زبان گیلکی

گیلٚکی
گیلٚکی/gilⲑki
زبان بومی در	ایران، استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای مازندران، قزوین، تهران و البرز، و اردبیل، وزنجان، [۱][۲][۳][۴][۵]
منطقه	جنوب غربی دریای کاسپین
شمار گویشوران	۴ میلیون نفر  (بدون تاریخ)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان‌های کاسپین گیلٚکی
سامانه نوشتاری	الفبای عربی الفبای گیلکی الفبای لاتین
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	glk
زبان‌شناسی	58-AAC-eb
مناطقی که زبان گیلکی به عنوان زبان مادری استفاده می‌شود.
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

زبان گیلکی (گیلٚکی زٚوان ɡilɵki zɵvān) از گروه زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی است که زبان مادری مردم گیلک و اکثریت مردم استان گیلان و جوامع کوچک‌تری در استان‌های مجاور، ازجمله استان‌های مازندران، قزوین و البرز و قم و نیز تهران و اردبیل و زنجان است.^[۳][۴] گیلکی از شرق با زبان مازندرانی و از غرب با زبان تالشی و از جنوب با زبان تاتی همجوار است و در درون محدودهٔ خود گونه‌هایی دارد.^[۶]

زبان گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی و در مجموع زبان‌های حاشیهٔ دریای کاسپین یعنی زبان‌های کاسپین است.^[۷] علاوه‌بر گیلکی این خانواده شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی و تاتی است.^[۷] به‌باور زبان‌شناسانْ گیلکی زبان خواهر مازندرانی می‌باشد و نزدیک‌ترین زبان از نظر دستوری به این زبان است.^[۸] از دیدگاه تاریخی این زبان‌ها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند.^[۷] گیلکی با دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی نزدیکی دارد.^[۹]

در این زبان چهارده نوع زمان دستوری وجود دارد. ماضی: ساده، استمراری، مستمر، نقلی، التزامی، بعید، ابعد، ابعد دستوری و کامل. مضارع: ساده، مستمر، التزامی، مستقبل و کامل. بنابر نظر دونالد استیلو در دانشنامهٔ ایرانیکا، بیشترین تفاوت‌ها در دستورِ زبان بین گویش‌های غربی و شرقی در افعال است^[۱۰] و از لحاظ علم صرف (تکواژشناسی) تاریخی بیشترین ویژگی‌های قابل‌توجه، پسوندهای سازندهٔ زمان فعل در گویش شرقی گیلکی است. سازندهٔ فعل زمان حال حاضر که ریشه در زبان‌های هندواروپایی دارد، گیلکی شرقی را با زبان مازندرانی و گویش‌های سمنان (شهمیرزادی و سنگسری و افتری و سرخه‌ای و لاسگردی و نه خود گویش سمنانی) و تاتی شمالی و زازاکی متحد می‌کند. سازندهٔ زمان فعل گذشتهٔ شرطی که در گویش گورانی شمال کرمانشاه و منطقهٔ موصل دیده شده و گذشتهٔ تابعی در بلوچی، پسوند هست برای ریشهٔ گذشته و در جمله‌های شرطی در هر سه گویش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هر دوی این ویژگی‌ها گویش غربی گیلکی بیشتر به گویش‌های همسایه غربی و جنوبی خود شبیه است از آنجا که افعال زمان حاضر و افعال بی‌قاعده به همین شکل در تالشی جنوبی و کلوری و رودباری شکل گرفته‌اند.^[۱۱]

گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی است. گروه زبان‌های حاشیهٔ دریای مازندران در خانوادهٔ زبان‌های ایرانی شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی، گیلکی و تاتی است. در خانوادهٔ زبان‌های غربی ایرانی زبان‌های دیگری مانند کردی و لری و زبان بلوچی و زبان‌های مرکزی (راجی و گلپایگانی و زبان‌های ایران مرکزی و زبان زردشتیان یزد)^[۱۲] و همچنین زبان سیوندی می‌باشند.

این بخش به تمیزکاری نیاز دارد. محتویات این بخش ممکن است غیرقابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشند یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کنند.

الفبای گیلکی ۳۹ حرف دارد که مجموعه‌ای از تلفیق و آمیزش آنچه پاینده لنگرودی در کتاب فرهنگ گیل و دیلم خود آورد^[۱۳] و بعد از آن، تأثیر بسیار زیادی که مجلهٔ گیله‌وا بر آثار مکتوب گیلکی گذاشت و در نهایت خط پیشنهادی گیلکی که به‌صورت منسجم و کامل اولین بار در سایت ورگ منتشر شد.^[۱۴] سامانهٔ نوشتاری این خط همچون کردی و فارسی غیره به خط عربی است. همچنین در بعضی از سایت‌های اینترنتی از الفبایی بر پایهٔ الفبای لاتین استفاده می‌شود؛ که به شرح زیر است:

بررسی‌هایی نشان می‌دهد زبان گیلکی در خطر است و پدران و مادران گیلک‌زبان به‌ویژه در شهرهای گیلک‌نشین اصرار دارند فرزندانشان فارسی صحبت کنند. این عامل، با کاهش دانسته‌های واژگان گیلک زبان‌ها، از یک سو باعث اختلال در فرایند زایش واژگانی و دستوری گیلکی می‌شود و از سوی دیگر با تشدید دو زبانه شدن گیلکی و استفاده اجباری گیلک‌ها از واژگان فارسی در گفتگوهایشان، فرایند مرگ تدریجی زبان مادری گیلک‌ها را شتاب می‌دهد.^[۱۵]

به ادعای بعضی منابع بی‌اعتنایی آموزش و پروش گیلان به زبان گیلکی و خالی بودن جای این زبان فراگیر گیلان، در فرایند آموزشی دانشگاه‌ها هم در این امر نقش‌آفرینی می‌کند، البته عنادی هم با گیلکی صحبت نمودن مشاهده نشده‌است.^[۱۶][۱۷]

با توجه به روند تغییر زبان و لهجه در شهرستان‌های گیلان از جمله رشت، دو نسل آینده دیگر قادر به تکلم زبان گیلکی نیستند.^[۱۸]

گفته شده‌است که بنابر اعلام مؤسسه مکس پلانک، زبان گیلکی دومین زبان ایرانی در معرض خطر است.به گفته مریم سادات فیاضی عضو هیات علمی زبان و ادبیات پژوهشکده‌ گیلان‌شناسی ، گیلکی را می‌توان در طبقه‌ای میان «آسیب‌پذیر» و «به شدت در معرض خطر» جای داد.به گفته وی امروزه دیگر نمیتوان گیلکی را در مقام زبانی تمام عیار به شمار آورد.^[۱۹][۲۰]

زبان گیلکی شامل ۱۱ واکه به شکل زیر می‌باشد.^[۲۱]

در گیلکی مصوت های بسیار زیادی اضافه بر فارسی معیار ایران همچون‌مازندرانی و تالشی و کردی و... کاربرده می شود.این واکه ها با عوض کردن جایگاه مصوت ها بیان شده یا درجایگاه دیگری ادا می شوند

ادا کردن یک مصوت در جایگاه مصوت دیگر باعث ایجاد صدای مجهول از آن می شود یا ترکیبی اند

مصوت آ در ذات و سرشت زبان گیلکی همچون زبان های باستانی وجود دارد و هم به صورت مصوت های ترکیبی است البته مشخص نیست در ایرانی باستان اساسا آ با نشانه مصوت ā وجود داشته یا کشش بلند فتحه بوده است بعضی آ ها در واژه های قدیم اَ بوده اند مثلا ماهی که درگیلکی مائی یا مایی گفته می شود ترکیبی از دو مصوت آ و ای یا گویش آ در جایگاه ای بوده است یا ادا کردن آ در جایگاه اَ در بسیاری از واژه های گیلکی مرسوم است

احتمالا اُ و اِ کشیده که حالت کشیده و نه مجهول هستند در چند دهه اخیر بیشتر به کار برده می شوند ولی در گیلکی وجود دارند

۱.آ در جایگاه اَ گفته می شود

۲.فتحه یااَ در جایگاه آ گفته می شود و آ به صورت مجهول شنیده می شود

واکه های واو و یاء مجهول در گویش ها و لهجه های آن وجود دارد واو مجهول خصوصا در بیه پیش گیلان زیاد به کار برده می شود:

۳.واو مجهول:مصوت اُ یا پیش در جایگاه او که لب ها تنگ تر و گرد می شوند بیان می شود که او در آن به صورت مجهول شنیده می شود

۴.احتمالا گفتن مصوت اُ در جایگاه او نیز وجود دارد

۵.یاء مجهول: مصوت اِ یا کسره در جایگاه مصوت ای تلفظ می شود که یاء به صورت مجهول شنیده می شود.

۶.همچنین تلفظ مصوت ای در جایگاه کسره یا اِ نیز وجود دارد

۷.شبیه به شوآی انگلیسی کسره یا اِدر جایگاه اَ یا فتحه بیان می شود یا بهتر است بگوییم لبها حالت آرامش به خود گرفته و کسره در حالتی خنثی و مرکزی لبها ادا می شود شاید گفتن فتحه نیز در این حالت وجود داشته باشد

۸ .همچون لری و ترکی او ( یا شاید اُ)در جایگاه ای ادا می شود

۹.او(شاید اُ) یا در ای بیان می شود

۱۰.آ با اُ ترکیب می شود خصوصا در گیلکی بیه پیش و گالشی پرکاربرد است .از بین سه گویش زبان فارسی در گویش ایرانی( معیار مثلا تهران) هنگام گفتن آ کمی گرد کردن و حالت اُ در آوردن لب ها مرسوم است البته شاید به اندازه تنگی اُ

ایران:(:ɒ) سایر:(ɑː)

شاید آ در جایگاه اُ نیز بیان می شود

۱۱.اُ یا ضمه در جایگاه آ بیان می شود ویژگی گویش گالشی و بیه پیش

۱۲.احتمالا واکه اَ در ترکیب با او که در عربی نیز وجود دارد برای فارسی زبانانان نیز آشناست ؛ترکیبی است

(نیازمند بازنویسی نوشتن مثال اصلاح تخصصی زبان شنلسی و آواشناسی)

همخوان‌های زبان گیلکی با فارسی یکی است با این‌حال از نظر واج‌شناسی تفاوت‌هایی دارند اگرچه تفاوت در حدی نیست که در صورت استفاده از آن‌ها در زبان مقابل معانی واژگان تغییر یابد با این وجود برخی همخوان‌ها مانند آوای "k", "g" و "q" در این زبان از نظر مکان و نحوه تولید متفاوت از فارسی ادا می‌شود.

واژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران به‌ویژه مازندرانی، تالشی، کردی و زبان بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگه داشته‌است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آن‌گونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده‌است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند جمع‌ساز اسم در زبان گیلکی أن (an) و ؤن (on) است. در نوشتارهای رسمی این پسوند، ان (ān) می‌باشد.

صرف اسم در زبان گیلکی:

صرف حالات واژه (پئر per) به‌معنی پدر

شماری از واژه‌های گیلکی به دو گویش بی ٚ پیشی (شرقی)، بی ٚ پسی (غربی) با برابر فارسی و انگلیسی آن:

مردم گیلک زبان با گویش‌های مختلف سخن می‌گویند که ریشه در زبان‌های ایران باستان دارد. در بین گویش‌های مختلف زبان گیلکی از نظر فونتیک (بیان صوت و آوا) و صرف افعال اختلاف جزئی دیده می‌شود که ناشی از تحول تدریجی و ویژگی فرهنگی اقلیمی هر منطقه‌است. منوچهر ستوده گویش‌های زبان گیلکی رایج در گیلان را به بخش‌های زیر تقسیم کرده‌است:^[۲۲][۲۳]

1. گویش بیه‌پیشی (گویش جلگه نشینان خاور سفیدرود): رودسر، اشکور پایین و بالا، لاهیجان، لنگرود، کنار فریضه و جز آن را شامل می‌شود.
2. گویش بیه‌پسی (گویش جلگه نشینان باختر سفیدرود): انزلی، صومعه‌سرا، فومن، رشت، چهار فریضه، گسکر، کسما، تولم، شفت، خمام، موازی، کهدم، لشت نشا را شامل می‌شود.
3. گالشی که زبان مردم کوهپایه گیلان است.

نادر جهانگیری درباره گونه‌های گیلکی این چنین گفته‌است:

گیلکی خود سه گونه عمده دارد.

الف. گونه گیلکی لاهیجان (بیه‌پیش) در منطقه‌ای محدود از شمال به دریای مازندران، از جنوب به بلندی‌های سیاهکل، از غرب به آستانه و حسن‌کیاده تا مرزهای کوچصفهان و از شرق به لنگرود و رودسر و رامسر که به تدریج با زبان مازندرانی می‌آمیزد.

ب. گونه گیلکی رشت (بیه‌پس) که در رشت، خشکبیجار، بندر پهلوی (انزلی)، فومن و شفت، خمام به آن سخن می‌گویند.

ج. گونه گالشی گونه دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی گیلان و مناطق کوهستانی مازندران به آن سخن می‌گویند.^[۲۴]

گویش الموتی تعیین جایگاه گویش الموتی نسبت به دیگر گویش‌های شمال غربی، کار دشواری است، به طوری که برخی آن را گونه‌ای از گیلکی^[۲۵] و برخی آن را مازندرانی (طبری) و برخی دیگر نیز آن را تاتی می‌نامند.

به‌طور کلی شهرهای گیلک‌نشین و شهرهایی که در آن‌ها زبان گیلکی رایج است به شهر زیر می‌باشند:

رضوانشهر،^[۲۶][۲۷] فومن،^{[۶][۲۳][۲۸]} شفت،^[۲۹] انزلی،^[۳۰] صومعه‌سرا،^[۳۱][۳۲] رودبار^[۳۳][۳۴] و رشت^[۳۵][۳۶] در باختر سپیدرود و آستانه،^[۳۷] لاهیجان،^[۳۸] دیلمان،^[۳۹][۴۰] سیاهکل،^{[۳۹][۴۱][۴۲][۴۳]} لنگرود،^[۴۴] املش،^[۴۵] رودسر^[۲۳] و اشکورات^[۴۶] در خاور سپیدرود و رامسر،^{[۴۷][۴۸][۴۹]} کتالم و سادات‌شهر،^[۵۰] شیرود،^{[۵۱][۵۲][۵۳]} تنکابن^{[۵۱][۵۲][۵۴][۵۵][۵۶]} و چالوس^[۵۷][۵۸]در استان مازندران و اکثریت شهر های کوچک و بزرگ و روستاهای استان گیلان و غرب مازندران و بخش هایی از استان قزوین و البرز است

مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده زبان‌های کاسپین که زبان تالشی باشد تکلم می‌کنند. گیلکی نزدیکی زیادی با زبان مازندرانی داشته و گویشوران این دو زبان تا حد نسبتاً زیادی می‌توانند سخنان هم دیگر را بفهمند. گیلکی تنها در ایران رواج دارد و شبکه استانی گیلان بخشی از برنامه‌های تلویزیونی خود را به این زبان اجرا می‌کند. گیلکی به عنوان زبان رسمی جلسات شورای شهرستان رشت تعیین شده‌است.^[۵۹] باید توجه کرد که نه تنها میان گیلکی و مازندرانی تفاوت‌های زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجه‌های فراوانند.^[۶۰] زبان گیلکی مشتمل بر سه گویش اصلی است، بیه‌پسی، بیه‌پیشی و گالشی که در کوهستان‌های جنوب گیلان و غرب مازندران رایج است. بیه‌پیش و بیه‌پس توسط رودخانه سپیدرود از هم جدا می‌گردند.^[۶۱] با اینکه گیلکی دارای سه گویش اصلی است اما لهجه هر شهر گیلان تفاوت ناچیزی با بقیه شهرها دارد. برای زبان گیلکی چند لهجه یا زیرگویش تعیین شده‌است که عبارتند از: رشتی، رودباری، صومعه‌سرایی، لاهیجانی، لنگرودی، رودسری، بندرانزلی، خمامی (در خمام و خشکبیجار)، لشت نشائی و فومنی (در فومن و شفت).^[۲۹] به گفته حسین وثوقی زبان گیلکی به دو گویش غربی و شرقی تقسیم می‌شود و مردم شهرهای رشت، انزلی، صومعه‌سرا، لشت نشا و کوچصفهان به گویش غربی و مردم شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر و کلاچای به گویش شرقی صحبت می‌کنند.^[۶۲] حسین وثوقی حد شرقی زبان گیلکی را تا کلاچای می‌داند.^[۶۳] به اعتقاد عباس خائفی گویش رامسری یکی از گویش‌های موجود در زبان گیلکی در حاشیه دریای مازندران است. هر چند این شهرستان در استان مازندران واقع شده‌است اما همانند شهرستان تنکابن به زبان گیلکی سخن می‌گویند و از آداب و رسوم گرایش یافته به استان گیلان برخوردارند.^[۶۴] به گفته ایوب رسایی گیلکی شرقی شامل گویش‌های لاهیجان، رودسر، گالش و تنکابن می‌شود و گیلکی غربی شامل گویش‌های رشت، فومن و رودبار می‌شود.^[۶۵] گیلکی در رامسر و تنکابن با زبان مازندرانی درمی‌آمیزد.^[۶۶] بهرام فره وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، گویش منطقه لاهیجان را گونه‌ای میانه مازندرانی و گیلکی می‌داند.^[۶۷][۶۸] گاه گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به مازنی-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به گروه زبان گیلکی اضافه می‌شوند.^[۶۹] و گاه نیز گویش تنکابن به عنوان آخرین گویش از زبان مازندرانی در مطالعات زبانشناسی شناخته می‌شود.^{[۷۰][۷۱][۷۲]} زبان گیلکی به دو گویش غربی (بیه‌پس) و شرقی (بیه‌پیش) تقسیم می‌شود و گاه دو گویش دیلمی-اشکوری و گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به طبری-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند.^[۷۳]

زبان‌های گیلکی و مازندرانی را می‌توان زبان دوم مذهب زیدی در سده‌های هشتم و نهم دانست از آن دوران کتب فراوانی بجای مانده که با توجه به آنها می‌توان این زبان را پس از فارسی با قدمت‌ترین زبان ایرانی دانست که نگارش ادبی تاریخی دارد. از کتب زیدی باقی مانده که به زبان‌های گیلکی و عربی نگاشته شده می‌توان به چند تفسیر زیدی قران مانند: تفسیرکتاب الله، تفسیرمغنیسا، تفسیرقرآن سورتچی، تفسیرقران نسخه اسکاتلند و همچنین کتابی درباره مذهب زیدی به نام الابانه به عربی و گیلکی توسط ابوجعفر محمد بن یعوب نگاشته شده همچنین کتبی مانند: اول مخشیه زیدی، دوم مخشیه زیدی، مقامات الحریری، الکفایه و چند کتاب دیگر به گیلکی نگاشته شده‌اند.^{[نیازمند منبع]}

در میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به زبان گیلکی کنونی نزدیک است. فهلویات شامل اشعاری (دوبیتی) است به گویشهای غرب و مرکز و شمال ایران.^[۷۴] مناطق فهله عبارت هستند از اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان اما می‌توان از دیدگاه زبانشناسی گیلان را نیز شامل این مناطق دانست.^[۷۵]

هساشعر سبکی مدرن از شعر گیلکی و بعداً مازندرانی است که توسط شاعران گیلک از جمله محمد بشرا، رحیم چراغی و محمد فارسی از اوایل دهه هفتاد پایه‌ریزی شد. هساشعر موجز و کوتاه است و علی‌رغم مدرن بودن از لحاظ زبان و شیوه بیان، فضای آن عموماً طبیعت محض و به دور از فضای شهری است.^[۷۶]

• ادبیات گیلکی
• گالشی

• لکوک، پیر (۱۳۹۰). «گویش‌های حاشیه دریای خزر و گویش‌های شمال غرب ایران». راهنمای زبان‌های ایرانی. ج. ۲. ترجمهٔ آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا. تهران: انتشارات ققنوس. ص. ۴۸۹-۵۱۵. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۳۹۰-۶.

نسخهٔ زبان گیلکی ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد