Rûnwjirms

	Rûnwjirms
	In rûnwjirm dy’t soajabeane oantaast (mei aai).
	Taksonomy
domein:	eukaryoaten (Eukaryota)
ryk:	dieren (Animalia)
ûnderryk:	echte dieren (Metazoa)
rangleas takson:	weefseldieren (Eumetazoa)
tuskenryk:	twasidigen (Bilateria)
boppestamme:	oermûnigen (Protostomata)
rangleas takson:	ferfellingsdieren (Ecdysozoa)
stamme:	rûnwjirms (Nematoda)
	Rudolphi, 1808

Fideo-opname fan it wyldtype fan Caenorhabditis elegans (hermafrodiet)

It gean fan it wildtype fan *Caenorhabditis elegans*

Rûnwjirms (Nematoda) binne in grutte groep (stamme) fan hiel algemien foarkommende wjirms. Der binne mear as 25.000 beskreaune soarten. Ek de ieltsjes hearre by de nematoaden. Nematology is de wittenskip dy’t de nematoaden bestudearret. De term nematoda komt út it Gryksk en betsjut triedderich.

In soad nematoaden libje yn de boaiem fan deade organyske stof. Oare soarten libje as parasyt en feroarsaakje plantesykten lykas ierdappelwurgens of sitte yn it termkanaal fan sûchdieren lykas de spielwjirms of de earsmaaitslearswjirmkes en wurde yn it lêste gefal dan faak as triedwjirm oantsjut.

Guon nematoaden kinne wol 8 meter lang wurde,^[1]^[2] mar de measte nematoaden binne mei it bleate each net te sjen. Se binne dan op syn heechst 1 mm lang en tige smel. De kante meter boaiem kinne wol in miljoen ieltsjes yn libje. Se komme rûnom foar.

Ieltsjes wurde ek tapast as natuerlike fijannen fan pleachynsekten of bleatslakken.

Ieltsjes kinne oantaast wurde troch ûnder oare nematofage skimmels, firussen, sporozoën, amoeben, siliaten, tardigraden, kolemboalen, oligochaeten en baktearjes.^[3]

De soart Caenorhabditis elegans wurdt brûkt as modelorganisme. It wie de earste mearsellige eukaryoat dêr’t it genoom folslein fan yn kaart brocht waard.^[4]

Lichemsbou

Rûnwjirms binne net-segmintearre, twasidich symmetryske, oermûnige dieren mei in folslein spysfertarringsstelsel. Se hearre dêrmei ta de meast ienfâldige bisten dy’t dochs in folslein fertarringsstelsel hawwe. Se ha gjin hert- en ierstels of azemstelsel en binne dus oanwiisd op diffúzje om soerstof yn te krijen en te transportearjen.^[5]

De dwerstrochsnee fan rûnwjirms is rûn. De lichemsholte is in pseudokoeloam dêr’t focht yn sit, dat helpt om fiedingsstoffen en soerstof te fersprieden. Harren hûd is bedekt mei in kutikulum dat tsjin útdrûgjen beskermet. Hoewol’t dat kutikulum beweging en beheinde foarmferoarings tastiet groeit it net mei en rûnwjirms moatte dan ek as se groeie geregeldwei ferfelje.

Rûnwjirms hawwe in simpel senuwstelsel dat út twa banen bestiet. De senuwbaan oan de rêchkant is grutter as dy oan de búkkant. De stringen wurde oan de foarkant en inkeld ek rjochting útein meielkoar ferbûn troch dwersferbinings.^[6]

De measte rûnwjirms ite baktearjes, skimmels en protozoa. Rûnwjirms dy’t selsstannich libje binne foar in grut part allinnich troch in mikroskoop te sjen, mar parasitêre rûnwjirms kinne folle grutter wurde.

Taksonomy

Oer de systematyk fan de Nematoaden bestiet gjin konsensus. De hjir presintearre yndieliing yn twa klassen is de meast tradisjonele^[7]. Neffens molekulêr genetysk ûndersyk^[8]^[9] binne der fjouwer kladen. De klasse Adenophorea is gjin monofyletyske groep. De klasse Secernentea foarmet wol in natuerlike groep mei in mienskiplike foarâlder, mar de ferdieling yn ûnderklassen wurdt oer diskusjearre. Yn it kladogram hjirûnder wurdt dy klasse yn trije kladen splist, wêrby’t wer ien klade út twa subkladen bestiet. Hjir blykt dat groepen út it skift Rhabditida oer dize beide subkladen ferdield binne, dus foarmet dat skift gjin monofeltyske groep.

De famyljes út it skift Camallanida wurde no meast beskôge as famyljes út it skift Spirurida.

Klassike yndieling

stamme rûnwjirms (Nematoda) klasse Adenophorea ûnderklasse Enoplia skift Dorylaimida skift Enoplida skift Mermithida skift Muspiceida skift Trichocephalida (û.o. swypwjirm) ûnderklasse Chromadoria skift Araeolaimida skift Desmodorida skift Desmoscolecida skift Monhysterida klasse Secernentea skift Aphelenchida skift Camallanida skift Diplogasterida skift Rhabdiasida skift Rhabditida skift spielwjirms (Ascaridida) skift Spirurida skift Strongylida skift Tylenchida

Boarnen

Atkinson, H.J. (1973). The Respiratory Physiology of the Marine Nematodes "Enoplus brevis" (Bastian) and "E. communis" (Bastian): I. The Influence of Oxygen Tension and Body Size. J. Exp. Biol. 59(1): 255-266. PDF fulltext
White, J.G.; Southgate, Eileen; Thomson, J.n. & Brenner, S. (1976)). The Structure of the Ventral Nerve Cord of "Caenorhabditis elegans". Phil. Trans. Roy. Soc. B 275(938): 327-348. PDF fulltext

Eksterne links

NeMys: Website over mariene nematoden
ITIS = Integrated Taxonomy Information System
Aaltjesschema van PPO / Universiteit Wageningen
ProGemüse - Dútsk-Nederlânsk EU-projekt om skealike rûnwjirms yn de grientebou hinne

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

↑ Mark Carwardine, Extreme Nature (National Geographic Society, 2003)
↑ Wendy Prosser, The Ubiquitous Nematode: How a Simple Worm Conquered the Earth, Decoded Science, 13 september 2011
↑ Dürschner, Ulrike (1983): Pilzliche Endoparasiten an beweglichen Nematodenstadien. Mitteilungen aus der Biologischen Bundesanstalt für Land- und Forstwirtschaft; Heft 217
↑ The C. elegans Sequencing Consortium, 1998. Genome sequence of the nematode C. elegans: a platform for investigating biology. Science 282 (5396): 2012–2018.
↑ Atkinson (1973)
↑ White et al. (1976)
↑ ITIS website downlowd 25/10/11
↑ Blaxter, M. L., P. De Ley, J. R. Garey, L. X. Liu, P. Scheldeman, A. Vierstraete, J. R. Vanfleteren, L. Y. Mackey, M. Dorris, L. M. Frisse, J. T. Vida, & W. K. Thomas, 1998. A molecular evolutionary framework for the phylum Nematoda. Nature 392:71-75.
↑ Tolweb

[1] Mark Carwardine, Extreme Nature (National Geographic Society, 2003)

[2] Wendy Prosser, The Ubiquitous Nematode: How a Simple Worm Conquered the Earth, Decoded Science, 13 september 2011

[3] Dürschner, Ulrike (1983): Pilzliche Endoparasiten an beweglichen Nematodenstadien. Mitteilungen aus der Biologischen Bundesanstalt für Land- und Forstwirtschaft; Heft 217

[4] The C. elegans Sequencing Consortium, 1998. Genome sequence of the nematode C. elegans: a platform for investigating biology. Science 282 (5396): 2012–2018.

[5] Atkinson (1973)

[6] White et al. (1976)

[7] ITIS website downlowd 25/10/11

[8] Blaxter, M. L., P. De Ley, J. R. Garey, L. X. Liu, P. Scheldeman, A. Vierstraete, J. R. Vanfleteren, L. Y. Mackey, M. Dorris, L. M. Frisse, J. T. Vida, & W. K. Thomas, 1998. A molecular evolutionary framework for the phylum Nematoda. Nature 392:71-75.

[9] Tolweb

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]