Apero de kristanismo

La kristanismo komencis inter eta nombro de judoj. En la libro de la Agoj de la Apostoloj 1:15 oni parolas pri ĉirkaŭ de 120. En la 3-a jarcento, la kristanismo kreskis ĝis iĝi la hegemonia religio en la nordo de la Mediteraneo. Ĝi disvastiĝis ankaŭ oriente kaj sude de la Mediteraneo.

Da historiaj fontoj al historio de primara eklezio estas tre malmulte. La plej malnovaj fontoj estas La Agoj de la Apostoloj, datitaj inter la jaroj 80 kaj 90, kiuj dediĉas sin al la unuaj flugoj post la morto de Jesuo Kristo kaj resurekto, folioj de apostolo Paŭlo, datitaj en la 50-aj kaj la 60-aj jaroj de la 1-a jarcento. Por la historio de eklezio havas signifon ankaŭ kvar kanonaj evangelioj, verkitaj inter la jaroj 40 kaj 90, en kiuj eblas trovi reagojn al tendencoj, kiuj oni malkovras en la eklezio en la paso de la 1-a jarcento.

Kristanismo ne estis unusola religio, kiu subite en tiu ĉi erao aperus en la romia imperio. Estiĝas krom ĝi kvanto de misteraj kultoj kaj sinkretismaj sciencoj. Krom kristanismo apartenas inter tiel ĉi "sukcesaj" ismoj ankaŭ mitraismo kaj manikeismo. Kiel tre danĝera grupo kristanoj pli poste konsideros precipe manikeistojn.

La Agoj de la Apostoloj kaj la dokumentoj de Paŭlo atestas pri kvanto de certaj tensioj aŭ konfliktoj, kiuj aperis en la unua jerusalema komunumo de kristanoj, sed kiuj ne daŭris longe kaj kutime ili reagis je praktikaj problemoj, al kiuj la primara eklezio alfrontis. La faroj ĉi tie indikas disputon inter "grekoj" (te. paganaj kristanoj) kaj "judoj" rilate al justa dividado subteno de vidvinoj, sed kiu estas solvita per elekto de sep viroj, kiuj devis dediĉi sin al la problemo kaj kiujn la eklezio konsideras kiel unuajn diakonojn.

Krom ceteraj apostoloj (markitaj en Nova Testamento ankaŭ kiel "Dek du") estas principa personeco Paŭlo el Tarso. Tiu ĉi fervora judo ankoraŭ kiel Saŭlo (Saul) unue persekutis la kristanojn (li partoprenis ankaŭ ŝtonmortigon de sankta Stefano, la unua kristana martiro, sed survoje antaŭ Damasko post okazintaĵo, kiun la novtestamentaj dokumentoj plurfoje priskribas, li fariĝas mem kristano. Li poste dediĉas la reston de sia vivo al heroldado de kristana anonco al paganoj (tial li estas ankaŭ nomata apostolo de paganoj). Tiuj ĉi "paganoj" estis tamen tiuj, kiuj partoprenis en politeismaj kultoj, tamen tiuj, kiuj "timis de Dio", t.e. favorantoj de judeco, kiuj ne suferis cirkumcidon kaj ĉiujn regulojn de mosea torao kaj da kiuj en la romia imperio ne estis neglektebla nombro. Sed en la kristanismo tiel ĉi subite estiĝas grupoj, kiuj ĝis nun anoncas sin al la judeco kaj tiuj, kiuj havas kun ĝi kontakton multe pli malgranda. Per demando de tiuj ĉi diferencoj okupiĝis renkontiĝo en Jerusalemo ĉirkaŭ la jaro 49, iam nomata ankaŭ jerusalema koncilio. La rezulto de tiu ĉi "koncilio" estis evidenta malfermiĝo al la kristanismo rilate al nejudoj - la kristanismo ŝanĝiĝas el la grupo enkadre de la judeco en religio malfermita al ceteraj kulturoj.

De komence oni perceptis la kristanan eklezion kiel ĝenerala, t.e. katolika, t.e. ne nur por judoj, sed por ĉiuj nacioj. Paŭlo instruis, ke la kredo estas preferata antaŭ la mosea torao. Tiuj, kiuj apartenis al johanaj komunumoj, ankaŭ havis obĵetojn kontraŭ judaj komunumoj,precipe post falo de Jerusalemo en la jaro 70. Ekzistas ĉi tie do evidenta streĉo inter paganoj-kristanoj kaj judoj-kristanoj, kiujn fine gvidos al disiro de la kristanismo kun la judeco. Enkadre de judo-kristanaj komunumoj poste estiĝas ebionitoj, grupo, kiu diference de la ceteraj kristanoj rifuzas la diecon de Jesuo kaj kiujn en la paso de la 2-a kaj la 3-a jarcento atakas sankta Ireneo kaj Origeno.

Historia fonto por periodo post la morto de apostoloj donas dokumentojn de Apostolaj Patroj. Tiuj kreas komencon de patristika literaturo. La dokumentojn de la Apostolaj Patroj kreas la Didaĥeo (Doktrino de dek du apostoloj), letero de sankta Klemento la 1-a al la korintanoj, dokumentoj de sankta Ignacio el Antioĥio, dokumento de Barnabaso kaj la Paŝtisto de Hermaso.

Kristanaj komunumoj, nomataj "eklezioj" (ekklésiai) tiutempe gvidas episkopo (episkopos) kaj aŭ grupo de pli maljunaj pastroj (presbyteroi). Al tiu ĉi grupo en farado de ilia servo helpas diakonoj. La kredantoj kunvenas en domoj, ĝis nun tiuj ĉi loĝejoj estas neniel diferencigataj; la plej malnovan ateston de domo por diservo ni trovas nur en la 3-a jarcento (Dura Europos).

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Herezo.

La kristanismo, kies konfesio estis de komence fiksita sole ĉe la plej gravaj punktoj, devas en la paso de la 2-a jarcento solvi problemon, kiu kaŭzas kvanton de gnostikaj sektoj. Gnostikismo estas nocio, kiu ensumigas grandan kvanton de diversaj ismoj, nome ne nur kristanaj. Kunigas ĝin konvinko, ke ekzistas ekkono rilate al malbono kaj rimedoj de savo, kiu restis rezervita sole por kelkaj. Gnostikistoj konjektis, ke la mondo estis kreita far de malbona dio kaj ke do ĉia materio estas malbona kaj estas necese eskapi al ĝi. Ili atingis tion per diversaj formoj de asketismo; elaĉeto ne bezonis devide celita al persono de Jesuo Kristo. Gnostikistoj proksimaj al la kristanismo kredis, ke dia Kristo estas sole pura spirito kaj lia enkarniĝo estas sole optika iluzio (docetismo). La elaĉeto estas rezervita sole al elektuloj kaj ĝi estas ligita al certa ekkono. Al la plej signifaj sektoj apartenis grupoj de Markiono kaj Valentino, kontraŭ kiuj la eklezio defendis sin. Plua signifa grupo kreis kristanoj en ĉirkaŭaĵo de profeto Montano, kiu kredis, ke li estas mediumo, tra kiu estas esprimanta sin sankta Spirito. Ankaŭ al tiuj fluoj defendas sin kristana dokumentoj de tiu ĉi periodo.

Ekleziaj Patroj defendis sin al la menciitaj ismoj per montro al diversaj faktoj. Ili persistis, same kiel Ignaco el Antioĥio aŭ sankta Ireneo, pri rolo de episkopo, kiu estas kapo de lokaj eklezioj kaj kiu estas aligita al eklezio de apostoloj (apostola sukcedo kaj apostola tradicio). Iom post iom ankaŭ fiksiĝas Biblia kanono de sanktecaj kristanaj dokumentoj - la eklezio akceptas kaj dokumentojn devene judajn, en amplekso de Septuaginto, kaj dokumentojn novajn - precipe evangeliojn kaj paŭlajn dokumentojn. Male la eklezio proskribas la t.n. apokrifajn evangeliojn, dokumentojn kaj farojn, ekz. La evangelio de Tomaso. Iom post iom ankaŭ evoluas konfesio de kredo, do mallongaj formuladoj de la kredo, kiuj ebligis distingi sciencon de eklezio de scienco de heterodoksiaj grupoj.

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Patristiko, Apostolaj Patroj, Patroj de la Eklezio kaj Apologetoj.

Post la apostolaj Patroj venas grupo de verkistoj - apologetoj - kiuj provas defendi la kristanismon rilate al du grupoj - rilate al pagana socio kaj kulturo kaj kontraŭ judoj. Aŭtoro de la plej signifaj apologioj de la 2-a jarcento estas sendube sankta Justino Martiro, kiu verkis du apologiojn adresitaj al imperiestroj kaj Dialogo kun Trifono, fikcia dialogo kun la judeco rilate al tio, kio la kristanismo en la fakto estas kaj kion la ceteraj sole konjektas, ke ĝi estas. Similajn temojn disvolvas en pli postaj tempoj precipe Tertuliano, Eŭsebio de Cezareo kaj Laktancio. Preskaŭ ĉiuj konservitaj dokumentoj de la aŭtoroj enhavas menciojn pri heretikaj grupoj aŭ ili estas rekte verkitaj pro reago al ili.

Ĝis komenco de la 4-a jarcento alternis periodo de relativa trankvilo por kristanoj kaj periodo de persekutado. La plej grandaj persekutadoj poste enfalas en periodon de regado de Decio, Valeriano kaj Diokleciano. La eklezio en la paso de tiu ĉi periodo kreskis eĉ spite al perdo de signifaj personecoj, kiujn la eklezio adoris kiel martirojn. Tertuliano en sia Apologetiko trafe priskribas la situacion de eklezio per moto: "Sanguis martyrum semen christianorum est." - "Sango de martiroj estas semo de kristanoj".

Post tio, kiam en la jaro 312 venas al potenco Konstantino la 1-a, li komencas diference de sia kunreganto Licinio rilate al la kristanismo konduti tolereme. Post venko super Licinio Konstantino malavaras la eklezion per siaj favoro kaj materiaj donacoj, li reguligas leĝaron (la kristanismo jam ne plu ne estas konsiderata kiel religio illicita, nepermesita religio, sed religio licita - religio permesita) kaj klopodas la kristanojn, tiutempe jam tre multnombra, enigi en strukturojn de la imperio. Ĉar estas por li grava la unueco de la eklezio, li intervenas ankaŭ en doktrinajn demandojn kaj en la jaro 325 li kunvokas ĝis Niceo la unuan ekumenan koncilion (la t.n. 1-a nicea koncilio). Konstantino fondas ankaŭ novan ĉefurbon de la imperio, Konstantinopolon, la kristanan urbon, kiu devas anstataŭi Romon, la urbo tiutempe plejparte pagana.

• Historio de Antikva Israelo
• Kristanismo
• Historio de kristanismo