Nahuatl

Jatorrizko puntu geografikoari dagokionez, XX. mendeko hizkuntzalariek bat egin zuten yuto-nahua hizkuntzen familia gaur egungo Estatu Batuen hego-mendebaldean sortu zelako ustearekin. Arkeologiaren eta etnografiaren ebidentziak bateragarriak dira Amerikan zehar hegoalderantz hedatu izanarekin; hiztun-komunitateen mugimendu hori hainbat alditan gertatu zen Mexikoko iparraldeko basamortuetatik. Proto-nahua, beraz, Chihuahua eta Durango arteko eskualdean sortu zen. Han, lurralde-hedadura handiagoa hartu zuenean, bi aldaera sortu ziren, bata hegoalderantz hedatuz joan zena, aldaketa berritzaileekin; bestea, berriz, yuto-nahuaren ezaugarri kontserbadoreekin, ekialderantz zabaldu zen.

Proto-nahua hizkuntzako hiztunek Mesoamerikako eskualdean gauzaturiko migrazioa 500. urtearen inguruan kokatu da uneren batean, garai Klasiko Goiztiarraren amaierarantz kronologia mesoamerikarrean. Mexikoko erdigunera iritsi aurretik, nahua urreko taldeek Mexikoko mendebaldeko cora eta huichol hizkuntzekin, horiek ere uto-aztekak direnak, harremanetan egon zirela uste da.

Nahuatla eta haren aldaerak, beraz, Teotihuacanen goraldian sortu ziren. Teotihuacango ibilbide komertzialek hizkuntza berriaren hedapen azkarrean eragin zuten.

Teotihuacanen sortzaileek hitz egiten zuten hizkuntzaren identitatea ezezaguna den arren, denbora luzean izan da eztabaidatua; hala, XIX. eta XX. mendeetan, ikertzaile batzuek uste zuten Teotihuacan nahuatlaren hiztunek sortu zutela; geroago, mendearen amaiera aldera, hizkuntza- eta arkeologia-ikerketak zalantzan jarri zuten. Orain uste da totonakoarekin lotura zuela edo jatorri mixe-zokearra zuela. Nahua zati handi batek Mexikoko erdira migratzea Teotihuacanen erorketaren ondorio izan zen eta ez kausa. Garai horietatik maileguak eman ziren hizkuntza-familien artean, baita maila morfosintaktikoan ere.

Mesoamerikan, hizkuntza maien, otomangeen eta mixe-zokeen familiak milaka urtean batera bizi izan ziren. Hizkuntza horien arteko elkarreraginak ezaugarri komun batzuk sortu zituen hizkuntza horietan guztietan, eta horiei esker eremu mesoamerikarra, hizkuntzaren ikuspuntutik, unitate gisa har daiteke, hizkuntza bakoitzak bere taldean duen bilakaera edozein izanik ere. Nahuak Mesoamerikako goi-mailako kulturara iritsi ondoren, bere hizkuntzak ere hartu zituen hizkuntza mesoamerikarra definitzen duten ezaugarri batzuk; horren adibide da nahuek substantibo erlazionalak eta hizkuntza mesoamerikarretan ohikoa den eraikuntza posesiboa.

Teotihuacanek botere zentralista zuen eta tokiko jaurerrien jarraibideak markatzen zituen. Hiri handia kolapsatua izan ostean, botereari aurre egiteko eredu berriak sortu ziren. Eredu horiekin batera, uste da garatu zela nahuatl hizkuntza. Coyotlatelco kulturaren eraginez zabaldu zela uste da, baina hizkuntza ez zuten bertako hiztunek bakarrik hitz egiten, Teotihuacanen mende zeuden otomange talde zaharragoek ere bai pixkanaka.Tula Chicoren sorrerarekin VII. mendean, begi-bistakoa zen nahuaren eragina; hirurehun urte geroago, hiri hori berriro sortu zenean (900. urtearen inguruan), haren sortzaileak “nahuas-chichimecas” gisa ezagutzen dira, zeinak nonohualkekin partekatzen zuten boterea. Garai horretan nahuatlak garrantzi politikoa hartu zuen. Handik gutxira tepaneken hizkuntza ofiziala itzuliko da (hasieran otomiaren aldaera bat hitz egiten zuten), eta XIV. mendean Tetzcoko acolhuek bereganatu zuten.

Nahiz eta uste den mexikek beti hitz egin zutela nahuatla, baliteke ez izatea hala. Talde honen eragin politiko eta linguistikoa Erdialdeko Amerikan hedatu zen, eta nahuatla lingua franca bihurtu zen merkatarien eta Mesoamerikako eliteen artean.Tenochtitlán hedatuz joan zen harik eta hirigune mesoamerikar handiena bihurtu zen arte, zeinak nahuatlaren hiztunak erakarri zituen. Horrek aldaera berri baten sorrera eragin zuen, dialekto ezberdinen ezaugarriak zituena. Horren garapenari nahuatl klasiko deitu zitzaion.

Espainiarrak Mexikoren bihotzera iritsi zirenean 1519. urtean, nahuatl hizkuntzaren egoera nabarmen aldatu zen; alde batetik, gaztelania hura bazterten hasi zen; bestetik, bertakoekin komunikatzeko modu ofizialean erabiltzeak asentamendu berriak sortu zituen; eta, aldi berean, dokumentazio zabal bat sortu zen latinezko idazkeran, zeina erregistro fidagarri bihurtu zen hizkuntza ulertzeko eta mantentzeko orduan.

Espainiarrak konturatu ziren hizkuntzak garrantzi handia zuela, eta nahiago izan zuten hizkuntza hori erabiltzen jarraitzea, aldatzea baino. Halaber, ikusi zuten Espainia Berria deituko zioten haren hizkuntza indigena guztien ikaskuntza ezinezkoa zela, eta, beraz, nahuatlean zentratu ziren. Konkistaren ondoren, misiolari frantziskotarrek eskola ezberdinak sortu zituzten —adibidez, Santa Cruz de Tlatelolcoko Ikastetxea, 1536an— noblezia indigenarentzat, mendebaldeko kanonen barruan hezteko, zeinetan teologia, gramatika, musika eta matematika ikasten baitzuten. Aldi berean, misiolariek hizkuntza indigenen gramatikak idazten hasi ziren, garai hartan “arte” zeritzenak, apaizek erabil zitzaten. Frantziskotarrek 1531n idatzitako lehen nahuatl gramatika galdua dago. Gordetzen den zaharrena Andrés de Olmosek idatzi eta 1547an argitaratu zuen. 1645. urte inguruan, beste lau lan argitaraturen berri izan da. Horien egileak Alonso de Molina (1571), Antonio del Rincón (1595), Diego de Galdo Guzmán (1642) eta Horacio Carochi (1645) dira. Azken hori, gaur egun, erregeordealdi garaiko gramatikarik garrantzitsuena izan zela uste da. Carochi bereziki garrantzitsua izan da filologia berrian lan egiten duten ikertzaileentzat, hizkuntza-ikerketa modernoen aurreko ikuspegi zientifikoa dela eta.

1570. urtean, Espainiako Felipe II.a erregeak nauhuatla hizkuntza ofizial bihurtu zuen Espainia Berrian, espainiarren eta bertakoen arteko komunikazioa errazte aldera. Aldi horretan, Espainiako Koroak autonomia handia eman zien herri indigenen tokiko administrazioari, eta herri askotan, nauhuatla izan zen hizkuntza ofiziala esan bezala. XVI. eta XVII. mendeetan, nahuatl klasikoa literatura-hizkuntza gisa erabili zen, eta garai hartako dokumentu ugarik iraun dute gaur egun arte. Aldi honetako obrek historia, kronika, poesia, antzerki lanak, obra kanoniko kristauak, deskribapen etnografikoak eta dokumentu administratiboak biltzen dituzte. Hona hemen adibide batzuk: Florentziar kodizea, Sahaguneko Bernardino frantziskotarrak konpilatutako kultura mexikarraren hamabi bolumenen bilduma; Fernando Alvarado Tezozómocen Mexicáyotl Kronika, Tenochtitlánen jatorria eta benetako leinua kontatzen dituena; Cantares mexicanos deituriko nahuatl hizkuntzan idatzitako poemen bilduma; Alonso de Molinak konpilaturiko nahuatl-gaztelania eta gaztelania-nahuatl hiztegiak, lexikologia modernorako oinarrizkoa izaten jarraitzen duena; eta Huei tlamahuiçoltica, nahuatlez idatziriko Guadalupeko Ama Birjina agertu zeneko deskribapenetako bat.

Garai batean, Espainia Berriko hizkuntza-egoerak egonkor samar iraun zuen, baina 1686an Karlos II.a erregeak Espainiar Inperio osoan gaztelania ez den beste edozein hizkuntza erabiltzea debekatu zuen, eta 1691n eta 1693an hizkuntza inperiala irakasteko “eskola-lursaila” sortzeko agindua eman zuen. Beste dekretu batek, 1770eko maiatzaren 10ean, Karlos III.aren eskutik, noblezia indigenarentzat irakaskuntza-zentro berriak sortzea ezarri zuen erabat gaztelaniaz, eta nahuatl klasikoa literatura-hizkuntza gisa kentzen ahalegindu zen.  

Independentzia-mugimenduaren hasieran, indigenen eta nahuatl hizketaren egoerak bere horretan iraun zuen, 6 milioi biztanletik % 66 indigena baitzen, eta euren hizkuntzak garrantzia izaten jarraitzen baitzuen. Adierazle demografikoek Mexikoko biztanle mestizoen hazkundearekin batera hazi dela erakusten dute. Nahuas komunitateek modu sinkronikoan bereganatu zuten kristautasuna. Gainera, herrialdearen ekoizpen-indarraren funtsezko zati ziren; tokiko garapena azken 300 urteetan jada kontsumitutako tradizioan finkatuz joan zen, eta aldaketa gutxi sortu zituen gizartearen eta kulturaren antolamenduan, eta, hain zuzen, adierazpen horietako askok oraindik bizirik diraute.

Garai modernoan, hizkuntza indigenen egoera gero eta okerragoa da Mexikon, eta ia hizkuntza indigena guztietako hiztunen kopurua gutxitu egin da. Nahiz eta azken mendean nahuatlaren hiztun kopuru absolutua handitu egin den, indigenak gero eta baztertuago daude Mexikoko gizartean. Komunitate indigenetan izandako aldaketa handiak Ayutlako Plan iraultzailean azaleratutako nekazaritza-erreformen ondorioz gertatu ziren, “Lerdo Legearen” bidez XIX. mendearen erdialdean. Horrekin, herri-lurrak abolitu ziren, eta, ordutik aurrera, indigenek zerga berriak ordaindu behar izan zituzten. Askorentzat ezinezkoa zenez, pixkanaka latifundio handiak sortzen joan ziren, zeinak aldi berean, euren lurrak, identitatea, hizkuntza eta askatasuna galtzen joatea eragin zuen.  

Prozesu horrek bizkortu egin zituen hizkuntza indigenen eta gaztelaniaren arteko harreman aldaketak. Hala, gaztelariak eragin handia izan zuen nahuatlarengan; lehen ondorio gisa, hiri handietatik gertuko eremuetan, hizkuntza eta ohiturak azkar galdu ziren; beste eremu batzuetan “erdalduntzea” indartsuagoa izan zen, elebitasun aktiboa eragin zutelarik; baina baziren indigenen hiztunak isolatuak mantendu eta euren tradizioak puru mantendu zituzten zonaldeak ere.

Bigarren Mexikar Inperioan, Maximiliano I enperadorea nahuatl-gaztelania itzultzaile bat izaten ahalegindu zen, inperioan populazioaren zati handi batek hitz egiten zuen hizkuntza gehiago erabiltzeko interesa zuelako. Horregatik, mexikar hizkuntza ikasten ahalegindu zen, eta haren itzultzailea, Faustino Chimalpopoca, bere irakasle bihurtu zen. Oso garrantzitsua izan zen Maximilianorentzat dekretuak gaztelaniaz nahiz nahuatl hizkuntzan ematea, jakitun baitzen beharrezkoa zela herritarrengana bere hizkuntza propioan hurbiltzea.  

Urte batzuk beranduago, Porfirio Díazen gobernuak eta politika porfiriarrek jatorrizko hizkuntzak ezabatzeko joera izan zuten, herrialdearen garapena eta aurrerapena bilatuz nazionalismo mexikar baten pean. Gobernu kardenistara arte soilik sortzen da interes instituzional handia indigenen kultura ulertu eta aztertzeko; hala ere aldaketa esanguratsuak ez ziren 80ko hamarkadaren erdialdera arte gertatu, nahiz eta Mexikon hezkuntza-politikak komunitate indigenen erdalduntzara bideratu ziren. Dena dela, bi milioi pertsonak baino gehiagok hitz egiten dute oraindik nahuatla, eta horietatik %10 inguru elebakarrak dira. Nahuatlaren biziraupena, oro har, arriskuan ez egon arren, zenbait dialekto desagertzear daude; beste batzuk desagertu dira iada XX. mendearen azken hamarkadetan.

1990eko hamarkadan aldaketa handiak gertatu ziren Mexikoko gobernuaren politiketan, indigenen eta hizkuntzen eskubideei dagokienean. Nazioarteko eskubideen arloko akordioen bilakaerak barne-presioekin konbinatuta, lege-erreformak eta gobernu-erakunde deszentralizatuak sortu ziren; hala, 2001. urterako, Indigenen Institutu Nazionala desagertu egin zen, eta Herri Indigenen Garapenerako Batzorde Nazionala eta 2003an sortutako Hizkuntza Indigenen Institutu Nazionala (INALI), hizkuntza indigenak sustatzeko eta babesteko ardurekin, sortu ziren. Herri Indigenen Hizkuntza Eskubideen Lege Orokorrak herrialde horretako hizkuntza indigena guztiak onartzen ditu, nahuatla barne, "hizkuntza nazional" gisa, eta bizitza publiko nahiz pribatuko eremu guztietan erabiltzeko eskubidea ematen die indigenei. 11. artikuluak derrigorrezko hezkuntza elebiduna eta interkulturala bermatzen ditu.

1895ean, biztanleen %5ek baino gehiagok hitz egiten zuten nahuatla. 2000. urterako, proportzio hori %1,5era jaitsi zen. Marjinazio-prozesua eta hiriguneetara eta Estatu Batuetara migratzeko joera kontuan hartuta, hizkuntzalari batzuk zenbait hizkuntzen berehalako heriotzaz ohartarazten ari dira. Gaur egun, batez ere landa-eremuetan bizi diren klase apaleko nekazari indigenek hitz egtien dute. Azken urteotan, ordea, gero eta ospe handiagoa du ari da lortzen hizkuntza; horren ondorioz, gero eta gehiago dira nahuatlez aurki ditzakegun edukiak, Wikipedia edo Telegram Messenger kasu. 2020. urtean, gobernuak gaztelania, nahuatla eta gainerako hizkuntza indigenak hizkuntza ofizialtzat hartu ditu eta beraz, hizkuntza horiek balio bera izango dute legearen arabera.

 

Hizkuntza-etiketa gisa, "nahuatl" terminoak aldaera linguistikoen continuum bat hartzen du, zeina lotura estua duten hizkuntzen multzo gisa, nahiz hizkuntza bereko dialekto dibergente gisa ulertua izan den.

Nolanahi ere, nahuatlaren aldaerak yuto-nahua familiako nahuatl taldearen barnean kokatzen dira (nahuatlano eta nahuano ere deituak direnak). Hizkuntza Indigenen Institutu Nazionalak, adibidez, 30 aldaera bereizten ditu "Nahuatl" gisa etiketatutako hizkuntz taldearen barruan. Ethnologue katalogoak, berriz, 28 besterik ez. Batzuetan, "nahuatl" deitzen zaio El Salvadorreko nahuatari ere, akademikoki "pipil" gisa ezagutzen dena.

Mexikon, mexikarra edo nahuatla bost estatutan hitz egiten da batez ere: Guerrero, Puebla, Hidalgo, San Luis Potosí eta Veracruzen. Estatu bakoitzean 100.000 hiztun baino gehiago ditu. Morelos, Tlaxcala eta Nuevo Leóneko estatuetan populazio sakabanatua edo herri txikietan bizi da; batez beste, 20.000 hiztun inguru daude. Tabasco, Michoacán, Mexiko, Oaxaca, Nayarit eta Durangoko estatuetan eta Milpa Altako biztanleetan presentzia oso txikia da eta galtzeko arriskua dago, Oaxacan izan ezik.

Dialektoen aldaerak hiru adar nagusitan biltzen dira: erdialdeko nahuatla, ekialdeko nahuatla eta Mendebaldeko Periferiako nahuatla. Hona hemen dialekto ezberdinak:

• Erdialdeko nahuatla.
  • Nahuatl klasikoa.
  • Moreloseko nahuatla.
  • Tlaxcalako nahuatla.
  • Telecingoko nahuatla.
• Ekialdeko nahuatla.
  • Guerreroko nahuatla.
  • Istmoko nahuatla.
  • Pueblako iparraldeko nahuatla.
  • Huastecako nahuatla.
• Mendebaldeko periferiako nahuatla.
  • Michoacaneko nahuatla.
  • Jaliscoko nahuatla.
  • Durangoko nahuatla.

• El Salvadorreko nahuatla.
• Pochutecoa.

Jatorrizko hizkuntzen irakaskuntza, gaztelania edo munduko edozein hizkuntza bezala, gurasoengandik seme-alabengana transmititzen da. Horrek faktore soziokultural ugari dakartza berekin, asimilazio maila desberdinak zehazten dituztenak eta ulermen eta interpretazio maila desberdinak ematen dituztenak. Funtsean, bi hiztun mota bereiz daitezke: beren inguruko hizketa besterik gabe erreproduzitzen dutenak, idazten ikasi gabe ere, eta hizkera, bai ahozkoa bai idatzizkoa, lantzen dutenak, komunikazio-gaitasuna garatzeko asmoz.

Nahuatl hizkuntzak garai prehispanikoan ez zuen idazteko sistemarik irakasteko, ez baitzen beharrezkoa: etxean ikasteaz gain, derrigorrezko hezkuntzako erakunde batzuetan hizketa komuna (macehuallahtolli) eta hizketa dotorea (tecpillahtolli) bereizten ikasten zen. Eskola indigenetan (Telpochcalli, Calmecac edo Cuicacalli) garrantzi handia ematen zitzaion oratoriako trebetasunak eskuratzeari, eta buruz ikasten ziren hitzaldi moral luzeak, historikoak, antzezlanak eta kantuak. Horrek hizkuntzaren irakaskuntza, eta beraz, hezkuntza eredu arrakastatsua izatea zekarren.

Espainiarrak iritsi eta sistemaren baliagarritasuna ezagutu zutenean, aprobetxatu egin zuten eta nahuatlaren erabilera onartu. Espainiarrek jatorrizko hizkuntza ikasi behar izan zuten, eta horrek, aldi berean, hizkuntza hori ulertzeko eta indigena katekizatzeko tratatuak idaztera behartu. Egia esan, nahuatlaren irakaskuntzak modu naturalean jarraitu zuen, erabilera orokortua zela eta. Erregeordealdian zehar ikasketa-zentroak sortzea zientziak ezagutu eta garatzeko izan zen —horien artean, eskolastika—, eta ez indigenen alfabetizaziorako; nahuatar nobleziak soilik zuen bere hizkuntza irakurtzen eta idazten ikasteko eskubidea; herritarren gehiengoak “eskribauengana” jo behar zuten dokumenturen bat sortzeko.

Egoera koloniala XX. mendera arte hedatu zen (Mexikoko iraultzaren hasieran, indigenen populazioaren % 90 analfabetoa zen). Álvaro Obregónen agintaldian sorturiko Hezkuntza Publikoko Idazkaritzarekin indigenen hezkuntzako sail bat planteatu zen, baina oraindik ere eztabaidan segitzen du ama-hizkuntzen erabilera; 1940ra arte, Lázaro Cárdenas presidenteari esker txertatu ez zirenak. Geroagoko gobernuek erdalduntzeari ekin zioten, bertako hizkuntzen irakaskuntza alde batera utzirik. 80ko hamarkadaren erdialderako indigenen % gora zegoen alfabetatuta, baina soilik % 20k zekien bere hizkuntza idazten.

Hezkuntza Publikoko Idazkaritzak 80ko eta 90eko hamarkadetan programa pilotu berriak jarri zituen martxan, zeinetan bi kulturen hezkuntza zen oinarria; lehenik ama-hizkuntza idazten eta hitz egiten i(ra)kasten zen, eta laugarren eskola-ziklotik aurrera gaztelania txertatzen zen. 1993-94 zikloan, nahuatl hizkuntzan idatzitako doako lehen testuliburuak agertu ziren, Lehen Hezkuntzako hirugarren mailara arte erabil zitezkeenak. Ildo horri jarraitzen dio gaur arte (2016), ez baita material gehiagorik sortu ondorengo mailetarako.

Oinarrizko hezkuntzarekin batera, Hezkuntza Publikoko Idazkaritzak Helduen Hezkuntzarako Institutu Nazionalaren bidez, 15 urtetik gorako pertsonak alfabetatzeko materiala garatu zuen XXI. mendearen lehen hamarkadan, eta bederatzi eskola-eremu indigenatan txertatu. Honako hauek dira:

• 1) Mecayapan, Veracruz.
• 2) Pajapan, Veracruz.
• 3) Zaragoza, Veracruz.
• 4) Nahuat ipar-ekialdeko mendilerroa (Cuetzalan), Puebla.
• 5) Chicontepec, Veracruz.
• 6) Guerrero.
• 7) Huasteka, Hidalgo.
• 8) Sierra Negra eta Zongolica, Puebla eta Veracruz.
• 9) Sierra Norte, Puebla.

Helduen Hezkuntzarako Institutu Nazionalak “Bizitzarako eta Lanerako Hezkuntza Eredua" deritzon programarekin egiten du lan. Zazpi modulu ditu; horietatik lau nahuatlean daude erabat; material horiek online daude gainera, edonorentzat eskuragarri eta doan.

Bost mendez iraundako elkarbizitzak nahuatlaren eta espainieraren artean eragina izan du bi hizkuntzetan. Nahuatlak espainierarekiko izandako eragina mailegu lexiko ugarietan islatzen da bereziki; baita Mexikoko gaztelaniak dituen zenbait ezaugarri fonetikotan ere, neurri txikiagoan bada ere. Horren adibidea -tl ahoskera da. Mexikar espainiarraren gramatikan duen eragina ez da hain argia, baina uste da eragina izan zezakeela eraikuntza eta joera batzuetan.

Bestalde, nahuatl-gaztelania elebitasunak nahuatlean ere eragina izan du, bai hiztegian, bai gramatikan. Era berean, maya yucatekoak eta Filipinetako hizkuntza batzuek nahuatlismo ugari hartu dituzte, landareak izendatzeko, adibidez.

Beste anitz hizkuntzak bezala, euskarak ere nahuatlari hainbat mailegu hartu dizkio, gaztelaniaren bitartez: ahuakate, axolot, koiote, ketzal, mezkal, ozelote, tomate, txikle, txokolate, zopilote...

Gramatikan, nahuatlaren eragin gisa -le atzizkiaren erabilera aipa daiteke, aginduari izaera enfatikoa emateko. Adibidez: brinca > bríncale, come > cómele eta pasa > pásale, besteak beste. Uste da atzizki hori gaztelaniaren zehar objektuaren izenordainaren (le) eta nahuako interjezio eszitatiboen (cuele, kasu) arteko gurutzaketa dela. Hala ere, atzizki hori ez da zehar objektuaren benetako izenordaina, hitzezkoak ez diren eraikuntzetan ere erabiltzen baita, hala nola: hijo > híjole edo ahora > órale, kasu.

RAEk nahuatlismo ugari onartzen ditu, hala nola gaztelaniazko: acocil, aguacate, ahuehuete, ajolote, amate, atole, cacahuate, canica, capulín, chalmichi, chamagoso, chapopote, chapulín, chayote, chicle, chile, chipotle, chocolate, comal, copal, coyote, cuate, ejote, elote, epazote, escuincle, guacamole, guajolote, huachinango, huipil, hule, jacal, jícama, jícara, jitomate, macana, mecate, mezcal, milpa, mitote, mole, nopal, ocelote, ocote, olote, papalote, pepenar, petaca, petate, peyote, pinole, piocha, popote, tlalcoyote, pilcate, quetzal, tamal, tecolote, tejocote, tianguis, tiza, tomate, tule, zacate, zapote eta zopilote.

Gainera, toponimo ugari eman ditu, hala nola Mexiko (Mēxihco) eta Guatemala (Cuauhtemallān).

Nahuatlaren aldaera modernoek bilakaera desberdina izan dute, espainieraren eragina dela eta. Espainieraren eragina bereziki preposizioen, juntagailuen eta lokarrien mailegu masiboan islatzen da. Horrek sintaxiaren zati batzuk berregituratzea ekarri du, batez ere ordena sintaktikoan eta eraikuntza batzuen erabileran. Halaber, oinarrizko kontuaren sistema zaharra gaztelaniaren sistema hamartarrak ordezkatu du, eta beraz, zenbakien jatorrizko izenak hamarretik edo hogeitik beherako zenbakietarako bakarrik erabiltzen dira.

Halaber, nabarina da gaztelaniaren baliokide den ce '1' zenbakiaren erabilera 'un(o), una', nahuatlaren aldaera batzuetan. Eta, jakina, gaztelaniaren lexikoaren eragina ere izan du, errealitate teknologiko berriak edo termino tekniko samarrak izendatzeko batez ere.

Nahuatlean gehien erabiltzen diren hispanismoetariko batzuk hauek dira: axno (asno, "astoa"), cahuayoh (caballo, "zaldia"), cafetzin (café, "kafea"), col ("aza"), hicox (higo, "pikua"), huinotl (vino, "ardoa"), limoni (limón, "limoia"), melon ("meloia"), mantzanatl (manzano, "sagarrondoa"), perexil (perejil, "perrexila"), rahuano (rábano, "errefaua"), torazno (durazno, "mertxikondoa"), penzaroa (pensar, "pentsatu"), abrazaroa (abrazar, "besarkatu"), floreceroa (florecer, "loratu"), pintaroa (pintar, "pintatu"), etab.

• Aburto M., Pacual. Mason, David. y Mason, Elena. Tiuelis titlajtlajtos nahuatl. Puede hablar el náhuatl. Instituto Lingüístico de Verano, A.C. México, 2004.
• Aguirre Beltrán, Gonzalo. Lenguas vernáculas. Su uso y desuso en la enseñanza. CIESAS, Ediciones de la Casa Chata, México 1983. {{ISBN|968-496-026-3}}
• Amith, Jonathan D. Acento en el nahuatl de Oapan. Instituto de Investigaciones Filológicas-UNAM, México, 1989.
• Ando Koji. 2007. Gramática náhuatl de Pajapan, Universidad Veracruzana, Xalapa.
• Andrews, Richard. Introduction to classical Nahuatl. University of Texas Press, 1975.
• Arreola, José María. "Tres vocabularios dialectales del mexicano". En Investigaciones Lingüísticas, México, vol. II 1934: 428-443.
• Avilés González, Karla Janiré. Retos y paradojas de la reivindicación nahua en Santa Catarina, Tepoztlán, Morelos. Tesis de doctorado en Antropología. CIESAS, México, 2009.[8]
• Beller N., Ricardo y Patricia Cowan de Beller. Curso del Náhuatl Moderno: Náhuatl de la Huasteca. México, D. F. Instituto Lingüístico de Verano. 1985. Dos volúmenes.
• Brewer, Forrest, y Brewer, Jean G. Vocabulario mexicano de Tetelcingo. Serie de vocabularios y diccionarios indígenas "Mariano Silva y Aceves" 8. México, ILV, 1962.
• Brewer, Forrest. Morelos (Tetelcingo) Nahuatl verb stem constructions”, en Dow, Robinson. (editor) Aztec Studies I. Phonological and Grammatical Studies in Modern Nahuatl Dialects. ILV 1969: 33-52.
• Bright, William. "Un vocabulario náhuatl del estado de Tlaxcala", en Estudios de Cultura Nahuatl, vol. 7: 233-253. México, 1976.
• Brotherston, Gordon. "Las cuatro vidas de Tepoztecatl”, en Estudios de Cultura Nahuatl, vol. 25, UNAM, 1995. pp. 185-206.
• Brundage, Burr Cartwright. Lluvia de dardos. Ed. Diana México 1982.
• Campbell, Joe y Langacker. "Proto-Aztecan Vowels: Parts I-III, IJAL 44: 85-102.
• Canger, Una (1980). Five Studies Inspired by Náhuatl Verbs in -oa. Travaux du Cercle Linguistique de Copenhague, Vol. XIX. Copenhague: The Linguistic Circle of Copenhagen; distributed by C.A. Reitzels Boghandel. {{ISBN|87-7421-254-0}}. OCLC 7276374.
• Canger, Una (1988). «Nahuatl dialectology: A survey and some suggestions». International Journal of American Linguistics (Chicago: University of Chicago Press) 54 (1): 28-72. OCLC 1753556. doi:10.1086/466074.
• Canger, Una. (2001): Mexicanero de la Sierra Madre occidental, Archivo de lenguas indígenas de México núm. 24, Colegio de México, {{ISBN|968-12-1041-7}}.
• Canger, Una (2011). «El nauatl urbano de Tlatelolco/Tenochtitlan, resultado de convergencia entre dialectos, con un esbozo brevísimo de la historia de los dialectos». Estudios de Cultura Náhuatl (Mexico: UNAM): 243-258.
• Canger, Una. “Los dialectos del náhuatl de Guerrero”, en Primer Coloquio de Arqueología y Etnohistoria del Estado de Guerrero, INAH-SEP-Gobierno del Estado de Guerrero, México 1986.
• Canger, Una. “Náhuatl en Durango-Nayarit”. En Estrada Fernández, Zarina et al. (eds.), IV Encuentro Internacional de Lingüística en el Noroeste, Vol. I: Lenguas Indígenas. Hermosillo, Sonora: Unison. 1998. pp. 129-150.
• Carmack, Robert M. (1981). The Quiché Mayas of Utatlán: The Evolution of a Highland Guatemala Kingdom. Civilization of the American Indian series, no. 155. Norman: University of Oklahoma Press. {{ISBN|0-8061-1546-7}}. OCLC 6555814.
• Carochi, Horacio: Arte de la lengua mexicana: con la declaración de los adverbios della. (Edición facsiilar de la de 1645) UNAM, 1983.
• Carrasco Pizana, Pedro. Los otomíes. Cultua e historia prehispánica de los pueblos mesoamericanos de habla otomiana. Biblioteca Enciclopédica del Estado de México, México, 1979.
• Castro Medina, Margarita María. Descripción morfológica del sistema verbal del mexicanero de San Pedro Jícora. (Variante dialectal en Durango, México.) Disertación Doctoral, Universidad de Colonia, Alemania. 2000.
• Castro Medina, Margarita. Un estudio sobre la trayectoria histórico-lingüística del mexicanero de San Pedro Jícora Durango. (Tesis de Maestría). México: ENAH. 1995.
• Celestino Solís, Eustaquio. Nican Tetelcingo yeua tocostumbre. CIESAS-SEP, México, 1992. {{ISBN|968-496-204-5}}
• Cline, Sarah L. (2000). «Native Peoples of Colonial Central Mexico». En Richard E.W. Adams; Murdo J. MacLeod, eds. The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas: Volume II, Mesoamerica, Part 2. New York: Cambridge University Press. pp. 187-222.
• Cortés y Zedeño, GerónimoThomás de Aquino. Arte, Vocabulario, y Confessionario en Idioma mexicano, como se usa en el Obispado de Guadalaxara. Edición facsimilar de la de 1765 por Edmundo Aviña Levy, Guadalajara, Jalisco. 1967.
• Dakin, Karen. "Proto-Aztecan Vowels and Pochutec: An alternative analysis", en IJAL, 49, 2: 196-219. 1983.
• Dakin, Karen. “Dialectología Náhuatl de Morelos: Un estudio preliminar”, en Estudios de Cultura Nahuatl, Vol. 11, UNAM, 1974. pp. 227-234
• Dakin, Karen. Nuestro pesar, nuestra aflicción. Tunetuliniliz, tucucuca. Memorias en lengua náhuatl enviadas a Felipe II por indígenas del valle de Guatemala hacia 1572. UNAM-IIH, Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica, Plumsock Mesoamerican Studies, 1996. {{ISBN|968-36-3766-3}} (Versión en línea)
• Davies, Nigel C. El Imperio Azteca. Alianza Editorial, México, 1992.
• Davies, Nigel C. The Toltecs until the Fall of Tula. University of Oklahama Press Norman, 1977.
• Dehouve, Danièle. “Dos relatos sobre migraciones nahuas en el estado de Guerrero”, en Estudios de Cultura Nahuatl vol. 12, UNAM, 1976. pp. 137-154
• Dow F., Robinson. “Puebla (Sierra) Nahuat prosodies”, en Dow, Robinson. (editor) Aztec Studies I. Phonological and Grammatical Studies in Modern Nahuatl Dialects. ILV 1969: 17-32. ((Nahuat de Zacapoaxtla))
• Dow, Robinson. (editor) Aztec Studies I. Phonological and Grammatical Studies in Modern Nahuatl Dialects. ILV 1969.
• Escalada, Apolonio H. “El Tepozteco”, en Investigaciones Lingüísticas, tomo IV núms. 3 y 4, México, 1937
• Flores Farfán, José Antonio. Cuatreros somos y toindioma hablamos: contactos y conflictos entre el náhuatl, 1999. {{ISBN|968-496-344-0}}
• García Beltrán, Benito (autor) ; Elke Muller Schuch (asesora lingüística). La boda en el pueblo de Cuentepec. SIL, México, 1999.
• García de León, Antonio. "La lengua de los ancianos de Jalupa, Tabasco", en Estudios de Cultura Nahuatl, vol. 7: 267-281. México, 1967.
• García de León, Antonio. Pajapan, un dialecto mexicano del Golfo. México, INAH, 1976.
• Garibay, Ángel Ma. Llave del Náhuatl. Porrúa. México. [1940] 1999.
• Guerra, Fr. Juan. Arte de la lengua mexicana. Que fue usual entre los indios del obispado de Guadalajara y de parte de los de Durango y Michoacán (1692). Prólogo por Alberto Santoscoy, Guadalajara, Jalisco. 1900.
• Guzmán Betancourt, Ignacio. “Noticias tempranas acerca de la variación dialectal del náhuatl y de otras lenguas de México.” En Estududios de Cultura Nahuatl vol. 23, México, UNAM, 1993. pp. 83-116
• Guzmán Betancourt, Ignacio. Fonología y morfología del náhuatl de Santa Catarina, Morelos. Escuela Nacional de Antropología e Historia, México, 1974. (tesis).
• Guzmán Betancourt, Ignacio. Gramática del náhuatl de Santa Catarina, Morelos, México. Escuela Nacional de Antropología e Historia, México, 1979.
• Hers, Marie-Areti. “El horizonte Clásico en el centro norte de Mesoamérica marginal”. En Atlas Histórico de Mesoamérica, Linda Manzanilla, Leonardo López Luján (Coordinadores). Ed. Larousse, México, 1993. pp. 107-112
• Hurst, Christopher L. Rasgos importantes de esta variante del náhuatl, 2008. Linguistics [9] (Mecayapan)
• Ignacio Felipe, Esperanza. Nahuas de la Montaña. Colección “Pueblos Indígenas del México Contemporáneo”, CDI, México, 2007. {{ISBN|978-970-753-088-1}}
• INEGI. Panorama sociodemográfico de Morelos. 2011. {{ISBN|978-607-494-207-1}}
• INEGI. Perfil Sociodemográfico de la Población Hablante de Náhuatl. México, 2005.
• Jáuregui, Jesús y Laura Magriñá, “Estudio etnohistórico acerca del origen de los mexicaneros (hablantes del náhuatl) de la sierra Madre Occidental”, en Dimensión Antropológica, vol. 26, septiembre-diciembre, 2002, pp. 27- 81. Disponible en: http://www.dimensionantropologica.inah.gob.mx/?p=863
• Justeson, John S.; Norman, William M.; Campbell, Lyle; Kaufman, Terrence (1985). The Foreign Impact on Lowland Mayan Language and Script. Middle American Research Institute Publications, no. 53. New Orleans, LA: Middle American Research Institute, Tulane University. {{ISBN|0-939238-82-9}}. OCLC 12444550.
• Karttunen, Frances. An analytical Dictionary of Nahuatl. Austin, University of Texas Press. 1983
• Karttunen, Frances. Apéndice: Mowentike Chalman/Los Peregrinos de Chalma de Jean Charlot. Renvall Institute. Universidad de Helsinki.
• Kaufman, Terrence; Justeson, John (2007). «Writing the history of the word for cacao in ancient Mesoamerica». Ancient Mesoamerica 18: 193-237. doi:10.1017/s0956536107000211.
• Kaufman, Terrence (2001). The history of the Nawa language group from the earliest times to the sixteenth century: some initial results (PDF). Revised March 2001. Project for the Documentation of the Languages of Mesoamerica. Consultado el 20 de junio de 2016.
• Kirchhoff, Paul, Lina Odena Gümes y Lius Reyes García. Historia Tolteca-Chichimeca (trad. Luis Reyes), INAH, CISINAH, SEP. México, 1976.
• Lastra de Suárez, Yolanda y Horcasitas, Fernando. “El náhuatl en el estado de Morelos”. En Anales de antropología, Vol. XVII, México, 1980. 233-298.
• Lastra de Suárez, Yolanda. Las áreas dialectales del náhuatl moderno. (Serie Antropológicas: 62) IIA/UNAM, México, 1986.
• Lastra García, Clementina Yolanda. "Dialectología Náhuatl del Distrito Federal", en Anales de Antropología, Vol. 12, México, 1975.
• Lastra, Yolanda y Horcasitas Pimentel, Fernando. "El náhuatl en el Distrito Federal, México", en Anales de Antropología, Vol. 13, México, 1976: 103-136.
• Lastra, Yolanda y Horcasitas Pimentel, Fernando. "El náhuatl en el norte y el occidente del Estado de México", en Anales de Antropología, Vol. 15, México, 1978: 185-250.
• Lastra, Yolanda y Horcasitas Pimentel, Fernando. "Náhuatl en el oriente del Estado de México", en Anales de Antropología, Vol. 14, México, 1977: 165-226.
• Launey, Michel. Introducción a la lengua y literatura náhuatl. UNAM, México, 1992.
• León-Portilla, Miguel; Alfredo Ramírez; Francisco Morales; Librado Silva Galeana. In Yancuic nahua tlahtolli. Nuevos relatos y cantos en náhuatl. IIH UNAM, 1989.
• León-Portilla, Miguel. Los antiguos mexicanos a través de sus crónicas y cantantares. FCE, Colección Lecturas mexicanas, México, 1983.
• Lockhart, James. Nahuatl as written. UCLA Latin American Studies, Stanford University Press, 2001.
• López Austin, Alfredo, y López Luján, Leonardo. Mito y Realidad de Zuyuá. FCE. 1998.
• Lumholtz, Carl. El México desconocido. (Edición facsimilar de la de 1902) 2 tomos, CIESAS-SEP, México, 1981.
• Macias, Carlos, y Alfonso Rodríguez Gil. “Estudio etnográfico de los actuales indios tuxpaneca del estado de Jalisco”, en Anales del Museo Nacional, 1° época, t. II pp. 195-219, México, 1909.
• Manrique Castañeda, Leonardo. “Clasificaciones de las lenguas indígenas en México y sus resultados en el censo de 1990". En Políticas del Lenguaje en México. Garza Cuarón, Beatriz (coord.). México: Universidad Nacional Autónoma de México. 1998.
• Manrique Castañeda, Leonardo. “Fray Andrés de Olmos: notas críticas sobre su obra lingüística”, en Estudios de Cultura Náhuatl, Vol. 15, UNAM, México 1982. pp. 27-35.
• Manrique, Leonardo. “Lingüística histórica”, en Manzanilla, Linda y Leonardo López Lujan (coords.) Historia antigua de México, Volumen I: El México antiguo, sus áreas culturales, los orígenes y le horizonte Preclásico, México, INAH-UNAM-PORRUA, 2000, pp. 53-93.

• Manzanilla, Linda. "Migrantes epiclásicos en Teotihuacán" en Reacomodo demográfico del Clásico al posclásico en el Centro de México. IIA, UNAM, 2005.
• Molina, Alonso de. Vocabulario en lengua mexicana y castellana y castellana y mexicana. Editorial Porrúa, México, 2004.
• Montero Baeza, Marcelino. Ejercicios para el aprendizaje de la lengua Náhuatl de Hueyapan y diccionario español-náhuatl. México, CDI. 2012.
• Monzón, Cristina. Registro de la variación fonológica en el náhuatl moderno. Un estudio de caso. Ediciones de la casa Chata/SEP 1990.
• Morales, Francisco (OFM). “Los franciscanos y el primer Arte para la lengua náhuatl. Un nuevo testimonio.” En Estudios de Cultura Nahuatl vol. 23, México, UNAM, 1993. pp. 54-81
• Paredes, Ignacio. Compendio del Arte de la lengua mexicana del padre Horacio Carochi (edición facsimilar de la de 1759), Ed. Innovación, México, 1979.
• Pellicer, Dora; Cifuentes, Bábara; Herrera, Carmen (2006). «Legislating diversity in twenty-first century Mexico». En Margarita G. Hidalgo (ed.), ed. Mexican Indigenous Languages at the Dawn of the Twenty-first Century. Contributions to the Sociology of Language, no. 91. Berlin: Mouton de Gruyter. pp. 127-168. {{ISBN|978-3-11-018597-3}}. OCLC 62090844.
• Peralta Ramírez, Valentín. El nawat de la costa del Golfo ENAH/IIA-UNAM 2007.
• Pharao Hansen, Magnus. “Polysynthesis in Hueyapan Nahuatl: The Status of Noun Phrases, Basic Word Order, and Other Concerns”. En Anthropological Linguistics 52. 2010:274-299.
• Pittman, Richard S. 1948. “Nahuatl honorifics”. International Journal of American Linguistics 14:236-39.
• Pittman, Richard S. 1954. A grammar of Tetelcingo (Morelos) Nahuatl. Language Dissertation 50 (supplement to Language 30).
• Prado B., Arnulfo. (Recopilación y análisis) Ya wejkawitl oksé tlamantle oyeka. Narrado en 2000 por: Severiana Estrada Vásquez. ILV, 2008.
• Ramírez de Alejandro, Cleofas; Karen Dakin. Vocabulario Náhuatl de Xalitla, Guerrero. Cuadernos de la Casa Chata. Centro de Investigaciones Superiores del INAH. 1979
• Robinson, Dow y Sischo, William. "Michoacán (Pómaro) Nahuatl clause structure", en Dow, Robinson. (editor) Aztec Studies I, ILV 1969: 53-74.
• Rodríguez López, María Teresa. Ritual, identidad y procesos étnicos en la sierra de Zongolica, Veracruz. México, CIESAS, 2003. ISBN 968-496-485-4 36, 167
• Rolstad, Kellie (2002). «Language death in Central Mexico: The decline of Spanish-Nahuatl bilingualism and the new bilingual maintenance programs». The Bilingual Review/La revista bilingüe (Tempe: Hispanic Research Center, Arizona State University) 26 (1): 3-18. ISSN 0094-5366. OCLC 1084374.
• Ronald W. Langacker (ed.) Studies in Uto-Aztecan grammar 1: An Overview of Uto-Aztecan Grammar. SIL/University of Texas at Arlington, 1977.
• Ronald W. Langacker (ed.) Studies in Uto-Aztecan grammar 2: Modern Aztec grammatical sketches. SIL/University of Texas at Arlington, 1979.
• Roth Seneff, Andrés, Ma. Teresa Rodríguez, Lorena Alarcón. Lingüística aplicada y sociolingüística del náhuatl en la Sierra de Zongolica. CIESAS Ediciones de la casa Chata, México, 1986. {{ISBN|968-496-099-9}}
• Rubí Alarcón, Rafael. “Comunidades indígenas, siglo XVI y XVII del Centro y la Montaña de Guerrero”, en Estudios de Cultura Nahuatl vol. 23, UNAM, 1993. pp. 297-341
• Ruvalcaba, J. Melquiades. "Vocabulario mexicano de Tuxpan, Jalisco". En Investigaciones Lingüísticas, México, vol. III 1935: 208-214.
• Ruvalcaba, J. Melquiades. Manual de la gramática náhuatl. Guadalajara, Jal. 1968.
• s/a. Nahuatl Northern Oaxaca: a language of Mexico. SIL International, 2013.
• Shumann, Otto y Antonio García de León. "El dialecto náhuatl de Almomoloa, Temazcaltepec, estado de México", en Tlalocan 5, 2: 178-192. México, 1966.
• Siméon, Rémi. Diccionario de la lengua Nahuatl o Mexicana. Editorial Siglo XXI, México, 1988.
• Solar Valverde, Laura (Ed.) El fenómeno Coyotlatelco en el centro de México. Conaculta/INAH 2006.
• Suárez, Jorge A. (1983). The Mesoamerian Indian Languages. Cambridge Language Surveys. Cambridge and New York: Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-22834-4}}. OCLC 8034800.
• Sullivan, Thelma D. Compendio de la Gramática Nahuatl. Universidad Nacional Autónoma de México. [1976] 1992.
• Swadesh, Mauricio y Sancho, Madalena. Los mil elementos del nahuatl clásico. UNAM, México, 1967.
• Tuggy, David H. Distinción entre vocales largas y cortas en el nawatl de Orizaba 2002.
• Tuggy, David H. Lecciones para un curso del náhuatl moderno (nawatl de Orizaba o de la Sierra de Zongolica). Tercera edición (electrónica), 2004, Academic Training SIL.
• Tuggy, David. 1979. “Tetelcingo Nahuatl”. Modern Aztec Grammatical Sketches, 1-140, Ronald W. Langacker, ed. Studies in Uto-Aztecan Grammar, vol. 2. Arlington, TX: Summer Institute of Linguistics and University of Texas at Arlington.
• Tuggy, David. 1981. Electronic version 2008. The transitivity-related verbal morphology of Tetelcingo Nahuatl: an exploration in Space [Cognitive] grammar. UC San Diego doctoral dissertation.
• Valiñas Coalla, Leopoldo. El nahuatl de la periferia occidental y la costa del Pacífico. Tesis para optar el título de licenciado en antropología con especialidad en lingüística. México: Escuela Nacional de Antropología e Historia. 1981.
• Valiñas Coalla, Leopoldo. "Transiciones lingüísticas mayores en Occidente", en Transformaciones mayores en el Occidente de México. Editado por Ricardo Ávila Palafox, U. de G. 1994. pp. 127-166
• Valiñas Coalla, Leopoldo. “El Náhuatl actual en Jalisco”, en Tlalocan, Vol. IX, IIF-UNAM, 1982. pp. 41-69
• Valiñas Coalla, Leopoldo. “El náhuatl en Jalisco, Colima y Michoacán”, en Anales de Antropología, Vol. 16, 1979. pp. 325-344.
• Valiñas Coalla, Leopoldo. “Los mexicaneros de Durango no son de Tlaxcala”. En Primeras jornadas de etnohistoria. Memorias 1988. México, INAH 1991. pp. 7-22
• Valiñas Coalla, Leopoldo. “Notas Lingüísticas sobre el Diluvio y la creación (Dos relatos mexicaneros)”, en Tlalocan, Vol. XI, México, 1989. pp. 445-468
• Wolgemuth, Carl. Yej icya quitaquej totajhuehuejmej chapolin, primera edición, SIL, 1974.
• Wolgemuth, Carl. Gramática Náhuatl (melaʼtájto̱l) de los municipios de Mecayapan y Tatahuicapan de Juárez, Veracruz (Segunda edición). 2002.
• Wolgemuth, Carl. Nahuatl grammar of the townships of Mecayapan and Tatahuicapan de Juárez, Veracruz. SIL International. 2007.
• Wolgemuth, Carl. “Isthmus (Mecayapan) Nahuat Laryngeals”, en Dow, Robinson. (editor) Aztec Studies I, ILV 1969: 1-16.
• Wolgemuth, et al. 2000. Diccionario Náhuatl de los municipios Mecayapan y Tatahuicapan de Juárez, Veracruz.
• Yáñez Rosales, Rosa H. Rostro, palabra y memoria indígenas: el occidente de México, 1524-1816. Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social-Instituto Nacional Indigenista, 2001.

• (Ingelesez) Ethnologueren txostena, nahuatlari buruzkoa
• (Ingelesez) Dialektoak (Ethnologue)
• Joseba Aurkenerena: Nahuatl kulturari buruzko zenbait gogoeta.[1]