yn de Amearikaanske arsjitektuerskiednis.

Fan de earste wolkekliuwers is it grutste part oan de ein fan de 19e iuw yn Chicago, Londen en New York boud. Ek yn Melbourne waarden sûnt 1888 in grut tal hege gebouwen delset, mar dy wienen net wapene mei stiel. Hjoed-de-dei stean der yn Melbourne net mear in soad wolkekliuwers út dy tiid oerein. Hichtelimiten en brânfeilichheid kamen letter op it rabat. Yn Londen waarden hichtelimiten ynsteld nei klachten fan Keninginne Victoria, sokke limiten bleaunen bestean oant en mei de fyftiger jierren fan de 20e iuw. Soargen oer de estetyk en brânfeilichheid hienen de ûntwikkeling fan wolkekliuwers yn Jeropa tsjinholden yn de earste helte fan de 20e iuw. In útsûndering dêrop is de 26 ferdjippings hege Boeretoer fan Antwerpen út 1932.

Yn 1892 begûn de wedrin fan New York en Chicago om it heechste gebou fan de wrâld te bouwen. Yn 1895 naam New York de lieding mei it American Surety Building. It wie it begjin fan it tiidrek wêryn't New York lange tiid dominearre yn de wolkekliuwerwedrin. New Yorkske ûntwerpers konkurrearren mei elkoar yn de 1920’er en 1930’er jierren, wêrtroch de gebouwen yn rap tempo heger waarden. Inkelde gebouwen as útkomsten fan dy ûnderlinge striid binne it Chrysler Building fan 1930 en it Empire State Building fan 1931. Dy lêste soe foar fjirtich jier it grutste gebou fan de wrâld bliuwe. Yn 1972 kaam it earste gebou fan it Wrâldhannelsintrum (World Trade Center) ree, wêrtroch dat it heechste gebou waard. Dat feroare yn 1974 doe’t yn Chicago de Sears Tower boud wie. De Sears Tower soe noch in pear desannia it grutste bouwurk op ierde bliuwe.

Fan de 1930’er jierren ôf binne ek in soad wolkekliuwers yn Súd-Amearika (Sao Paulo, Karakas, Bogotá, Meksiko Stêd) en yn Aazje (Tokio, Shanghai, Peking, Hong Kong, Manila, Singapore, Mûmbai, Jakarta, Kuala Lumpur, Taipei, Bangkok) boud. Yn it westen wie troch de Grutte Depresje minder ferlet fan heechbou, mar yn bygelyks Ruslân hie men dêr net mei te krijen. Yn Moskou ûntstienen yn dy tiid plannen om it Paleis fan de Sowjets te bouwen, in gebou dat 415 meter heech wurde moast en sa in stik heger wurde soe as it Empire State gebou mei syn 381 meter. Boppe op it paleis moast dan in 100 meter heech stânbyld komme fan Vladimir Lenin.^[17] Yn 1931 waard begûn mei it meitsjen fan in bouput troch de ferneatiging fan Jezus de Ferlosser út 1883.^[18] Mar de Twadde Wrâldkriich soarge derfoar dat it stielen skelet dat al opboud wie wer sloopt wurde moast foar de ferdigening fan Moskou. Nei de kriich namen de Russen it beslút om net troch te gean mei de bou, ynstee fan it heechste gebou fan de wrâld kaam der yn 1958 in swimbad op de lokaasje.

Panorama fan it eilân Hong Kong. De stêdsteat is yn de jierren nei de oarloch ferneamd wurden om syn wolkekliuwers.

Ynstee fan it earbetoan oan Lenin kaam Jozef Stalin mei it plan om in ûnbidich bouwurk yn it sintrum fan Moskou del te setten. It moast it boechbyld fan it kommunisme wurde. De bedoeling fan it plan wie om yn Moskou acht wolkekliuwers hinne te setten, neamd de Stalin Tuorren. Sân fan de acht binne wier boud, se binne bekend as de Sân Susters.

Ek de oare lannen fan Jeropa begûnen stadichoan mei de ûntwikkeling fan sokke heechbou, Madrid begûn yn de jierren ’50. Letter, oan de ein fan de 50’er jierren, begûnen gebieten as Afrika, it Heine Easten en Oseaanje, benammen yn Austraalje, mei it bouwen fan wolkekliuwers.

De wolkekliuwers dy’t fan de jierren ’50 ôf ûntstienen, wurde skaaimerke troch de Ynternasjonale Styl, de bûtekanten fan de wolkekliuwers waarden net mear makke fan beton, stien en fersierings, mar fan stiel, aluminium en glês. It wie de tiid fan it funksjonalisme en minimalisme. Ludwig Mies van der Rohe ûntwurp ûnder it motto “less is more” (minder is mear) it 157 meter hege Seagram Building (1957) en it 212 meter hege 330 North Wabash (1973).

Yn de jierren ’70 binne in soad wolkekliuwer-projekten foltôge. Sa kaam yn 1972 de earste toer fan it New Yorkske Wrâldhannelsintrum mei in hichte fan 417 meter ree. In jier letter wienen se ek oan de Sears Tower (443 meter) yn Chicago útboud. Yn 1997 ferlear de Sears Tower syn status as heechste gebou op ierde, de Petronas Towers yn de Maleiske haadstêd Kuala Lumpur kaam mei in hichte fan 452 meter op 't earste plak.

De Petronas Tuorren yn Maleizje wie it earste heechste gebou sûnt tiden dat net yn de Feriene Steaten stie. Sûnt de jierren ’80 binne Aziatyske stêden as Hong Kong, Shanghai, Shenzen en Singapore bot yn opkomst as it giet om wolkekliuwers. Der binne twa oarsaken foar de bou fan de earder neamde Petronas Tuorren:

• It Bruto Nasjonaal Produkt groeide sûnt 1988 alle jierren mei sa'n 9%^[19].
• De hege befolkingstichtens fan Maleizje.

Dat binne ek de oarsaken foar de heechbou yn in soad oare stêden yn Aazje.

Yn de 21e iuw wurde om ferskillende redenen hieltyd mear wolkekliuwers boud. Stêden mei wolkekliuwers binne frij normaal wurden. Dat hat te krijen mei de tige djoere grûn yn de sintra fan de grutte stêden. Wolkekliuwers hawwe relatyf sjoen net folle romte nedich, wylst se al in soad romte opsmite. Ek no noch wurde se net allinnich boud om de ekonomyske foardielen, mar ek om de status dy’t hege gebouwen útstriele. Dat wolkekliuwers in soad boud wurde is goed sjen yn de memmestêd fan de wolkekliuwer, Chicago. Dêr binne der sûnt 2000 al mear as 40 gebouwen boud mei yn elts gefal fyftich ferdjippings.^[20]

Yn 2004 wie de bou fan 508 meter hege Taipei 101 yn Taipei dien, 56 meter heger as de Petronas Tuorren en dus de nije rekordhâlder. Yn 2009 waard de Taipei 101 fan de troan stutsen troch de Burj Khalifa yn Dûbai, Feriene Arabyske Emiraten. De Burj Khalifa , dy't iepene waard op 4 jannewaris 2010, komt 828 meter boppe de grûn út.^[21] It is dêrmei hast dûbel sa heech as de Tapei 101.

Hieltyd mear ambisjeuze projekten komme fan de tekentafel. Plannen foar gebouwen fan boppe de 500 meter binne mear regel as útsûndering. Yn de omkriten fan it sintrum fan Peking sille yn de takomst trijehûndert nije wolkekliuwers boud wurde.^[22] Yn Koeweit binne der plannen om in gebou te bouwen fan 1001 meter hichte, de toer moat de namme Burj Mubarak al-Kabir krije.^[23] Yn Dûbai liket neat te gek, dêr binne sels plannen foar de bou fan in gebou, de Al Burj, dy’t 1400 meter heech wurde moat.^[24] Soksoarte fan hege gebouwen freegje om nije arsjitektuerele kompetinsjes wêrmei't der miskien wol in nije kategory definearre wurde moat.^[25] In term dy't dêr no al wol foar brûkt wurd is Tige heech gebou.^[26]

It binne benammen de opkommende lannen dy’t mei soksoarte projekten pronkje wolle. Dêrby wolle stêdekloften harsels mei technology en jild profilearje. ^[27] Dêrby komt noch dat de lannen yn opkomst aardich wat deifertsjinners ha dy’t foar in bytsje jild wurkje wolle, wêrtroch de boukosten leger binne as dy fan lyksoartige projekten yn it westen. Mar ek net-westerske lannen hawwe lijen fan de kredytkrisis dy’t yn 2007 begûn. Aardich wat heechbouprojekten waarden stilset, nije projekten kamen hielendal net fan 'e grûn of moasten oanpast wurde. Dochs sille wolkekliuwers yn de takomst fan belang bliuwe yn de steedlike arsjitektuer troch harren ekologyske en ekonomyske foardielen.

Yn Nederlân wurdt minder heech boud as yn stêden lykas New York, Chicago, Hong Kong, Frankfurt am Main en São Paulo. Allinnich yn Rotterdam stean bouwurken dy't om it mêd fan heechbou te ferlykjen binne mei oare Jeropeeske stêden. Yn Rotterdam hat sels in skoftke it heechste gebou fan Jeropa stien, it Wite Hûs. It waard yn 1898 yn Art Nouveau styl boud en is 43 meter heech. Dat gebou wurdt wol de earste wolkekliuwer fan Jeropa neamd.^[28] Yn jannewaris 2010 wienen 14 fan de 31 heechste bouwurken fan Nederlân yn Rotterdam boud. Sûnt 2009 is de Maastoer mei 165 meter it heechste gebou fan Rotterdam en fan Nederlân. In oare bekende wolkekliuwer yn Rotterdam is it Gebou Delftske Poarte, it haadkantoar fan de fersekeringsmaatskippij Nationale-Nederlanden. De toer is 151 meter heech en wie fan 1991 oant en mei 2009 it heechste gebou fan Nederlân.

Yn Utert binne der yn it ferline plannen west foar de bou fan in wolkekliuwer dy't oan de A2 yn de wyk Leidsche Rijn komme moast, de Belle van Zuylen. It gebou moast 262 meter heech wurde en soe dêrmei it heechste gebou fan Nederlân wurde.^[29] It moast in gebou wurde mei wennings en wurk- en rekreaasjemooglikheden. Hja binne sels dwaande west mei de bou-oanfraach. It wie de bedoeling dat oan de ein fan 2010 begûn wurde koe mei de bou oan de toer, wêrnei it yn 2013/2014 in gebrûk neamd wurde soe.^[30] De namme komt fan Belle van Zuylen, in skriuwster út de 18e iuw dy't berne waard yn Utert. Mar op 22 jannewaris 2010 makke de gemeente Utert bekend dat it bouwen fan de Belle van Zuylen net troch gean soe. Neffens de gemeente en de projektûntwikkelaar wienen de risiko's te grut wurden nei it útbrekken fan de ekonomyske krisis yn 2008.^[31]

Yn Fryslân hat allinnich Ljouwert heechbou dy’t op nasjonaal nivo mei kin. Dêr stiet ûnder oare de Achmeatoer fan 115 meter heech. It is it heechste gebou fan Noard-Nederlân. In bouwurk dat ek tige bydraacht oan it stêdsbyld fan Ljouwert is de Averotoer. Neffens de definysje fan de Emporis Data Committee is de Achmeatoer in wolkekliuwer (langer as 100 meter), en de Averotoer net.^[3] Der wienen plannen foar noch in hegere toer fan maksimaal 145 meter, mar troch de loftfeartwet mei der 5 kilometer om de Fleanbasis Ljouwert hinne net boud wurde.^[32]

Wolkekliuwers binne in produkt fan de Yndustriële Revolúsje, mooglik makke troch goedkeape enerzjy en boustoffen. De grutte mannichten stiel, beton en glês, dy’t nedich binne foar de oprjochting fan in wolkekliuwers, hawwe in soad yndirekte enerzjy nedich.

Wolkekliuwers binne tige swier, wat betsjut dat se boud wurde moatte op in steviger fundearring as nedich is foar legere, lichtere gebouwen. It boumateriaal moat hielendal nei boppe takele wurde, wat mear enerzjy ferget dan foar legere bebouwing. Ek as it gebou klear is brûkt it noch in soad enerzjy. Sa hat in wolkekliuwer in soad elektrisiteit nedich foar it wetter dat nei de heechste ferdjippings pompt wurde moat. Dêrneist binne wolkekliuwers faak ûntwurpen om meganysk fentilearre te wurde, liften wurde brûkt ynstee fan treppen en natuerlik ljocht kin net oeral komme, dat der wurdt in soad brûk makke fan keunstmjittich ljocht.

Nettsjinsteande al dizze kosten, de maat fan wolkekliuwers soarget derfoar dat der op in lytse romte in soad wurke en wenne wurde kin, wêrtroch der relatyf net in soad grûn brûkt wurdt. Massa- en kommersjeel ferfier is ekonomysk en ekologysk sjoen better as it konsintrearre wurdt nei ien gebiet dan dat it útrekt wurdt oer foarstêden en lânlike omkriten. Dêrneist is ek it totale enerzjyferbrûk oan ûnder oare túchferwidering en loftregeling suniger as de minsken konsintrearre binne yn in wolkekliuwer dan dat se ferspriede binne oer in grut gebiet.

De hichtegegevens foar alle gebouwen wurde troch de Council on Tall Buildings and Urban Habitat (CTBUH) fêststeld en sammele. Dizze ynternasjonale kommisje stelt ek it offisjele hichterekord foar it heechste gebou yn de wrâld fêst, mar ferskillende gegevens oer de hichte binne noch oeral te finen. Dat hat te krijen mei de definysje dy’t minsken of ynstânsjes oan in wolkekliuwer jouwe en hokker saken se meinimme yn harren mjitting. In definysje is dat it in gebou wêze moat dat troch minsken as wenning of foar it wurk brûkt wurdt. Telefyzjetuorren wurde dêrby net as gebou sjoen, mar as (frijsteand-)bouwurk.

De offisjele hichte wurdt fan de foet fan de haadyngong oant de top fan de arsjitektoanyske konstruksje mjitten. Dêrby wurde de antennes fan gebouwen net meinaam yn de mjitting. Mar fergeliket men in gebou mei bygelyks in telefyzjetoer dan wurdt de antenne wol meinaam yn de hichte (as it gebou ien hat). De antennehichte wurdt ek meirekkene as it giet ier in bouwurk. Sa kin it wêze dat by in fergelyk fan twa gebouwen it iene gebou it heechte gebou is, mar dat de oare it heechste bouwurk is. De Jin Mao Tower yn Shanghai bygelyks is nei de konstruksje mjitten 421 meter, en het gjin antenne. It Empire State Building yn New York hat in konstruksjehichte fan 381 meter, mei antenne is it gebou 449 meter heech. Dat de Jin Mao Tower is it heechte gebou, mar it Empire State Building is it heecht bouwurk.

De CTBUH ferdield de hichte fan in gebou yn trije kategoryen:^[33]

1. De hichte fan de arsjitektoanyske konstruksje, ynklusyf de toerspits, mar sûnder antennes, flaggemêsten en oar funksjoneel technysk ark. Mei dizze definysje stelt de CTBUH de list fan 100 heechste gebouwen fêst.
2. De hichte fan de flier fan de heechste ferdjipping.
3. De hichte fan it uterste punt fan it gebou. Nettsjinsteande materiaal of funksje fan it heechste plak. Dat ek antennes, flaggemêsten, ensafh. Wurde yn definysje meinaam.

Dochs bliuwe der faak mieningsferskillen bestean oer de hichte fan in gebou, benammen as it giet om it wrâldrekord. De Petronas Towers yn Kuala Lumpur hawwe in dakhichte fan 378 meter, de heechste etaazje leit op 375 meter. As de metalen spits op it dak meirekkene wurdt komt de hichte op 452 meter. Yn 1998 krigen de tuorren it offisjele wrâldrekord, omdat de metaalspitsen ek meirekkene waarden. Dêrop ûntstie in fûle diskusje. De Willis Tower, oant 2009 de Sears Tower, hat in dak- en konstruksjehichte fan 442 meter. De heechste etaazje leit op 436 meter. Dêrmei wie de Willis Tower yn twa kategoryen dúdlik heger as de Petronas Towers. Omdat de metaalspitsen fan de Petronas Towers ek meirekkene waarden, moast de antennehichte fan de Willis Tower ek mjitten wurde, dizze is 527 meter heech.

De ûndersteande list mjit de hichte fan it dak fan in wolkekliuwer. In oare manear is om it heechste arsjitektoanyske detail te mjitte.

Jier	Foto	Gebou	Stêd	Lân	Hichte	Ferdjippings	Spits	Status
1873		Equitable Life Building	New York City	Feriene Steaten	43 m	8		Ofbrutsen
1889		Auditorium Building	Chicago	Feriene Steaten	82 m	17	106 m	Stiet noch
1890		New York World Building	New York City	Feriene Steaten	94 m	20	106 m	Ofbrutsen
1894		Manhattan Life Insurance Building	New York City	Feriene Steaten	106 m	18		Ofbrutsen
1899		Park Row Building	New York City	Feriene Steaten	119 m	30		Stiet noch
1901		Philadelphia City Hall	Philadelphia	Feriene Steaten	155,8 m	9	167 m	Stiet noch
1908		Singer Building	New York City	Feriene Steaten	187 m	47		Ofbrutsen
1909		Met Life Tower	New York City	Feriene Steaten	213 m	50		Stiet noch
1913		Woolworth Building	New York City	Feriene Steaten	241 m	57		Stiet noch
1930		40 Wall Street	New York City	Feriene Steaten		70	283 m	Stiet noch
1930		Chrysler Building	New York City	Feriene Steaten	282 m	77	319 m	Stiet noch
1931		Empire State Building	New York City	Feriene Steaten	381 m	102	443 m	Stiet noch
1972		World Trade Center (noardlike toer)	New York City	Feriene Steaten	417 m	110	526,3 m	Fernietige by terroristyske oanfal
1974		Willis Tower (earder Sears Tower)	Chicago	Feriene Steaten	442 m	108	527 m	Stiet noch
1998		Petronas Towers	Kuala Lumpur	Maleizje	403 m	88	452 m	Stiet noch
2003		Taipei 101	Tapei	Taiwan	448 m	101	509 m	Stiet noch
2009		Burj Khalifa	Dûbai	Feriene Arabyske Emiraten	828 m	162	828 m	Stiet noch

Op it stuit binne der in soad wolkekliuwers yn oanbou. Inkele dêrfan binne:

• Yn 2008 is yn Nij Songde Stêd, Incheon, Súd-Korea begûn mei de bou oan de 151 Incheon Toer. It moat 151 ferdjippings krije en 610 meter heech wurde. As it gebou ree komt yn 2014 sil dit de heechste twaling tuorren op de wrâld wêze.
• Yn de Súd-Koreaanske haadstêd Seoul is yn 2005 begûn oan de bou fan de Lotte World 2. It gebou moat ree wêze yn 2014 en wurdt 555 meter heech.
• Yn 2009 waard begûn mei de konstruksje fan de Pagcor Tower, it sil it op ien nei heechste frij steande gebou wurde as it klear is. De toer komt yn Manila yn de Filipinen te stean en wurdt 665 meter heech.
• Yn Súd-Korea wurdt de Lotte Super Tower 123 boud yn Seoul. De toer sil 555 meter heech wurde en moat ree wêze yn 2014. Der komme winkels, wenten en lúkse hotels yn it gebou.
• Op 29 novimber 2008 is begûn mei de bou fan de Shanghai Tower.^[34] De toer sil 632 meter heech wurde en krijt 127 ferdjippings.^[35] Der wurde 9 tunen yn it gebou oanlein. ^[36]
• Busan Lotte World is in gebou dy't yn 2013 ree wêze moat en 510 meter heech wurdt. Sûnt 2009 wurdt der boud oan de wolkekliuwer, it gebou wurdt delsetten yn Busan, Súd-Korea.
• Yn Chicago is der begûn mei de bou fan de Chicago Spire, fan 150 ferdjippings en 610 meter heech. Mar op it stuit is it projekt stillein en de eindatum is net bekend. As it ea ôfmakke wurdt sil it gebou it heechste fan it Amearikaanske wrâlddiel wêze.^[37]
• It 1 World Trade Center is it gebou dat op it plak setten wurdt fan it âlde World Trade Center dat ynstoarte nei de terroristyske oanfal op 11 septimber 2001. De antenne fan it gebou komt oan de 541,4 meter.^[38] Yn mjitienheid feet komt dizze hichte oerien mei it jier fan de Amearikaanske Unôfhinklikheidsferklearing, 1776.
• De Port Tower is in gebou dat yn Karachi yn Pakistan komme moat. As it klear is mjit it gebou 593 meter. Ek yn feet útdrukt hat dit gebou in spesjale jier, 1947 wie it jier dat Pakistan ûnôfhinklik waard.
• Yn Moskou wurdt it Federazija boud en sil mei 506 meter it heechste gebou fan Ruslân en Jeropa wurde. It moat yn 2010 ree wêze.^[39]
• De Tour Generali yn Parys is nei alle gedachten yn 2013 klear,^[40] it is in saneamd ‘grien gebou’ en wurdt mei 308 meter it heechste gebou fan Parys. En it twad langste yn de Jeropeeske Uny nei de Shard of Glass yn London, dat ek noch yn oanbou is. ^[41]
• De hjir boppe al oanhelle Shard of Glass is in gebou dat in London opboud wurdt, it moat klear wêze yn maaie 2012, foar de Olympyske Spullen dy’t dat jier yn dy stêd hâlden wurde. Mei 310 meter sil it dan it langste gebou fan de Jeropeeske Uny wurde.^[42]
• De Nakheel Tower, earder bekend as Al Burj, is nei alle gedachten it heechste gebou dat yn de takomst boud wurde sil. Dizze toer sil 1.400 meter heech wurde. Begjin 2009 waard bekend dat it begjin fan de bou mei 12 moanne útsteld is.^[43]

Heechste wolkekliuwers fan de wrâld, skifte neffens dakhichte (gjin antennehichte)^[44]

Rang	Ofbyld	Namme	Stêd	Lân	Hichte (antenne)	Hichte (dak)	Ferdjippings	Opleveringsdatum
1	Pentominium		Dûbai	FAE	gjin antenne	618 m	120	2012
2	China 117 Tower		Tianjin	Sina	gjin antenne	570 m	117	2012
3	Shanghai Tower		Shanghai	Sina	632 m (TV antenne)	566 m	128	2014
4	Doha convention center		Doha	Katar		551 m	112	2012
5	Burj Al Alam		Dûbai	FAE		510 m	108	2011
6	Abraj Al Bait Towers		Mekka	Saûdy-Araabje	601 m	595 m	76	2010
7	International Commerce Center		Hong-Kong	Sina	gjin antenne	484 m	110	2002-2010
8	Kingkey Finance Tower		Shenzhen	Sina		439 m	97	2010
9	Guangzhou International Finance Center		Shenzhen	Sina		437 m	103	2009
10	1 World Trade Center		New York	Feriene Steaten	541 m	417 m	118	2006-2012

De geografyske sprieding fan wolkekliuwers is ûndersocht troch it bedriuw Emporis GmbH út Frankfurt, dy't ek de Emporis Skyscraper Award útrikt. De definysje foar in wolkekliuwer is in bouwurk fan 100 meter of heger as 100 meter^[45]. Mei-inoar stienen der op 9 febrewaris 2010, ferdield oer de hiele wrâld, 7.371 wolkekliuwers. De sifers per kontinint binne:

• Aazje: 3.706 of 50%
• Noard-Amearika: 2.541 of 34,5 %
• Europa: 476 of 6,5%
• Súd-Amearika : 281 of 4%
• Oseaanje: 275 of 4%
• Afrika: 75 of 1%

Ferdieling per stêd^[46]:

• Hongkong, 1.212
• New York, 558
• Tokyo, 343
• Chicago, 277
• Shanghai, 218
• Dûbai, 202
• Toronto, 129
• Singapur, 111
• Bangkok, 106
• Kanton (Sina), 103
• Seoul, 101

By dizze sifers moat mei klam sein wurde dat Emporis net alle bouwurken yn Súd-Amearika en Aazje registrearret. Dizze sifers binne offisjele sifers fan Emporis, dêr’t fan sein wurde kinne dat it om minimale oantallen giet.

• List fan heechste bouwurken yn de Fryslannen
• ‎Emporis Skyscraper Award
• Ynternasjonale Styl
• Postmodernisme (arsjitektuer)
• Stêdssilhûet

• Bennet, David (1995) - Skyscrapers: Form and Function
• Landau, Sarah Bradford; Condit, Carl W. (1996) - Rise of the New York skyscraper, 1865-1913, New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-06444-6
• Wells, Matthew; Luijken (2005) - Wolkenkrabbers, constructie en ontwerp. ISBN 90-5947-100-8

 Commons: Skyscraper – foto, fideo en harktriemmen

• Wikiwurdboek-side - wolkekliuwer
• Hiemside fan de Council on Tall Buildings and Urban Habitat
• Hiemside fan Emporis Data Committee
• Hiemside fan it wolkekliuwer Museum yn New York
• Technyske ynformaasje oer wolkekliuwers
• Forum oer wolkekliuwers
• Wolkekliuwer simulator
• Artikelen oer wolkekliuwers
• Nijs oer wolkekliuwers