Islam

Artikulu honek erreferentziak behar ditu. Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Islama (arabieraz: الِإسلَام‎, al-ʾIslām, «sumisioa») erlijio monoteista abrahamdarra da, Korana testu zentraltzat hartzen duena. Bere jarraitzaileek, musulman bezala ezagutzen direnak, Jainkoaren hitz testuala bezala hartzen dute testua^[1]. Munduko bigarren erlijiorik handiena da, bi mila milioi jarraitzaile baino gehiagorekin, munduko biztanleriaren % 24,9^[2]. Islamak irakasten du Jainkoa errukitsua, ahalguztiduna eta bakarra dela^[3], eta profeten, idazki errebelatuen eta zeinu naturalen bidez gidatu duela gizateria, Koran azken errebelazio unibertsal gisa eta Mahoma profeta guztien zigilu gisa^[4]; Mahomaren irakaspen eta praktikek, berriz, kontakizun tradizionaletan dokumentatuta, musulmanek jarraitu beharreko bigarren mailako eredu konstituzionala ematen dute^[5].

Musulmanek uste dute islama oinarrizko fede baten bertsio osoa eta unibertsala dela, lehenago askotan ezagutarazi zena Adam, Abraham, Moises eta Jesus profeten bidez^[6]. Musulmanek uste dute Koran, arabieraz, Jainkoaren behin betiko errebelazio aldaezina dela^[7]. Beste erlijio batzuek bezala, islamak ere azken judizio bat irakasten du, non justuak paradisuan sarituak diren eta bidegabeak infernuan zigortuak^[8]. Kontzeptu eta praktika erlijiosoen artean daude islamaren bost euskarriak, nahitaezko kultu-ekintzak direnak, baita lege islamikoa edo xaria betetzea ere, bizitzaren eta gizartearen alderdi ia guztiei eragiten diena, hala nola bankuei, ongizateari, emakumeei eta ingurumenari^[9][10]. Meka, Medina eta Jerusalem hirietan daude islamaren hiru tokirik sakratuenak^[11]. Kairuan aipatzen da laugarrena bezala.

Ikuspegi historikotik, islama gure aroko VII. mendearen hasieran sortu zen Arabiar Penintsulan, Mekan^[12], eta VIII. mendean, Omeiatar Kalifa-herria mendebaldeko Iberiar penintsulatik ekialdeko Indus ibairaino hedatzen zen. Urrezko Aro Islamikoa VIII. mendetik XIII. mendera bitarteko garaiari dagokio, Abbastar Kalifa-herriaren garaian, historikoki musulmana izan zen munduaren zati handi batek loraldi zientifikoa, ekonomikoa eta kulturala izan zuenean^[13][14][15]. Mundu musulmanaren hedapenak hainbat estatu eta kalifa-herri ekarri zituen, hala nola Otomandar Inperioa, merkataritza eta islamera bihurtzea misio-jardueren bidez (dawah)^[16].

Musulman gehienak bi adarretako batekoak dira: sunitak (% 85-90^[17]) edo xiitak (% 10-15)^[18][19][20], eta populazioaren gehiengoa osatzen dute 49 herrialdetan^[21]. Suniten eta xiiten arteko ezberdintasunak Mahomaren ondorengotzari buruzko desadostasunetik sortu ziren, eta esanahi politiko zabalagoa hartu zuten, baita dimentsio teologiko eta juridikoak ere. Musulmanen % 12 inguru Indonesian bizi dira, biztanle gehien dituen herrialde musulmanean^[22]; % 31 Asiako hegoaldean bizi dira^[23]; % 20 Ekialde Hurbilean eta Iparraldeko Afrikan, eta % 15 Saharaz hegoaldeko Afrikan^[24]. Amerikan, Txinan eta Europan ere komunitate musulman handiak daude^[25][26]. Islama da munduan azkarren hazten ari den erlijio nagusia^[27].

Monoteismoa eta erlijio praktika zorrotz batzuk ditu oinarri. Jarraitzaileei edo fededunei musulman deritze. Gaur egun, musulmanak 400.000.000 inguru dira, eta islama da erlijio nagusia Asia eta Afrikako lurralde askotan. Koran deritzan liburuarekiko jaiera du islamak ezaugarri nagusi, han biltzen baita, musulmanen sinesmenaren arabera, Jainkoak Mahomari egindako adierazpena.

Koran arabieraz idatzirik dagoenez, mundu osoko islamiarren artean erabiltzen da hizkuntza hori. Ala (Allah) da Jainkoaren izena arabieraz. Jainkoarenganako jarrera da musulmanen jokaeraren oinarria: Haren nahiari egiten diote men; Hura laudatzen eta loriatzen dute. Ezein izaki ezin da Alarekin alderatu, eta Hari baizik ez diote otoitz egiten musulmanek. Mahoma da Jainkoaren azken profeta: aurreko beste profetak Adam, Noe, Abraham, Moises eta Jesus dira.

Islamaren arabera, munduaren amaieran epaiketa bat izango da, eta zintzoak zerura eta fedegabeak infernura joango dira. Musulman jainkozale arruntak ez du bereizkuntzarik egiten sinesmenaren eta egintzen artean; biak dira ezinbesteko eta elkarren osagarri. Islamak bost betebehar nagusi ezartzen dizkio musulmanari: “Ez da jainkorik, Jainkoa baizik” aldarrikatu behar du; egunean bost aldi jakinetan Mekara begira otoitz egin behar du; eskuzabal eman behar du amoina; Ramadan deritzan baraualdia gorde behar du (musulman egutegiko bederatzigarren hila); bizitzan behin, Mekarako erromesaldia (Haj) egin behar du, eragozpen larririk ezean.

Bada, bestetik, debeku sail bat: alkohola, txerrikia, jokoa, lukurreria, iruzurra, gaizkiesatea, izaki bizien irudiak egitea. Koranen osagarri, sunnah direlakoak (Mahomaren esan, gertaldi eta exenpluak) erabiltzen dira. Islamarekin bat etortzearen printzipioa (Ijma) baliatzen da itxurazko kontraesanak gainditzeko.

jihad (arabieraz, ﺟﻬﺎﺩ jihad: esfortzua eta Jainkoaren bidean borroka^[28] esan nahi du) islamaren seigarren zutabetzat jotzen du agintari musulmanen gutxiengo batek. Jihad, bere zentzurik zabalenean, «norbaiten muturreko boterea, esfortzuak, trebetasunak edo gaitzespen-objektu batekin borrokan» adierekin definitzen da. Objektuaren arabera, normalean, etsai ikusgaia eta norberaren eguneroko alderdiekin zer ikusia dutenak, Jihad-aren kategoriak desberdinak dira:

• Inongo justifikaziorik gabe erabiltzen denean, bere alderdi militarrean ulertzen da. Era berean, fededun batek perfekzio erlijioso eta morala lortzeko egiten dituen ahaleginei egiten die erreferentzia.

Bi mota jihad daude:

• Jihad txikia, etsaien erasoaren aurka defendatzean datza (profetak burututako jihada etsaiek gogor eraso zuten komunitate islamikoaren (ummah) defentsan izan zen)
• Jihad handia, gure ego, akats eta pasio baxuen aurkako borroka da^[28].

Musulmanen edo haien herrialdeen islamaren defentsak borroka militarra edo gerra santuaren izaera har dezake kanpoko etsaiaren aurka, eta hori Koranen aurkitzen da, non Islama erasotzen bada fedegabeen aurka borrokatzera animatzen den:

«	Borrokatu Jainkoaren bidean zure aurka borrokatzen direnak, baina ez izan erasotzailea. Jainkoak ez ditu erasotzaileak maite. Hil itzazu aurkitzen dituzun lekuan; bota zintuzten lekutik bota itzazu. Fededunen jazarpena hilketa baino okerragoa da: ez borrokatu meskita sakratuaren ondoan, bertan borrokatu zaituzten arte. Borrokatzen bazaituzte, hil itzazu: horixe da fedegabeen saria. Zu erasotzeari uzten badiote, Jainkoa bihozbera izango da, errukiorra.	»
Koran, Sura 2:190-192

Hurrengoak dira islamaren bost zutabeak:

• Fede-aitorpena (shahada): Allah da Jainko bakarra eta Mahoma da haren profeta
• Otoitza (salat): egunean, bost aldiz otoitz egin behar dute Mekara begira, meskitatik muezinak dei egiten duenean. Ostirala da haien egun sakratua.
• Limosnak ematea (zakat): txiroei lagundu behar diete guztiek. Ondarearen %2,5 behartsuei eman behar zaie.
• Baraualdia (sawm): Ramadan deiturikoa, 29 egunez, ez jan, ez edan, ez erre eta tratu sexualik ere ezin da eduki, eguzkia irteten denetik sartzen den arte. Amaieran, 3 jai egiten dira, behartsuei limosna emateko.
• Erromesaldia (haj): Mekara bizitzan behin joatea da, horretarako baliabideak izanez gero.

Islamaren legea (xaria) Alaren nahiaren adierazpena da, eta fededunek itsu-itsuan makurtu behar dute haren esanetara. Islamaren legea gizonaren alderdi guztiez arduratzen da: giza harremanez, gizarteko arazoez, moralaz eta Jainkoarekiko gizonak dituen obligazioez.

Musulman estatuetan musulmanek baizik ez dute hiritar eskubide osorik; musulman ez direnak arroztzat jotzen dira. Islamak ez du onesten apaiz klaserik, baina erlijio eta lege arduradunek ahalmen handia dute, beste erlijioetakoen antzera. Ez dago bereizkuntza garbirik lege zibilen eta erlijiozkoen artean.

Sunismoa eta xiismoa dira islamaren bi adar nagusiak. Kaliferriaren ondorengotasunari buruzko tirabiretatik dator zatiketa, musulman aroaren lehen mendetik.

Suniren iritziz, doktrina islamikoak bost zutabe ditu bere fedean, musulmanen barneko ekintzen parte direnak. Zutabe nagusiak hauek dira:

1. Fedearen aitortza, hau da, Jainko bakarra dagoela eta bere profeten artean Mahoma dela azkena dioen oinarrizko printzipioa onartzea.
2. Otoitza.
3. Zakat edo azakea (batzuetan, limosna gisa itzulia), hau da, baliabideak behartsuekin partekatzea.
4. Baraualdia Ramadan hilabetean. Hilabete batean ez da jaten Fajr otoitzetik (egunsentiaren hasiera) Magreb otoitzera (ilunabarra).
5. Mekarako erromesaldia (ahal duenak) bizitzan behin gutxienez.

Sunien kontzepzioaren bost zutabeei, batzuek jihad edo fedearen defentsarako ahaleginaren seigarren zutabea gehitzen diete. Termino hertsiki erlijiosoetan, funtsean, fededun bakoitzak bere fedea berpizteko eta horren arabera bizitzeko egindako barne ahalegin espiritual gisa ulertzen da. Jihad handia deitzen zaio horri, eta jihad txikia, berriz, Islama predikatzean edo erasoetatik defendatzean datza. Azken kontzeptu horretatik sortzen da jihad ideia, mundu osoan ezaguna egin den borroka edo gerra.

Gainera, Koranen arabera, musulman guztiek Jainkoarengan, bere aingeruengan, bere liburuetan, profetetan, predestinazioan eta hurrengo bizitzan sinetsi behar dute^[29].

Xiien teologiak erlijioaren bost printzipio biltzen ditu; suniek sinisten dituztenen gain, beste bitan sinesten dute, hau da: Tawhid (monoteismoa), Nubuwwah (Profezia), Maad (Berpizkundearen eguna), Imamah (Lidergoa) , Adl (Justizia)^[30][31].

1. Tawhid Jainkoaren Bakartasuna: Islamiar kosmobisioan, sinesmen garrantzitsuena Jainko Bakar batengan sinestea da^[32].
2. Nubuwwah-k: profezia esan nahi du. Jainkoak gizakiak gidatzeko pertsona batzuk aukeratu zituen, eta horiek bidali zituen bere mezulari^[32].
3. Imamah-k: lidergoa eta tutoretza esan nahi du islamaren Profetaren ondorengotzan, dela erlijio-gaietan, dela pertsonei buruzko mundu-arazoetan^[32]
4. Adl (Justizia): Xiiek uste dute ongi intrintsekoa edo gaizkia dagoela gauzetan eta Jainkoak agintzen diela gauza onak egitera eta gaitza debekatu egin zela^[32].
5. Yaum al-Qiyamah Berpizkunde Eguna: hildakoen berpizkundean eta heriotzaren ondorengo bizitzan sinestea da. Erlijiotan, funtsezko sinesmen orokorretako bat da, eta bereziki islamiarrean^[32].

Jainkoaren existentziaren sinesmena printzipio komun bat da jainkozko doktrina guztien artean, eta, funtsean, pertsona erlijioso baten —praktikatzen duen doktrina edozein dela ere— eta gizabanako materialistaren arteko desberdintasun nabarmena eta funtsezkoa galdera honetan datza^[33].

Koran liburuan, Jainkoak Ala izendatzen du bere burua, El erro semitikotik eratorritako izena. Mendebaldean terminoa Jainko musulmanaren erreferentzia gisa ezagutzen den arren, arabiera hiztunek (edozein erlijiotakoak, kristauenak eta juduak barne) Jainkoari egindako erreferentziatzat erabiltzen dute^[34][35][36]. Islamaren baitan, Jainkoaren sinesmenak lau alderdi ditu:

1. Bere existentzian. Hori, lehenik eta behin, Sortzaileak bere Morroiari gidatuta^[29], ondoren, gizakiaren sen naturalaren frogak, arrazoia, zentzumenak, sorkuntzako zeinuak eta froga nagusi gisa; testu sakratuak^[29][37].
2. Horretan, Bera da bakarra Unibertso honetako bere ekintzetan eta domeinuetan, hau da: Sortzaile bakarra, Sustatzailea, Burujabea, etab.
3. Horretan, Bera da jainkozko kualitateen eta sustatzaile bakarra, beraz, Bera da da gurtza merezi duen bakarra.
4. Bere izen eta atributuetan, Jainkoari buruz Koran liburuan edo Mahoma profetaren bidez bere jainkozko izen eta atributuei buruz Bere buruaz esan duena baieztatzean datza, desitxuratu, ukatu edo mundu honetako zerbaitekin parekatu gabe^[38][39].

Kristauen eta juduen Jainko bera denez, musulmanek egozten dizkioten ezaugarriak, funtsean, haiek ematen dizkiotenak dira, baina alde handiak daude. Hala ere, nabarmentzekoa da islamak, judaismoaren antzera baina kristautasunetik aldenduz, bere batasun erradikala (tawhid) azpimarratzen duela, hau da, Jainkoa bat dela eta ez dituela pertsona ezberdinak (korronte kristau gehienek Hirutasun dogmarekin baieztatzen duten bezala) bere izaera paregabe eta ordezkaezinean.

Islamak beste laurogeita hemeretzi izenekin ere erreferentzia egiten dio Jainkoari, zeinak Jainkoaren ezaugarriei buruzko beste hainbeste epiteto diren, hala nola Errukiorra (Al-Rahmān), Oso Preziatua (Al-'Azīz), Kreatzailea (Al-Jāliq). 99 Jainkoaren izenen multzoak al-asmā' al-husnà (Izen Ederrenak) hartzen du arabieraz, eta horietako batzuk kristauek eta juduek ere erabili izan dituzte edo Islamaren aurreko Arabiako jainkoak izendatu izan dituzte. Zenbait tradiziok diote ezagutzen ez den ehungarren izen bat badagoela, espekulazio mistikoaren objektua dela eta, batzuetan, ism al-'Azam (Izen Izugarria) edo (Esentziaren Izena) bezala definitzen dela. Judaismoan ere badago, eta sufismoan garrantzi handia izan duela. Beste batzuetan, besterik gabe, rabb (jauna) hitza erabiltzen da.

Mahomak Jainkoak laurogeita hemeretzi izen zituela esan zuen; Batzuk Koranen bertso honetan aipatzen dira:

«	Ala da «ez dago Jainkoa baino Jainkoagorik», ezkutukoaren eta begi-bistakoaren Ezagutzailea. Errukitsua, Errukiorra. Ala da «ez dago Jainkoa baino Jainkoagorik» Erregea, Santuena, Bakea, Segurtasuna ematen duena, Zaintzailea, Ahaltsua, Indartsua, Gorena. Aintza Ala-ri! Berarekin lotuta dagoenaren gainetik dago! Ala da, Sortzailea, Egilea, Moldatzailea. Izen ederrenak ditu. Zeruan eta lurrean dagoenak goresten du. Bera da Ahaltsua, Jakintsua.	»
Koran 59:22-24[29].

Koranak, arabieraz, errezitazio nagusia esan nahi du. Mahoma Profetari Gabriel Goiaingeruak Jainkoaren partez errebelatutako liburua da.

Koranen konpilazio-prozesuari dagokionez, tradizio eta ikuspuntu ugari daude. Musulman gehienek hainbat hadizek adierazten dutena onartzen dute: lehenengo kalifak, Abu Bakr, Koranen benetako bertso guztiak biltzeko agindu zion Zaid ibn Zabit jaunari, hala nola idatziz edo ahozko tradizioaren bidez gordetzen zirenak. Zaidek egindako bilduma, Mahomaren alarguna zen Hafsa bint Umarrek kontserbatua eta 'Uthmainnek erabili zuena, gaur egungo Koranen oinarria da.

'Uthmān-en bertsioak luzeraren arabera antolatzen ditu surah-k (kapituluak), eta luzeenak Koranen hasieran daude, eta laburrenak, berriz, amaieran. Teoria batzuek adierazten dute surah-ren ordena ez kronologiko hori Jainkoak ezarri zuela.

Koran, jatorriz, hijazi, masq, ma'il eta kufikoan idatzia izan zen. Hasiera batean, bokalik gabe, kontsonanteekin bakarrik, ordura arte arabieraz eta arabiar penintsulako beste hizkuntza semitiko batzuetan indarrean zegoen idazketa-teknika jarraituz. Koranaren bertsoen edukiari dagokionez eta desadostasunik egon ez zedin, marka diakritikoak sortu ziren bokalak edo bokalik ez zegoela adierazteko eta hamza fonema eta kontsonanteen luzapena edo bikia adierazteko. Aldiz, ez du puntuazio-, galdera- edo harridura-seinalerik, bada, arabierazko hizkuntzak galdera- eta enfasi-partikulak (hitz laburrak) baitzituen.

Gaur egun gehien erabiltzen den Koranaren forma Al-Azharren 1123ko testua da, Kairoko Al-Azhar Unibertsitateko aditu ospetsuen talde batek prestatua.

Musulman gehienek Koranaren liburua gurtzen dute. Oihal garbietan biltzen dute, eta eskuak garbitzen dituzte errezoak egin aurretik edo irakurtzeko. Erabiltzen ez diren ale koranikoak ez dira paper zahar gisa suntsitzen, baizik eta erre egiten dira, edo Koranerako hilobietan uzten dira.

Musulman askok, Koranaren zati bat gutxienez, jatorrizko hizkuntzan gogoratzen dute. Korana erabat memorizatzen dutenak hāfiz izenez ezagutzen dira. Gaur egun milioika hāfiz daude munduan.

Islama sortu zenetik, musulman gehienek uste dute Korana perfektua dela soilik eman zen bertsio arabiarrean. Itzulpenak ez dira jatorrizko testuaren interpretazio hutsezinak. Koranaren gaur egungo bertsio askok arabierazko jatorrizko bertsioa adierazten dute orrialde batean eta herri-itzulpena beste batean.

Koranak baieztatzen du Jainkoak mezulari bat (profeta) bidali ziola komunitate bakoitzari, Jainkoa bakarrik gurtzera deituz, eta Beragandik kanpo gurtua zen guztian ez sinestea^[29]. Haietako bakoitza egiazkoa, gidatua eta zuzena zen, eta Jainkoa obeditu zuten agindutako guztian, haietako inork ez zuen bere mezua aldatu edo kanbiatu. Haiek guztiak gizakiak ziren, Jainkok sortutakoak, jainkotasunaren edo Jaurerriaren ezaugarririk gabeak, eta laguntza eskatuz gero ezin zuten erantzun^[40]. Koranak hogei profeta baino gehiago aipatzen ditu, Adametik hasi eta Mahomaraino, eta, Mahomari, «profeziaren zigilua» deitzen dio^[41]. Haien ustez, beren egitekoa mezu jainkotiarra hasierako garbitasunera itzultzea zen, bere garaian Jesus Nazaretekoak (Issah ibn Maryam-ek arabieraz) egin zuena, zeinari Alak Koran Sakratuan profetatzat hartzen duen eta ez semetzat^[42][29][29].

Hauek dira Koran Sakratuan aipatu ziren guztiak: Adam, Idrís, Noe, Hud, Salih, Abraham, Lot, Ismael, Isaac, Jacob, Jose, Aiyub, Shu'aib, Moises, Aaron, Jonas, David, Salomon, Elias, Iasa', Zakarias, Juan, Jesus, iruzkingile askoren arabera, baita Dul Kífl ere, eta azken Profeta eta Profeziaren Zigilua: Muhámmad Ibn Abd Allah^[43].

Horien artean, Noek, Abrahamek, Moisesek, Jesusek eta Mahomak misio unibertsal bat izan zuten, eta lege-kode berriak eta Sharîat bat (Lege Jainkotiarra) ekarri zituzten. Horiei Ûlûl‘azm deitzen zaie, determinazioaren jabeak esan nahi duena^[29][44].

Hiri santuena Meka da; han dago 'Kaaba' sakratua eta haraxe egiten da 'haj' erromesaldia. Bigarrena Medina da, han bizi zen urte askotan profeta eta hantxe dago haren hilobia. Biak dira 'al Haramayn' hau da "bi leku sakratuak" eta biak Saudi Arabian daude.

Musulmanen jakintza bideak hiru joera nagusi erakutsi ditu historian zehar: legezaletasuna, arrazionalismoa eta mistizismoa; filosofia ez da inoiz erlijiotik garbi bereizi.

Musulman kulturaren arorik bikainena IX. mendetik XI. mendera bitartekoa da.

Mahoma profetaren heriotzaren ostean, islamaren buru edo kalifa Abu Bakr (632-634) bihurtu zen. Haren zuzendaritzapean Arabiar Penintsularen erdialdea musulmanen menpean geratu zen. Omar I.a bigarren kalifarekin (634-644), "fededunen burua" (amīr al-mu 'minīn) titulua hartuta, Siria, Jordania, Palestina eta Irak bereganatu zituzten islamdarrek 630. urterako. Egipto Uthman hirugarren kalifak konkistatu zuen 645ean Bizantziar Inperiotik. Ali ondorengoarekin batera, lehendabiziko lau kalifa hauek islam garbiaren urrezko aroan gobernatu zuten buruak dira musulmanen ikuspuntutik.

Ali Muhammaden suhiaren agintaldia Uthmanen heriotzaren gaineko zalantzekin hasi zen. Hori zela eta, borroka eta Lehen Gerra Zibil Islamdarra piztu ziren, Muawiya Siriako gobernadoreak bultzatuta. Kufa hirian otoitzen ari zen Ali hil zutenean, Muawiya I.ak boterea bereganatu, Omeiatar leinua sortu eta hiriburua Damaskon ezarri zuen. Aliren jarraitzaileak, azkenean, xii bilakatu ziren. Omeiarren urrezko aroa Abd al-Malik (685-705) kalifaren agintaldiarekin etorri zen. Izan ere, Erdialdeko Asia eta Iparraldeko Afrika azpiratzeaz gain, estatua arabiartu egin zuen, greziarren eta persiarren ordez, funtzionario arabiarrak jarri baitzituen.

Iberiar penintsularen konkista 711n hasi zen, Guadaleteko guduan bisigodoak garaitzean. Hurrengo zortzi urtean ia penintsula osoa bereganatu zuten, gehienetan tokian tokiko nobleziarekin izandako bake itunen bidez. Euskal Herrira ere iritsi ziren, Iruñean Gazteluko Plazako azken indusketek erakutsi dutenez. Penintsulatik iparralderago ere jarraitu zuten, harik eta Poitiersko guduan Karlos Martel frankoen buruzagiak garaitu zituen arte (732).

Konstantinopolis bera ere hartzen saiatu ziren (717). Porrot egindakoan, Omeiarren ospeak behera egin zuen. Azkenean, 750ean, Abasidar leinuak Omeiarrak boteretik kendu zituen eta hiriburua Bagdadera aldatu zuen. Ia-ia omeiarren klan osoa hil zuten, baina printze bat, Abd al-Rahman I.a, Iberiar penintsulara heldu ahal izan zen eta han, Kordobako Emirerria sortu zuen (756), abbastarren inperiotik at. Musulmanen estatu batua bereizteko lehendabiziko pausoa izan zen hura, IX. mendean zehar desegin baitzen.

Islama VII. mendean banatu zen bitan, Mahoma profeta hil berritan.

• 1956ko martxoaren 23an Pakistan munduko lehen islamiar errepublika bihurtu zen.

• Islamismoa
• Umma
• Arabiar mundua