Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Saltu al enhavo

Ekstertero

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Nigra fono kun helaj formoj de diversaj grandecoj disĵetitaj hazarde ĉirkaŭe. Ili kutime havas blankajn, ruĝajn aŭ bluajn nuancojn.
Parto de la Ultra-Profunda Kampo de Hublo-bildo montranta tipan sekcion de spaco enhavanta galaksiojn intermetitajn per profunda vakuo. Konsiderante la finhavan lumrapidon, ĉi tiu vido kovras la pasintajn 13 miliardojn da jaroj de la historio de la kosma spaco.

Kosma spaco, ofte mallongigita al spaco, estas la vastaĵo kiu ekzistas preter la Tero kaj ĝia atmosfero kaj inter ĉielaj korpoj. Kosma spaco ne estas tute malplena—ĝi estas preskaŭ perfekta vakuo[1] enhavanta malaltan densecon de partikloj, ĉefe plasmon de hidrogeno kaj heliumo, same kiel elektromagnetan radiadon, magnetajn kampojn, neŭtrinojn, polvon kaj kosmajn radiojn. Ĝi havas efike neniun froton, permesante al steloj, planedoj kaj lunoj moviĝi libere laŭ siaj idealaj orbitoj, sekvante la komencan formacion. Observaĵoj indikas ke la plimulto de la masenergio en la observebla universo estas malluma energio, speco de vakuenergio kiu estas nebone komprenita.[2][3] Intergalaksia spaco okupas la plej grandan parton de la volumeno de la universo, sed eĉ galaksioj kaj stelsistemoj konsistas preskaŭ tute el malplena spaco.

Astronomiaj objektoj, kies origino ne estas en la Sunsistemo, estas nomitaj eksterasolaj. La esprimo ekstertera estas ankaŭ uzata en konekso kun ekstertera vivo.

Formacio kaj stato

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Praeksplodo.

La grandeco de la tuta universo estas nekonata, kaj ĝi povus esti senfina laŭ amplekso.[4] Laŭ la teorio de la praeksplodo, la tre frua Universo estis ekstreme varma kaj densa ŝtato antaŭ proksimume 13,8 miliardoj da jaroj[5] kiu rapide disetendiĝis. Proksimume 380 000 jarojn poste la Universo sufiĉe malvarmiĝis por permesi al protonoj kaj elektronoj kombini kaj formi hidrogenon—la tielnomitan rekombinigepokon. Kiam tio okazis, materio kaj energio iĝis malkunligitaj, permesante al fotonoj vojaĝi libere tra la kontinue vastiĝanta spaco.[6] Materio kiu restis post la komenca ekspansio poste spertis gravitan kolapson por krei stelojn, galaksiojn kaj aliajn astronomiajn objektojn, postlasante profundan vakuon kiu formas tion, kio nun estas nomita kosma spaco.[7]

Taksoj metas la mezan energidensecon de la nuna Universo je la ekvivalento de 5,9 protonoj je kuba metro, inkluzive de malluma energio, malluma materio, kaj bariona materio (ordinara materio kunmetita de atomoj). La atomoj respondecas pri nur 4,6% de la totala energidenseco, aŭ denseco de unu protono po kvar kubaj metroj.[8] La denseco de la Universo klare ne estas unuforma; ĝi intervalas de relative alta denseco en galaksioj—inkluzive de tre alta denseco en strukturoj ene de galaksioj, kiel ekzemple planedoj, steloj, kaj nigraj truoj—ĝis kondiĉoj en vastaj malplenoj kiuj havas multe pli malaltan densecon, almenaŭ laŭ videbla materio.[9]

Limo

[redakti | redakti fonton]
Por la limo de la universo, vidu la paĝon observebla universo.

Ne estas klara limo inter la tera atmosfero kaj spaco, ĉar la denseco de la atmosfero iom post iom malpliiĝas kiam la alteco pliiĝas. La linio de Kármán, alteco de 100 km super marnivelo, estas konvencie utiligita kiel la komenco de kosma spaco en spactraktatoj kaj por aerspaca rekordo konservado. Tio estas uzita ĉar en alteco de proksimume 100 km (62 mejl.), kiel Theodore von Kármán kalkulis, veturilo devus vojaĝi pli rapide ol orbita rapido por derivi sufiĉan aerdinamikan lifton de la atmosfero por apogi sin.[10][11] Usono nomumas homojn kiuj vojaĝas super alteco de 50 mejl. (80 km) kiel kosmonaŭtoj.[12]

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ Roth, A.. (2012) Vacuum Technology. Elsevier, p. 6. ISBN 9780444598745.
  2. ↑ Dark Energy, Dark Matter. NASA Science. Arkivita el la originalo je 2013-06-02. “Montriĝas, ke ĉirkaŭ 68% de la Universo estas malluma energio. Mallumo materio konsistigas ĉirkaŭ 27%.”.
  3. ↑ Freedman, Roger A.; Kaufmann, William J.. (2005) Universe, 7‑a eldono, New York: W. H. Freeman and Company. ISBN 978-0-7167-8694-8.
  4. ↑ Liddle, Andrew. (2015) An Introduction to Modern Cosmology. John Wiley. ISBN 9781118502143.
  5. ↑ Planck Collaboration (2014). “Planck 2013 results. I. Overview of products and scientific results”, Astronomy & Astrophysics 571, p. 1. doi:10.1051/0004-6361/201321529. Bibkodo:2014A&A...571A...1P. arXiv:1303.5062. 
  6. ↑ Turner, Michael S. (septembro 2009). “Origin of the Universe”, Scientific American 301 (3), p. 36–43. doi:10.1038/scientificamerican0909-36. Bibkodo:2009SciAm.301c..36T. 
  7. ↑ Silk, Joseph. (2000) The Big Bang, 3‑a eldono, Macmillan. ISBN 978-0-8050-7256-3.
  8. ↑ Wollack, Edward J.. What is the Universe Made Of?. NASA (2011-06-24). Arkivita el la originalo je 2016-07-26.
  9. ↑ Krumm, N.; Brosch, N. (oktobro 1984). “Neutral hydrogen in cosmic voids”, Astronomical Journal 89, p. 1461–1463. doi:10.1086/113647. Bibkodo:1984AJ.....89.1461K. 
  10. ↑ O'Leary, Beth Laura. (2009) Darrin, Ann Garrison: Handbook of space engineering, archaeology, and heritage, Advances in engineering. ISBN 978-1-4200-8431-3.
  11. ↑ Where does space begin?. Aerospace Engineering. Arkivita el la originalo je 2015-11-17.
  12. ↑ Wong, Wilson; Fergusson, James Gordon. (2010) Military space power: a guide to the issues, Contemporary military, strategic, and security issues. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-35680-3.

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekstertero&oldid=8891063"