Artaitz
Artaitz[1][a] Untzitibar ibarreko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
| Artaitz | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 Herriko iturria | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Pirinioaurrea |
| Udalerria | Untzitibar |
| Administrazioa | |
| Mota | kontzeju |
| Izen ofiziala |  Artáiz |
| Posta kodea | 31422 |
| Herritarra | artaiztar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°44′53″N 1°28′11″W / 42.74806°N 1.46972°W |
| Azalera | 4,20 km² |
| Garaiera | 589 metro |
| Distantzia | 23,2 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 40 (2021) |
2021 urtean 40 biztanle zituen.
Bertako biztanleak artaiztarrak dira.
Izena
aldatuArtaitz toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Artheiz (1243)
- Artayz (1268)
- Arteyz (1272)
- Arteiz (1281)
- Arteiz (1366)
- Ateiz (1534)
- Arteiz (1552)
- Artaiz (1597)
- Artaiz (1647)
- Artaiz (1741)
- Artaiz (1801)
- Artaitz (1990)
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuArtaizko armarria Untzitibarreko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[3]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean sei puntako urrezko izar batez osatuta dago. | » |
Geografia
aldatuArtaitz Untzitibarran dago.
Inguru naturala eta kokapena
aldatuUntzitibar Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-234 errepideak ibar osoa zeharkatzen du. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Untzitin dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.
Klima
aldatuUntzitibarrek klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 12 gradu herrigunean eta 10 herriko gunerik menditsuenetan. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 950mm inguru jausten dira urtero 110 egunetan.
Udalerriko landarediaren erdia baino gehiago ameztiek osatzen dute. Duela mende asko, Untzitibar gehiena estaltzen zuten arren, gizakiaren eraginez asko murriztu da. Birlandatutako zuhaitzak 229 hektarea osatzen dituzte. Horrez gain, Izaga haitzaren inguruetan pagadiren bat aurki daiteke.
Estazio meteorologikoak
aldatuUntzitibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Elo pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n inauguratuta.[4] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 4 kilometro eskasera.
| | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 22.5 | 25.0 | 27.5 | 35.0 | 40.0 | 40.0 | 41.0 | 37.5 | 30.5 | 23.0 | 19.5 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.7 | 10.5 | 13.8 | 15.9 | 20.1 | 24.8 | 28.1 | 28.5 | 24.2 | 18.9 | 12.5 | 9.4 | 17.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.5 | 9.0 | 11.0 | 14.5 | 18.5 | 21.2 | 21.5 | 18.2 | 14.2 | 9.1 | 6.1 | 12.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.1 | 2.5 | 4.3 | 6.0 | 9.0 | 12.2 | 14.4 | 14.6 | 12.1 | 9.4 | 5.7 | 2.8 | 7.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -12.0 | -8.5 | -10.0 | -1.5 | 0.0 | 3.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -1.0 | -5.5 | -9.5 | -12.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 80.4 | 69.2 | 74.0 | 84.5 | 69.1 | 53.1 | 40.1 | 33.9 | 52.9 | 80.9 | 101.4 | 77.9 | 817.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 57.6 | 46.0 | 69.3 | 56.8 | 56.2 | 69.1 | 59.3 | 98.3 | 93.0 | 74.5 | 64.5 | 65.5 | 98.3 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12.7 | 10.9 | 10.5 | 12.4 | 10.8 | 6.9 | 5.3 | 5.1 | 7.2 | 10.0 | 12.8 | 11.5 | 115.8 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.7 | 2.6 | 1.6 | 0.6 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.5 | 1.2 | 8.3 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
aldatuJaurerri plurinobiliarioko antzinako lekua. Almorabid familiaren lursailak XIII. mendearen amaieran konfiskatu zituen Nafar Koroak. Petxari lotutako nekazariak heren bat baino ez ziren 1366an, eta zazpigarrena 1427an. Azken data horretan, Orreagako Santa Mariari 20 gari-kahitze zor zioten urtero, eta Filipe Nafarroakoa mariskalari 4 gari-kahitze, beste hainbeste olo-kahitze eta 3 karga-ardo. Jerusalemgo Ospitaletegiek ere lursailak izan zituzten; 13 lepoko XIII. mendearen erdialdean.
XIX. mendearen hasieran, ibarreko diputatuak eta Artaizko biztanleek aukeratutako errejidoreek gobernatzen zuten. 1849an jada bazuen eskola eta herriari 800 lapurtu zirela kalkulatzen zen, horietatik 600 laborantzan. Onenek (340) urtebete ematen zuten atseden hartzen, eta gainerakoek bi edo gehiago. 140 mahasti-peoi eta 30 oinezko lapurtu zeuden.
Demografia
aldatu2021 urteko erroldaren arabera 40 biztanle zituen Artaitzek.[6]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 46 | 46 | 49 | 48 | 48 | 48 | 47 | 48 | 45 | 45 | 47 | 49 | 47 | 47 | 43 | 41 | 40 | 39 | 39 | 43 | 36 |
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Untzitibar sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Untzitibar atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[8]
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da Pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Untzitibarreko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.
Ondasun nabarmenak
aldatu- San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Artaizko iturri erromanikoa, XIII. mendeko iturria, erromaniko estiloan.
- Artaizko dorrea, XIV. mendeko dorretxea, gotiko estiloan.
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ Altzorritz - Lekuak - EODA. (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Artaitz» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.