زمان ظهور زرتشت

زمان ظهور زرتشت با همهٔ پژوهش‌های دانشمندان قدیم و جدید، هنوز هم در پردهٔ ابهام است. در این مقاله دیدگاه‌های فراوانی که دربارهٔ تاریخ ظهور زرتشت وجود دارد، مطرح می‌شوند. به‌طورکلی، برای تاریخ ظهور زرتشت سه حوزهٔ زمانی مختلف در نظر گرفته شده‌است.

برخی از مورخان سال تولد زرتشت را در ۱۰۰۰ پیش از میلاد تخمین زده‌اند. زادروز زرتشت در بین پژوهشگران و تاریخدانان مبحثی مورد مباحثه و مجادله است. این تفاوت از ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد می‌باشد.^[۱]

• زرتشت بیش از ۵۰۰۰ سال پیش از مسیح می‌زیسته‌است.
• زرتشت حدود ۱۰ تا ۱۲ سده پیش از مسیح می‌زیسته‌است.
• زرتشت بین ۵ تا ۶ سده پیش از مسیح می‌زیسته‌است.
• تاریخ‌های پراکنده

کهن‌ترین سندی که از زمان زندگی زرتشت در دست است از خانتوس لیدیایی یا کسانتوس یا زانتوس (به انگلیسی: Xanthus) می‌باشد که در قرن پنجم پیش از میلاد می‌زیست و یکی از همراهان هرودوت و معاصر اردشیر یکم است.^[۲] این سند می‌گوید که زرتشت ۶۰۰ سال پیش از لشکرکشی خشایارشا به یونان می‌زیسته‌است. اما در نسخه‌های دیگر به جای ۶۰۰ رقم ۶۰۰۰ آمده‌است.
شهبازی رقم ۶۰۰ را صحیح دانسته و به نظر او زرتشت در ۱۰۸۰ سال پیش از میلاد می‌زیسته است اما گراردو نیولی با انتقاد از نظر شهبازی، رقم ۶۰۰۰ را درست می‌داند بر این اساس که در میان دانشمندان و نویسندگان یونان این تمایل وجود داشته‌است که افلاطون را از طریق دو دورهٔ سه هزار ساله به زرتشت پیوند دهند. به نظر این دانشمند این تاریخ هر چه باشد ارزش تاریخی ندارد.^[۳]

• ارسطو شاگرد افلاطون می‌نویسد که زرتشت ۶۰۰۰ سال پیش از وفات افلاطون می‌زیست.^[۴]
• اودوکسوس کنیدوسی شاگرد افلاطون که پیش از افلاطون درگذشت و از یاران نزدیک او به‌شمار می‌آمده‌است از گفتهٔ پلینیوس بزرگ می‌گوید که زرتشت ۶۰۰۰ سال پیش از افلاطون می‌زیسته‌است.^[۵]
• هرمودوروس (به انگلیسی: Hermodoros) شاگرد افلاطون می‌گوید زرتشت ۵۰۰۰ سال پیش از جنگ یونان و تروا می‌زیسته‌است.^[۴]
• پلوتارخوس (به انگلیسی: Plutarkhos) یا پلوتارک یونانی که در سال ۴۶ پس از مسیح زاده شد و در سال ۱۲۵ در گذشته‌است، زمان زرتشت را پنج هزار سال پیش از جنگ ترویا یاد می‌کند.^[۶]

از ذکر اقوال سایر مورخان یونانی که فقط نقل قول از دیگران و در واقع تکرار است صرف نظر کردیم، هر چند که کلیهٔ اقوال یونانیان بی‌اساس است ولی دلیل است که زرتشت متعلق به یک زمان بسیار قدیم است و در دو هزار سال پیش از این هم مانند امروز در سر تعیین زمان او اختلاف داشتند.^[۷]

پیرو مستندات باستان‌شناختی مرتبط با عصر آهن آسیای مرکزی و شمال افغانستان از یک سو و بررسی تطبیقی محتوای متون اساطیری و شواهد باستان‌شناختی آن مناطق از سوی دیگر، دو نظر مشابه هم مطرح شده است که بر اساس آن‌ها، زمان زرتشت و ظهور اندیشه او مرتبط در نیمه دوم از سده هشتم پیش از میلاد بوده است.^[۸]

روایات ایرانی، که برپایهٔ منابع پهلوی مانند بندهشن و ارداویرافنامه تکیه دارند و پس از زوال نفوذ آیین زرتشت نوشته شده‌اند، زایش زرتشت را سه قرن پیش از اسکندر مقدونی می‌دانند. این روایت به وسیلهٔ بیرونی و مسعودی و دیگر نویسندگان ایرانی پایدار ماند و تا قرن گذشته نیز اعتبار خود را حفظ کرد.

صراحت و قطعیتی که روایات سنتی به تثبیت دورهٔ زندگی زرتشت در ۳۰۰ سال پیش از اسکندر داده‌اند، سبب شد که بعضی خاورشناسان، نظیر: فردیناند یوستی، گلدنر، وست، و ویلیامز جکسون این تاریخ را تقریباً نزدیک به تحقیق بدانند.^[۹]

از آن‌جا که بیشتر پژوهشگران طرفدار تاریخ سنتی، مبنای کار را روی مقارن بودن زرتشت با گشتاسپ یا ویشتاسپ، پدر داریوش بزرگ قرار داده‌اند، نتیجه کار آن‌ها یکسان است. چنان که هرتل و هرتسفلد از شباهت اسمی استفاده کرده، پدر داریوش بزرگ را با کی گشتاسپ یا کی ویشتاسپ یکی دانسته‌اند، ناگزیر، زمان زرتشت را سال ۵۰۰ پیش از میلاد می‌پندارند.^[۱۰]

کسانی چون وندیشمن، ویلیام گیگر، تیل، الدنبرگ، بارتولومه، ادوارد مایر، کریستن سن، مری بویس، ابراهیم پورداود و شاپور کاووسجی روایات سنتی را از همه جهات با دلایل قاطعی رد کرده‌اند.^[۱۱][۱۲]

در اوستای قدیم به زمان ظهور زرتشت اشاره‌ای نشده‌است. اما این مطلب، در دو رسالهٔ معروف پهلوی^{[نیازمند ابهام‌زدایی]}، یعنی بندهشن (کتاب آفرینش) و ارداویرافنامه، که هر دو در سدهٔ نهم و دهم میلادی تنظیم شده‌اند، مورد بحث قرار گرفته‌است. در کتاب بندهشن آمده‌است که زرتشت در سال ۲۵۸ سال پیش از انقراض شاهنشاهی هخامنشی به بعثت رسید. اما در ارداویرافنامه، بعثت زرتشت ۳۰۰ سال پیش از حمله اسکندر ذکر می‌شود و بنابراین، چون اسکندر ۳۳۰ پیش از میلاد به ایران حمله کرده‌است، تاریخ تولد زرتشت در حدود ۶۶۰ پیش از میلاد خواهد شد.^[۱۳] مورخان ایرانی دورهٔ اسلامی مانند مسعودی و بیرونی، که جز منابع پهلوی اطلاعات دیگری در دست نداشتند، بعثت زرتشت را ۲۵۸ سال قبل از حمله اسکندر ذکر کرده و آن را ۵۵۸ پیش از میلاد دانسته‌اند.^[۱۴]
علت اینکه در سنت زرتشتیان تاریخ ظهور زرتشت این همه متأخر قرار داده‌شده، شاید این مسئله باشد که از زمان قدیم در سنت است که طول جهان دوازده هزار سال می‌باشد. پلوتارک نیز نقل کرده‌است که مغ‌ها در زمان هخامنشیان طول جهان را محصور نموده و آن را به عهدهای سه هزار ساله تقسیم کردند. نظر به این، سنت نیز به ناچار تا هرقدر که ممکن بود ظهور زرتشت را که پس از او، فقط سه هزار سال دیگر از عمر دنیا باقی است را به تأخیر انداخت، تا بجایی آورده شد که از آن حدود به واسطهٔ روشن بودن تاریخ ایران پائین‌تر آمدن، ممکن نبود.^[۱۵]

بسیاری از ایرانشناسان، ده تا دوازده سده پیش از مسیح را برای زمان ظهور زرتشت پیشنهاد می‌کنند.^[۱۶]

بررسی‌هایی که در صد و پنجاه سال پیش، نخست در اروپا و پس از آن در آمریکا در زمینهٔ ادبیات و مذاهب و زبان‌های خاوری انجام شده، این موضوع را مورد بررسی قرار داده‌است. زبان اوستایی خویشاوند زبان سانسکریت است. گاتاها یا سرودهای مقدسی که به‌دست زرتشت ساخته شده‌اند، طنینی عتیق همانند سرودهای ریگ‌ودا، دارند. همچنین نزدیکی محسوسی میان دستور زبان و وزن و سبک سرودهای ریگ‌ودا، و دستور زبان و وزن و سبک گاتاهای زرتشت موجود است، و در حقیقت ساختمان صرفی زبان گاتاها از ساختمان صرفی سرودهای ریگ - ودا، ابتدایی‌تر و ساده‌تر است. در هر حال اکنون این دیدگاه وجود دارد که تصنیف گاتاها نمی‌تواند به‌طور جداگانه و در یک فاصله زمانی دور از زمان تصنیف وداها صورت گرفته باشد، و عصر زرتشت را حدود یک هزار سال پیش از مسیح می‌دانند.^[۱۷]

در برخی منابع و کتاب‌های جدید، زادروز او ۶ فروردین ۱۷۶۸ پیش از میلاد^[۱۸] و تاریخ درگذشت او ۵ دی ۱۶۹۱ پیش از میلاد^[۱۹] ذکر شده‌است. خاستگاه این دیدگاه محاسبات ذبیح بهروز پژوهشگر ایرانی می‌باشد که در کتابش «تقویم و تاریخ در ایران» به چند روش روز زایش و رصد منسوب به زرتشت را محاسبه کرده‌است.^[۲۰] چند دهه است که این محاسبات از سوی جامعهٔ زرتشتیان ایران به رسمیت شناخته شده و در گاهنماهای زرتشتی (مانند گاهنمای راستی) به کار می‌رود ولی این امر از قدمت تاریخی نزد زرتشتیان برخوردار نیست به گونه‌ای که در نوشته‌های تاریخی زرتشتیان پس از اسلام از گاه‌شماری یزدگردی بهره گرفته شده‌است. تولد زرتشت در ششم فروردین از باورهای تازه است. زرتشتیان هند چنین ادعایی را به رسمیت نمی‌شناسند.^[۲۱]

• زرتشت
• دشمنان زرتشت
• زرتشت در منابع غربی
• خاستگاه زرتشت
• زرتشت از دیدگاه آیین‌های دیگر
• معجزه‌های زرتشت
• فلسفه زرتشت
• زرتشت در منابع باستانی
• ریشه و معنای نام زرتشت

• آموزگار، ژاله و تفضلی احمد (۱۳۷۰)، اسطورهٔ زندگی زردشت، تهران: انتشارات بابل
• پورداوود، ابراهیم، گات‌ها، قدیمی‌ترین قسمتی از نامهٔ مینوی اوستا، تهران: انتشارات اساطیر
• کابلی، مهدیزاده (۱۳۸۱)، خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، مشهدن: نشر نوند، شابک ۹۶۴-۶۸۲۴-۲۶-۹
• کریستن سن، آرتور (۱۳۵۷)، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمهٔ صفا، ذبیح الله، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران
• خورشیدیان، اردشیر (۱۳۸۷)، پاسخ به پرسش‌های دینی زرتشتیان، تهران: انتشارات فروهر، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۳۲۰-۴۶-۸
• نیبرگ، هنریک ساموئل (۱۳۵۹)، دین‌های ایران باستان، ترجمهٔ نجم آبادی، سیف الدین، تهران: مرکز ایرانی مطالعهٔ فرهنگ‌ها
• معین، محمد (۱۳۵۵)، مزدیسنا و ادب پارسی، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران