Redaktado de Hidrogeno

Averto: vi ne estas ensalutinta. Via IP-adreso enregistriĝos en la redakta historio de tiu ĉi paĝo. Se vi ensalutas aŭ kreas konton, viaj redaktoj estos atribuitaj al via uzantnomo, kune kun aliaj bonaĵoj.

Por tajpi ĉapelitajn literojn uzu vian indiĝenan klavaron, Universalan Lingvo-Elektilon (en la menuo dekstre de la vortoj «En aliaj lingvoj» aŭ «Lingvoj» klaku la bildeton , elektu «Enigo» kaj agordu) aŭ la ŝablonon {{X}}.

{{Informkesto kemia elemento

|super=
|sub=[[Litio|Li]]
|maldekstre=
|dekstre=[[heliumo]]
|suba tabelo=jes

|kemia grupo=Nemetaloj
|RN-CAS=12385-13-6
|grupo=[[elemento de grupo 1|1]]
|periodo=[[elemento de periodo 1|1]]
|bloko=[[bloko s|s]]
|pezono en terkrusto=0,15
|koncentriteco en marakvo=
|nombro de naturaj izotopoj=3
|dosiero=
|aspekto=senkolora gaso

|relativa atompezo=1,00784–1,00811<ref>{{ref|en}}: [https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/pac.2016.88.issue-3/pac-2015-0305/pac-2015-0305.pdf Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)] (PDF), p. 8</ref>
|atomradiuso=25 (53)
|kovalenta radiuso=31
|radiuso de van der waals=120
|elektrona konfiguracio=1s1
|elektronoj en surfacoj=1
|oksidiĝa nombro=+1, 0, –1

|materia stato=[[gaso|gasa]] (H2)
|kristala strukturo=heksagona
|denseco=(273,15 K) 8,99 · 10–5
|malmoleco=
|magneta konduto=[[diamagnetismo|diamagneta]]
|degelpunkto c=−259,125
|degelpunkto k=14,025
|bolpunkto c=−252,882
|bolpunkto k=20,268
|molarvolumeno=(2 K) 22,84
|materia degelpunkto=0,11736
|materia bolpunkto=0,89872
|premo de satura vaporo=(23 K) 209 [[paskalo|Pa]]
|rapido de sono=(298,15 K) 1270
|specifa varmokapacito=14304
|elektra konduktivo=
|elektra rezistivo=
|termika konduktivo=0,1805

|elektroda potencialo=(H+ + e− → H): 0
|brulvarmo je m3=2,98 [[kilovathoro|kWh]]
|brulvarmo je kg=33,3 kWh
|ioniga energio=1312
|ionta radiuso=

|izotopoj=
{{Informkesto kemia elemento/Stabila izotopo
| A=1 | simbolo=[[procio|H]] | apero=99,9885(70)%
| n=0 }}
{{Informkesto kemia elemento/Stabila izotopo
| A=2 | simbolo=[[deŭterio|H (D)]] | apero=0,0115(70)%
| n=1 }}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
| A=3 | simbolo=[[tricio|H (T)]] | apero=10−15%
| duoniĝa tempo=12,33 [[jaro|a]]
| speco=[[beta disfalo|β−]] | MeV=0,019
| A de produkto=3 | simbolo de produkto=[[heliumo|He]] }}
}}
[[Dosiero:19. Експлозија на смеса од водород и воздух.webm|eta|dekstra|280px|Hidrogeno miksita al aero kiel energifonto]]
'''Hidrogeno''' ({{Lang-la|hydrogenium,}} devenanta el la [[greka lingvo|greka]]: ''hidro'' = akvo, ''genes'' = formanta) estas [[kemia elemento]] de la [[perioda tabelo]] kun la simbolo '''H''' kaj [[atomnumero]] 1. En [[norma stato]] de [[temperaturo]] kaj [[premo]], ĝi estas senkolora, senodora, [[nemetalo|nemetala]], unu[[valento|valenta]], [[brulo|brulemega]] duatoma [[gaso]]. Ĝi estas la plej malpeza kaj plej abunda [[elemento]] en la universo. Ĝi estas trovebla en [[akvo]] kaj en ĉiuj [[organika kemio|organikaj kemiaĵoj]] kaj vivantaj [[organismo]]j. Hidrogeno povas reakcii kemie kun preskaŭ ĉiuj elementoj.

[[Stelo]]j dum la ĉefa parto de siaj vivoj enhavas hidrogenon en la [[plasmo|plasma]] stato, do kiel miksaĵon de [[protono]]j kaj [[elektrono]]j. La elemento estas uzata en la produktado de [[amonio]], kiel levigilo, kiel [[alternativa bruligaĵo]], kaj lastatempe kiel energiportanto por [[fuelpilo]]j.

Hidrogeno estas la plej malpeza elemento. Ĝi estas ege aktiva kaj estas parto de multaj [[kemiaĵo]]j, kiel ekzemple:
* [[akvo]],
* [[acido]]j,
* [[hidrido]]j,
* [[hidroksido]]j,
* preskaŭ ĉiuj [[organika kemio|organikaj kemiaĵoj]].

La [[Suno]] mem estas plejparte granda bulo de hidrogeno.

== Izotopoj ==
[[Dosiero:Hydrogen Deuterium Tritium Nuclei Schmatic-de.svg|eta|maldekstra|Hidrogeno, [[Deŭterio]], [[Tricio]]]]
Ekzistas tri nature troveblaj [[izotopo]]j de hidrogeno. El ĉiuj elementoj plej videblas ĉe hidrogeno – kvankam nur malgranda – diferenco inter la izotopoj pri iliaj kemiaj reagemoj. Tiu diferenco devenas de la kompare granda pezdiferenco: [[deŭterio]] estas dufoje pli peza, [[tricio]] trifoje pli peza ol hidrogeno. Tia diferenco inter izotopoj estas nur 25 % ĉe la sekva elemento laŭ pezo, [[heliumo]].
Lastatempe oni sukcesis montri la mallongan ekziston de kvar aliaj kernoj (4H, 5H, 6H kaj 7H)<ref>{{citaĵo el la reto | url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/mar/07/hydrogen-7-makes-its-debut | eldonisto=physicsweb.org | titolo=Hydrogen-7 makes its debut | lingvo={{en}} | alirdato=2013-03-08 }}</ref>.
Tiuj kernoj tamen ĉiuj havas ege mallongan vivodaŭron (<&nbsp;10−21&nbsp;s).

En la jaro [[1955]] aperis en la satira romano ''"La muso, kiu kriegis"'' ([[angle]]: „The Mouse That Roared“) la termino ''Quadium'' por 4H en la fikcia armilo ''Q-bombo'' .

== Historio ==
[[Dosiero:Lavoisier.jpg|eta|maldekstra|[[Antoine Lavoisier|Antoine Laurent de Lavoisier]], kiu donis ĝian nomon al hidrogeno.]]
Hidrogeno estis malkovrita en la jaro [[1766]] de la brita [[kemiisto]] kaj [[fizikisto]] [[Henry Cavendish]], kiam li eksperimentis pri [[hidrargo]] kaj [[acido]]j. Kiam li kunigis la du substancojn, estiĝis malgrandaj gasbobeloj en la miksaĵo. Tiujn li ne sukcesis identigi kiel unu el la konataj gasoj. Kvankam li erare supozis, ke hidrogeno estu parto de hidrargo (anstataŭ parto de la acido), li bone priskribis la ecojn de la gaso.

Pli detala analizo estis farita de [[Antoine Lavoisier|Antoine Laurent de Lavoisier]], kiu donis ĝian nomon al hidrogeno.
La franca kemiisto malkovris la gason en la jaro [[1787]] sendepende de Cavendish, kiam li volis montri per eksperimento, ke ĉe kemiaj reakcioj ne perdiĝas aŭ kreiĝas [[maso]]. Li konduktis akvovaporon en fermitan sistemon super ardaj ferpecoj kaj kondensigis ĝin aliloke. Li rimarkis, ke la maso de la akvo estis malpli granda ol la originala kvanto kaj ke estiĝis gaso, kies maso kune kun la pligrandiĝanta maso de la fero respondis ekzakte al la ''perdita'' akvokvanto. Lia eksperimento estis do sukcesa.

Lavoisier plie ekzamenis la estiĝintan gason kaj realigis la eksperimenton nomatan nuntempe ''teston de oksihidrogeno'', kiu bruligis la gason. Li tial nomis ĝin ''brulema aero''. Kiam post aliaj eksperimentoj evidentiĝis ke ankaŭ el la gaso eblas krei akvon, li nomis ĝin hidro-geno, el la greka: ''hydro'' = akvo; kaj ''genes'' = kreanta. La vorto signifas do ''akvokreanto''.

== Trovejoj ==
Hidrogeno estas la plej ofta kemia elemento de la Suno kaj de la grandaj gasplanedoj [[Jupitero (planedo)|Jupitero]], [[Saturno (planedo)|Saturno]], [[Urano (planedo)|Urano]] kaj [[Neptuno (planedo)|Neptuno]], kiuj entenas pli ol 99,99 % de la maso de la [[sunsistemo]].
Hidrogeno reprezentas 75 % de la tuta maso, tio estas 93 % de ĉiuj atomoj de la sunsistemo.

En la tuta universo oni supozas, ne kalkulante [[Malluma materio|malluman materion]], ankoraŭ pli grandan procentaĵon de hidrogeno.

=== Ĉeesto en la universo ===
[[Dosiero:PIA01966 Saturn and its Ring System.jpg|eta|maldekstra|Saturno kun siaj ringoj el glacio kaj polvo. La planedo mem konsistas ĉefe el hidrogeno kaj [[heliumo]].]]
Jam baldaŭ post la estiĝo de la universo protonoj kaj [[neŭtrono]]j ekzistis en grandega nombro. Pro la altaj temperaturoj ambaŭ kuniĝis al malpezaj atomkernoj, kiel 2H kaj 4He. La plej multaj protonoj tamen restis neŝanĝitaj kaj iĝis la ontaj 1H-kernoj.

Post ĉirkaŭ 380.000 jaroj la radiaddenseco de la universo tiom malpligrandiĝis, ke hidrogenatomoj formiĝis per nura kuniĝo de kernoj kun la elektronoj, sen ke fotono disigu ilin tuj.

Malvarmiĝante la universo ebligis la kreadon de nuboj el hidrogena gaso sub la influo de [[gravito]]. Tiuj nuboj densiĝis al [[galaksio]]j kaj ene de ili al [[proto-stelo]]j.
Sub la kreskanta premo de la gravito fine estiĝis [[fuzio|nuklea fuzio]], kiu fandis hidrogenon al heliumo. Tiel estiĝis la unuaj [[stelo]]j kaj inter ili la [[Suno]].

Steloj konsistas ĉefe el hidrogena [[plasmo]]. Fuzio de hidrogeno 1H okazas ĉefe tra la ŝtupoj [[deŭterio]] 2H kaj [[Tricio]] 3H al [[Heliumo]] 4He.
La liberiĝanta energio estas la energifontoj de la stelo. La hidrogeno en nia Suno reprezentas la plej grandan parton de la tuta maso de nia sunsistemo.

Sed ankaŭ la pezaj gasplanedoj konsistas ĉefe el hidrogeno, kio plialtigas la procentaĵon de la maso de tiu elemento en la sunsistemo.
Pro altega premo en grandaj profundoj de la grandaj gasplanedoj Jupitero kaj Saturno, ĝi povas ekzisti en [[metala hidrogeno|metala formo]]. Tia formo respondecas, verŝajne pro la elektra kondukteblo, pri la estiĝo de [[Magneta kampo|planedaj magnetokampoj]].

Ekster nia sunsistemo hidrogeno troveblas en gigantaj gasnuboj. En la HI-regionoj la elemento ekzistas ne-jonigita kaj molekula.

Jonigitaj gasnuboj kun atoma hidrogeno estas nomataj HII-regionoj. En tiuj regionoj grandaj steloj elradias grandajn kvantojn de jonigitaj radioj.

=== Surtera troveblo ===
Sur la [[Tero]] la masa procentaĵo estas multe pli malalta. Rilate al la tuta maso de la Tero, la procentaĵo de hidrogeno estas ĉirkaŭ 0,12 kaj rilate al la terkrusto ĉirkaŭ 2,9.
Krome tera hidrogeno, kontraŭe al universa hidrogeno ekzistas ĉefe en [[kemia kombinaĵo|kombinaĵoj]] kaj nur malofte en pura formo, kiel nemiksita gaso. La plej konata kaj plej ofta kombinaĵo estas [[akvo]]. Krome ekzistas aliaj gravaj surteraj hidrogen-kombinaĵoj kiaj ekzemple [[tergaso]]j ([[metano]], ...) kaj [[nafto]].
Ankaŭ pli ol la duono de ĉiuj ĝis nun konataj [[mineralo]]j entenas hidrogenon.<ref>{{Citaĵo el la reto | url=http://webmineral.com/chem/Chem-H.shtml | titolo=Webmineral – Mineral Species sorted by the element H (Hydrogen) | lingvo=angle | alirdato=2013-03-08}}</ref>

== Hidrogeno kiel energistokanto ==
Hidrogeno estas ofte nomata la ''energiportanto de la estonteco'', kiu kaŭzos nenian damaĝan ellason, ĉefe ne de [[karbondioksido]], same kiel venta aŭ suna energio. Tiaĵojn oni konsideru prudente; ili baziĝas parte je la konfuzo inter primara energio kaj energi(trans)portantoj. Certe hidrogena gaso entenas pli da energio en masunuo ol iu ajn alia kemia brulaĵo, tamen necesas produkti hidrogenon energiintense. Tial hidrogeno ne estas energifonto, sed ĝia produktado ebligas stoki alimaniere produktitan energion (ekzemple per vento aŭ suno).

Tamen ankaŭ la problemoj pri stokado kaj transportado estas grandaj.

La stokado de hidrogeno kiel brulaĵo por veturiloj necesigas aparte sekurajn stokujojn, unue el sekurecaj vidpunktoj kaze de akcidentoj, due el ekonomiaj vidpunktoj.

Ekzistas do tri diversaj stokadmanieroj:
* la stokado de gasforma hidrogeno en premujoj,
* la stokado de likva hidrogeno en Dewar-ujoj,
* la stokado de hidrogeno en metalaj hidridoj aŭ en karbonaj nano-tuboj.

== Biologia signifo ==
Hidrogeno estas en diversformaj [[Kemia kombinaĵo|kemiaj kombinaĵoj]] grava por ĉiuj konataj vivaĵoj. Unuaranga estas akvo, kiu utilas kiel medio por ĉiaj ĉelprocezoj kaj metabolaj transportoj. Kune kun [[karbono]], [[oksigeno]] kaj [[azoto]] (kaj malofte ankaŭ aliaj elementoj), hidrogeno estas unu el la eroj de tiaj [[molekulo]]j de la [[organika kemio]], sen kiaj ĉia de ni konata formo de vivo estus tutsimple ne ebla.

== Bildoj ==
<gallery>
Dosiero:H-TableImage.svg|Hidrogeno en la perioda tabelo
Dosiero:H,1.jpg|Hidrogeno
Dosiero:Electron shell 001 Hydrogen.svg|Klasika atommodelo de hidrogeno
Dosiero:Liquid hydrogen bubblechamber.jpg|Unuaj spuroj observitaj en likva-hidrogena [[bobelkamero]]
Dosiero:Motore-idrogeno hydrogen engine.gif|Produktado de energio per hidrogeno
</gallery>

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Antihidrogeno]]
* [[Deŭterio]]
* [[Hidrogengaso|Dihidrogeno]]
* [[Hidrogena civilizacio]]
* [[Hidrogena veturilo]]
* [[Hidrogenazo]]
* [[Izotopoj de hidrogeno]]
* [[Kemio]]
* [[Kombinaĵoj de hidrogeno]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ atomnumero]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ nomo]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ simbolo]]
* [[Procio]]
* [[Renoviĝanta energio]]
* [[Tricio]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* http://www.webelements.com/webelements/elements/text/H/index.html 
* http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/H.html 
* http://education.jlab.org/itselemental/ele001.html 
* http://physicsweb.org/articles/news/7/3/3

[[Kategorio:Gasoj]]
[[Kategorio:Kemiaj elementoj]]
[[Kategorio:Hidrogeno]]

Resumo:

Konservante, vi konsentas senlime doni vian kontribuon laŭ la Permesilo Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 kaj la GFDL.

Vi konsentas esti agnoskata de reuzantoj almenaŭ per ligilo aŭ URL al la paĝo kontribuita. Vidu la Rajtojn de Uzado por detaloj.

Nuligi Helpo pri redaktado (malfermiĝas en nova fenestro)

Specialaj Signoj: Ĉ ĉ Ĝ ĝ Ĥ ĥ Ĵ ĵ Ŝ ŝ Ŭ ŭ Ā ā Ē ē Ī ī Ō ō Ū ū · ß · Ð ð Þ þ · ĉ ĝ ĥ ĵ ŝ ŭ ·

Æ æ Œ œ · ÿ Ÿ · – — • ’ | … ~ ° «» ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ⁰ ½ nedisegebla spaco : ·
Vikisintakso: ligiloj [] [[]] komento :  ŝablono : {{}} {{#if:|1|0}} parametro {{{}}}
defaŭlta ordigŝlosilo {{DEFAŬLTORDIGO:}} [[Kategorio:]] {{PAGENAME}}
[[Dosiero:]] [[Media:]] #ALIDIREKTU[[]] · [[Commons:]] [[m:]] [[n:]] [[q:]] [[s:]] [[Wikt:]]
<code></code> · <math></math> · <nowiki></nowiki> · <noinclude></noinclude> · <includeonly></includeonly>
<ref></ref> · <references/>
~~~ ~~~~ ~~~~~

Vikidatumoj-entoj uzataj en ĉi tiu paĝo

kemia elemento: Etikedo: eo, Titolo
nemetalo: Etikedo: eo, Titolo
duatoma nemetalo: Titolo, Etikedo: eo
s-bloko: Titolo, Etikedo: eo
reducing agent: Titolo, Etikedo: eo, Etikedo: en, Etikedo: mul
atmophile element: Titolo, Etikedo: eo, Etikedo: en, Etikedo: mul
brulaĵo: Titolo, Etikedo: eo
hidrogeno: Reteja ligilo, Titolo, Etikedo: eo, Etikedo: la, Aserto: P246, Aserto: P1086, Aserto: P1108, Aserto: P227, Aserto: P244, Aserto: P214, Aserto: P213, Aserto: P906, Aserto: P269, Aserto: P268, Aserto: P496, Aserto: P651, Aserto: P245, Aserto: P434, Aserto: P409, Aserto: P349, Aserto: P1015, Aserto: P1053, Aserto: P650, Aserto: P691, Aserto: P396, Aserto: P950, Aserto: P373, Aserto: P225, Aserto: P935, Aserto: P31, Aserto: P279, Aserto: P948, Priskribo: eo

Ŝablonoj uzitaj sur ĉi tiu paĝo:

Ŝablono:!- (vidi fontkodon) (protektita)
Ŝablono:- (redakti)
Ŝablono:Angle (redakti)
Ŝablono:ArtikolaMesaĝokesto (vidi fontkodon) (protektita)
Ŝablono:Bibliotekoj (vidi fontkodon) (duon-protektita)
Ŝablono:Citaĵo el la reto (redakti)
Ŝablono:En (redakti)
Ŝablono:Havenda artikolo (redakti)
Ŝablono:Informkesto kemia elemento (redakti)
Ŝablono:Informkesto kemia elemento/Grupo (redakti)
Ŝablono:Informkesto kemia elemento/Koloro (redakti)
Ŝablono:Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo (redakti)
Ŝablono:Informkesto kemia elemento/Stabila izotopo (redakti)
Ŝablono:Lang (redakti)
Ŝablono:Lang-la (redakti)
Ŝablono:Navbar (redakti)
Ŝablono:Navigilo2 (vidi fontkodon) (protektita)
Ŝablono:Navigilo2/+ (redakti)
Ŝablono:PeriodaTabelo (redakti)
Ŝablono:Perioda tabelo (redakti)
Ŝablono:Perioda tabelo de elementoj (redakti)
Ŝablono:Perioda tabelo por informkestoj (redakti)
Ŝablono:Projektoj (vidi fontkodon) (protektita)
Ŝablono:Ref (redakti)
Ŝablono:Referencoj (redakti)
Ŝablono:Tnavbar (vidi fontkodon) (duon-protektita)
Ŝablono:· (redakti)
Ŝablono:ĈuLingvo (vidi fontkodon) (duon-protektita)
Ŝablono:Ĝermo (vidi fontkodon) (protektita)
Ŝablono:Ĝermo/bildo (redakti)
Ŝablono:Ĝermo/ligilo (redakti)
Ŝablono:Ĝermokategorio/nomo (redakti)
Modulo:Arguments (redakti)
Modulo:HtmlBuilder (redakti)
Modulo:I18n (redakti)
Modulo:Lingvonomo (redakti)
Modulo:Portalo (vidi fontkodon) (protektita)
Modulo:Portalo/bildoj/k (redakti)
Modulo:Wikidata (vidi fontkodon) (protektita)
Modulo:WikidataIB (redakti)
Modulo:WikidataIB/i18n (redakti)
Modulo:WikidataIB/nolinks (redakti)
Modulo:WikidataIB/titleformats (redakti)

Ĉi tiu paĝo estas membro de 2 kaŝitaj kategorioj:

Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Hidrogeno"