Txinatar filosofia

Txinako filosofia edo Txinatar filosofia Txinako eskola filosofiko guztiak hartzen dituen ekialdeko filosofia da. Milaka urteko historia du, eta haren hasiera K.a XII. mendean kokatu ohi da I Ching (Aldaketen liburua) izeneko idatziarekin, filosofia txinatarraren funtsezko kontzeptu batzuk ekarri zituen igarkizunei buruzko sintesia. Alabaina, filosofia txinatarraren ahozko tradizioak neolitoan dauzka aitzindariak (duela 9.000 urte inguru).

Behin Txinako dinastien historia ezagututa, Txinako filosofiaren historia lau aro edo alditan banatu daiteke, aldi hauetako bakoitza dinastia txinatar bati lotuta dagoelarik.

Lehenengo aldian Shang dinastiak (K.a 1600-K.a 1046) zabaldutako ziklikoa den orori buruzko pentsamenduak eman ziren, aipatutako I Ching (Aldaketen liburua) idatziarekin batera. Bigarren aldia aldi klasikoa deritzona da, sortu ziren eskola filosofiko ugari eta ezberdinengatik ezaguna. Eskola horien artean konfuzianismoa, taoismoa, moismoa, legalismoa eta Izenen Eskola nabarmendu ziren.

Hirugarren aldia Qin dinastiak legalismoa filosofia ofizialtzat hartu zuenean hasi zen, konfuzionismoaren eta moismoaren jarraitzaileak jazarriz. Gero, Han dinastiak konfuzianismoa eta taoismoa doktrina ofizialtzat imposatu zituen, eta horren eraginak XX. mendera arte iraungo zuen. Azken denboraldiak, modernitatearen aldia bezala izendatuak, mendebaldeko filosofiaren inportazioa du ezaugarri nagusi.

Ekialdeko Asiako pentsamendu filosofikoa antzinako Txinan hasi zen, eta Txinako filosofia Mendebaldeko Zhou dinastian, eta hura erori ondorengo aldietan hasi zen, "Ehun Pentsamendu Eskolak" loratu zirenean (K.a. VI. mendetik 221ra bitarte)^[1]. Garai honek garapen intelektual eta kultural garrantzitsua izan zuen ezaugarri, eta Txinako eskola filosofiko nagusiak sortzen ikusi zituen, hala nola konfuzianismoa, legalismoa eta taoismoa, baita eragin txikiagoa zuten beste eskola ugari ere, hala nola mohismoa eta naturalismoa. Tradizio filosofiko horiek teoria metafisiko, politiko eta etikoak garatu zituzten, hala nola Tao, Yin eta yang, Ren eta Li.

Pentsamendu eskola hauek garatzen jarraitu zuten Han (K.a. 206-220) eta Tang (618-907) aroetan, mugimendu filosofiko berriak eratuz, hala nola Xuanxue (neo-taoismo ere deitua) eta neokonfuzianismoa. Neokonfuzianismoa filosofia sinkretikoa zen, Txinako tradizio filosofiko desberdinetako ideiak biltzen zituena, budismoa eta taoismoa kasu. Neokonfuzianismoak hezkuntza sistema menderatu zuen Song dinastian (960-1297), eta bere ideiak klase ofizial eruditoarentzako azterketa inperialen oinarri filosofiko izan ziren. Pentsalari neokonfuziar garrantzitsuenetako batzuk Tang Han Yu eta Li Ao jakintsuak dira, baita Song Zhou Dunyi (1017-1073) eta Zhu Xi (1130-1200) pentsalariak ere. Zhu Xik konfuziar kanona bildu zuen, Lau Liburuez osatua (Irakaskuntza Handia, Ingurunearen Doktrina, Konfuzio eta Mentzioren Analisiak). Ming Wang Yangming (1472-1529) jakintsua ere tradizio honetako ondorengo filosofo garrantzitsua da.

Budismoa Txinara iristen hasi zen Han dinastiaren garaian, Zetaren Bidea zeharreko transmisio mailakatu baten bidez, eta eragin autoktonoen bidez forma txinatar desberdinak garatu zituen (Txan/Zen, esaterako), Ekialdeko Asiako kultur esparru osoan zabaldu zirenak.

Txinako kulturak eragin handia izan zuen Ekialdeko Asiako beste estatu batzuetako tradizioetan, eta bere filosofiak eragin zuzena izan zuen Koreako, Vietnamgo eta Japoniako filosofietan^[2]. Geroko dinastia txinatarretan, hala nola Ming dinastian (1368-1644), baita Joseon dinastia korearrean ere (1392-1897), Wang Yangming (1472-1529) bezalako pentsalariek gidatutako neokonfuzianismoa, pentsamendu eskola nagusi bihurtu zen eta Estatu inperialak sustatu zuen. Japonian, Tokugawa shogunerriak (1603-1867) konfuziar filosofiaren eragin handia izan zuen^[3]. Gaur egun, konfuzianismoak eragina izaten jarraitzen du Txinako kultura-esferako nazioen ideietan eta mundu-ikuskeran.

Aro Modernoan, pentsalari txinatarrek mendebaldeko filosofiaren ideiak txertatu zituzten. Txinako filosofia marxista Mao Zedongen eraginpean garatu zen, eta Hu Shihk, berriz, Txinatar pragmatismo bat garatu zen. Antzinako filosofia tradizionalak ere berresten hasi ziren XX. mendean. Adibidez, Konfuzianismo Berriak, Xiong Shili bezalako figurek gidatua, eragin handia izan du. Era berean, budismo humanista mugimendu budista modernista berria da.

Shang dinastiaren hastapeneko doktrinak ziklikoaren kontzeptuan oinarritzen ziren. Nozio hori inguruan ikus zezaketenetik dator: eguna eta gaua, urtaroak, ilargiaren aldiak... Beraz, Txinako filosofiaren historian zehar, garrantzitsua izaten jarraituko duen nozio horrek naturaren ordena islatzen du. Juxtaposizioan, mendebaldeko filosofiarekin ere, funtsezko bereizketa markatzen du, non denbora ikusteko modua segida lineal gisa ikusten zen. Patua jainko handiek manipulatu zezaketela uste zen. Arbasoak gurtzen ziren, eta animalien eta gizakien sakrifizioak egiten zituzten.

Zhou dinastiak Shang dinastia irauli zutenean, zeruaren aginpidea izeneko ordena politiko, erlijioso eta filosofiko berri bat sartu zen Txinan. Agintaldia, Zhouren ikuspuntutik, arauak merezi gabeak izaten hasi zirenean esan zen, eta haien arauak inposatzeko justifikazio maltzur gisa.

K.a. 500. inguruan, Zhou gobernua ahuldu, eta Txina Udaberri eta Udazken garaitara igaro ondoren, Txinako filosofiaren aldi klasikoa hasi zen, lehen filosofo greziarren agerpenarekin bat egiten duena. K.a. III.mendean amaitu zen, Qin Shi Huang, Txinako historiako lehen enperadoreak, herrialde osoa bateratu zuenean.

Txinako pentsamenduaren garai klasikoa erresuma askok Txinan hegemonia lortzeko lehian zeuden garaiarekin bat egiten du. Pentsalari txinatar ia guztiak erregeen gorteko kideak ziren, zeinen funtzioa aholkularitza zen, baita erreinu batetik bestera bidaiatzea monarka ezberdinei aholkuak emateko lana ere.

Qin dinastia laburraren garaian, zeinaren filosofia ofiziala legismoa zen, eskola mohisten eta konfuzianisten aurkako jazarpena gertatu zen. Legegintzak eragina izan zuen Han dinastiako enperadoreek taoismoa eta konfuzianismoa doktrina ofizialtzat hartu zituzten arte. XX. mendera arte doktrina filosofiko nagusienak izan ziren azken bi horiek, budismoaren sarrerarekin (Tang dinastia garaian), luze negoziatua, modu askotan taoismoaren antzekoa zela uste baitzen.

Neokonfuzianismoak Song dinastian agertu ziren konfuziar printzipio zaharrak berreskuratu zituen budismo, taoismo eta legegintzako ezaugarriekin. Geroago, Ming dinastiaren erregealdian popularizatu zen.

Taoismoaren eta konfuzianismoaren eragina sarritan azaltzen da esaldi honetan: «Txinatarrak konfuziartarrak dira egunez eta taoistak gauez». Gainera, mandarin txinatar asko funtzionarioak ziren lan-bizitzan eta poeta edo margolariak aisialdian.

Aro moderno eta industrialean zehar, Txinako filosofia Mendebaldeko filosofiaren kontzeptuak integratzen hasi zen modernizaziorako urrats gisa. Xinhai Iraultzan, altxamendu ugari eman ziren, hala nola maiatzaren lauko altxamendua, Txinako erakunde eta praktika inperial zaharrak guztiz zapaldu zituena. Garai horretan, Txinako filosofian Demokrazia, Errepublikanismoa edo Industrializazioa bezalako kontzeptuak sartzeko saiakerak egon ziren, batez ere Sun Yat-senen aldetik XX. mendearen hasieran, Chen Duxiu marxismoa eta troskismoa sartzen zuen bitartean. Geroago, Mao Zedongek estalinismoa sartu zuen Txinako Alderdi Komunista Txinako ezaugarriak zituen sozialismoa bere bertsiorantz bideratzeko eta erabilera herrikoian maoismoa bezala ezagutzen dena.

Txinako Alderdi Komunista boterera iritsi zenean, aurreko eskola filosofikoak, taoismoa izan ezik, Kultura Iraultzan zapalduak izan ziren. Hala ere, antzinako doktrinek oraindik eragina dute Txinako filosofian. Gaur egun, Txinako Gobernuak merkatu-sozialismoa sustatzeko interesa du.

Iraultza Kulturalaren mugimendu erradikalaz geroztik, Txinako Gobernua praktika filosofiko eta erlijioso tradizionalekin toleranteagoa bihurtu da. Txinako Herri Errepublikaren 1978ko konstituzioak gurtza askatasuna bermatzen du, betiere, Herri Errepublikaren subiranotasuna urratzen ez badu. Erakunde espiritual eta filosofikoak ezartzea edo berrezartzea baimenduta dago, TAK-ek ez baititu mehatxu gisa ikusten, nahiz eta Estatuak zelatatu eta kontrolatzen dituen. Iraganeko doktrinak oso barneratuta daude oraindik Txinako kulturan. Japoniarrak bezala, Txinako filosofia ideien amalgama bihurtu da. Kontzeptu berriak onartzen ditu, baina ez ditu ahanzten bere sinesmen zaharrak.

K.a. 500. urte inguruan, txinatar filosofiaren aro klasikoa hasi zen. Ehun pentsaera eskola izenez ezagutzen den garaia izan zen hau. Aro honetan sortu ziren lau garrantzitsuenak: konfuzianismoa, daoismoa (taoismoa gero), mohismoa eta legalismoa.

Konfuzianismoa (txinera tradizionalaz, 儒學; erraztutako txineraz, 儒学; pinyinez, Rúxué), batzuetan, Konfuzionismoa ere deitua, antzinako Txinako etika eta filosofia sistema da, Konfuzio jakintsu eta filosofo txinatarren irakaspenetatik garatua eta kosmogonia, gizartearen ordena, aginte, moral eta metafisikari buruzkoa. Haren helburu nagusia etika sekularrean gizabanako zibilizatuaren garapena da: horrek gizarte zibilizatua eta, azkenean, munduko bakea, ekarriko luke. Pentsamendu ia erlijioso horrek eragin itzela izan du Ekialdeko Asian XXI. mendera arte. Europan, batzuen ustetan, konfuzianismoa estatuko erlijiotzat jo dute ekialdeko Asiako gobernuek konfuzianismoaren bertuteak eta beharrak bultzatu dituztelako. Konfuzianismoaren filosofien kanona Lau Liburuek osatzen dute.

Neokonfuzianismoa (txinera karaktere sinplifikatuan, 宋明理学; txinatar karaktere tradizionalean, 宋明理學; pinyinean, Sòng-Míng Lǐxué edo 理學 laburtua) filosofia moral, etiko eta metafisiko txinatarra da, konfuzianismoak eraginda eta taoismotik eta budismotik hartutako ideiekin. Han Yu eta Li Aok (772-841) Tang dinastiaren garaian sortu zuten, eta Song eta Ming dinastietan leku nabarmena izan zuen.

Filosofia bezala sortu zen, eta gero erlijio bilakatu zen. Dao De Jing eta Zhuangzi-ren testuetatik aterata dago pentsaera hau. Filosofia honen ideia garrantzitsuenetakoa honako hau da: Mundua hobetzeko egiten ditugun gauza guztiak mundua okerragoa bihurtzen dute; beraz, hobe da harmonian bizitzen saiatzea.^[4]

Taoismoak hiru indar daudela zehazten du: baikorra, ezkorra eta baketzailea. Indar baikorra eta indar ezkorra elkarren aurka daude; hau da, bakoitzak bere aldetik independenteki jokatzen du. Yin eta Yang izena dute, hurrenez hurren. Hirugarren indarra Tao da, eta batera ditu Yin eta Yang-a. Esaera zahar batek dioː «alde Yin bat eta alde Yang bat, hori da Tao». Bi aurkako aldeek, Yin eta Yang-ek, indar berbera dute; horregatik, heriotza eta bizitza, ez dago bata bestearen gainetik. Tao-a, berriz, pentsamendu gizatiarra heldu ezin daitekeen zerbait da.

Intuizio, sentsibilitate, naturaltasuna eta bizitza bezala ere ezagutzen da.

Lao Tzu txinatar kulturako filosofo aipagarriena izan zela esaten da. Dao De Jing liburua idatzi zuen, pentsamendu taoistaren liburu nagusia. Dao-k indar bat, edo hobeki esanda, munduaren ordena deskribatzen du. Kontraesan indar bat da, eta unibertsoko gauza guztiak azaltzen ditu.

Legalismoa edo Legegintza (txineraz 法家; pinyinez fǎjiā, metodoen edo estandarren eskola)^[5] filosofia politikoan, zuzenbidean, realpolitikan eta kudeaketa burokratikoan zentratutako eskola filosofiko txinatarra izan zen^[6]. Gizarteak nolakoa izan behar zuen moraltasuna eta ikuspegi idealizatuek ahantzita, eta, autokraten eta estatuaren boterearen bidez, aginte pragmatikoan zentratu ziren. Haien helburua gizarte-ordena, segurtasuna eta egonkortasuna lortzea zen^[7]. Mende batzuk geroago, legalismoaren ideiek erregimen maoistarengan eragina izan zuten^[8].

Eskola honetako funtsezko pertsonaia Shen Buhai (K.a. 400-337.) administratzaile eta filosofo politikoa izan zen^[9]. Beste pertsonaia zentral bat Shang Yang (K.a. 390-338) erreformatzaile nagusi bat izan zen, Qin estatua eraldatu, botere nagusira eraman eta gainerako Txina bereganatuko zuena K.a. 221ean^[10]. Shenen oinordekoak, Han Feik (K.a. 280-233) beste legalisten pentsaera sintetizatu zuen bere izen bereko testuan, Han Feizi-n, eta ondoz ondoko Txinako agintariek estatu inperialaren gobernu eta antolakuntza burokratikoaren gidaliburu gisa erabili zuten testu legalista eragingarrienetako bat izan zen^[5][11].

Bere teoriek lurjabeen interesak ordezkatzen zituzten. Munduaren ikuskera materialista zuten: Gizonak zeruari irabazten dio (tian) esaldian gorpuztua, eta, horrekin, argi eta garbi konfuzianismoaren aurka zegoen. Gobernua ere defendatu zuten Konfuziotarrek, erritoen bidez, Gobernuaren aurka egiten zuten legeetan.

Legalismoaren maxima bat da: «garaiak aldatzen direnean, moduak aldatzen dira», eta bere oinarrizko printzipioa jurisprudentzia zen. Testuinguru horretan, legismoak «zuzenbide-estatua mantentzen duen filosofia politikoa» esan nahi du, horrela mendebaldeko hitzaren zentzutik bereiziz.

Moismoa edo Mohismoa (txineraz: 墨家; pinyinez: Mòjiā; literalki: Mo eskola) K.a. V. mendearen amaieran, Mozi eta bere ikasleen eskutik sortutako eskola filosofiko txinatarra izan zen, utilitarismo zorrotza eta pertsonen arteko maitasuna hedatzen dituen berdintasunezko gizarte baten defendatzaileak.

Pentsamendu-eskola garrantzitsua eta konfuzianismoaren eta taoismoaren aurkaria izan zen Udaberri eta Udazken garaietan eta Erresuma Borrokalarien garaian (K.a. 770-221). Haren kontrakoek konfuzianismo endekatu modukotzat hartzen dute, maitasun unibertsal bakezaleari buruzko ideiekin batera unitate paramilitarren antolakuntza, arbasoen erritoen ukapena eta onurarako erabateko dedikazioa aldarrikatzen dituena.

Mohismo eskolako testu nagusia Mozi liburua da. Mohismoaren pentsaera administratiboa, gerora, legalismoan barneratu zen; bere etika konfuzianismoan barneratu zen, eta bere liburuak ere kanon taoistan batu ziren, mohismoa eskola independente gisa desagertu baitzen Qin dinastiaren aroaren ondoren.

Mohismoa maitasun inpartziala ideiagatik da ezaguna18. Mozi maisuaren arabera, jendeak berdin zaindu beharko luke beste pertsona guztiak, edozein dela ere haiekin duten harremana. Mozik, gobernuan, meritokrazia inpartzial baten alde egin zuen, talentuan oinarritu beharko litzatekeena, ez odol-harremanetan. Mozi konfuziar erritualismoaren aurka zegoen, nekazaritza, gotortze eta estatugintzaren bidezko biziraupen pragmatikoa azpimarratuz.

Mohismoan, morala ez da tradizioaren arabera definitzen, utilitarismoaren paraleloko etengabeko gidaritza moralaren bidez baizik. Mohismoarentzat, tradizioa ez da koherentea, eta gizakiek, tradiziotik kanpo, orientazioa behar dute tradizio onargarriak zein diren identifikatzeko. Gida moralak onura orokorra maximizatzen duten portaera sozialak sustatu, eta bultzatu behar ditu.

Taoismoak bezala, mohismoak legegintzaldia kritikatzen du botere inperialarekiko erabateko menpekotasunaren ideiagatik, baita konfuzianismoa ere hezkuntza akademikoa ezagutza forma bakarra dela eta letratuak bakarrik dutela letratu gabekoak gobernatzeko eskubideagatik. Antzinako Txinan eskola garrantzitsua izan arren, mohismoak ez zuen bizirik iraun milurtetan, eta ez zen taoismoa bezain masiboa edo konfuzianismoa bezain ezaguna bihurtu.

Mohismoak, izan ere, Izenen Eskola (Míngjiā, Logikoak) izenez ezagutzen den eskola filosofiko bereiziarekin ere lotu, eta eragin zuen, hizkuntzaren, definizioaren eta logikaren filosofian zentratzen zena.

Budismoa Siddhartha Gautamak edo Budak emandako irakaspenetan oinarritutako erlijio eta filosofia da, teista ez dena. Mundu osoan zehar zabalduta dagoen erlijio eta doktrina filosofiko eta espiritual bat da, teista ez dena eta dhárma familiaren barnean dagoena. Budismoak hainbat tradiziok, erlijio-sinesmenek eta praktika espiritual ugarik, bereziki Buda Gautamari egotziek, osatzen dute.

Budismoa Indian sortu zen K.a. VI. eta IV. mendeetan. Hortik Asiaren zati handi batera zabaldu zen. Egun, munduko laugarren erlijio garrantzitsuena da, munduko biztanleriaren % 7 erlijio horren jarraitzaileak baitira, hau da, 500 milioi lagun baino gehiago.

Maoismoa edo Mao Tse-Tung Pentsamendua (txinera sinplifikatuaz: 毛泽东思想; txinera tradizionalaz: 毛澤東思想; pinyinez: Máo Zédōng Sīxiǎng) Mao Zedongek garatutako marxismo-leninismoaren aldaera da. Marxismo-leninismo-maoismoa ere deitzen zaio.

Txinako Alderdi Komunistaren doktrina ofiziala izan zen, 1978an Deng Xiaopingen buruzagitza pean ildo berria hartu arte. Txinako Alderdi Komunistak ez du maoismo izandapena erabili, doktrina horri Mao Tse-Tung Pentsamendua izendapena emanez. Aldi berean, Mao Zedongen planteamenduekin bat egiten duten Txinatik kanpoko hainbat alderdik marxista-leninista deritzote euren buruari, haien arabera Maok marxismo-leninismoa Txinako beharretara egokitu baitzuen, ez doktrina berri bat sortu. Beste alderdi komunista batzuek, berriz, maoistatzat edo marxista-leninista-maoistatzat dute euren burua, buruzagi txinatarraren ekarpena azpimarratu asmoz.