Τάκιτος (ιστορικός)

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τον τόπο και τη χρονολογία της γεννήσεώς του, ούτε ακόμη το μικρό του όνομα. Ίσως να ήταν γιος του Κορνηλίου Τακίτου, επιμελητή των αυτοκρατορικών εσόδων στη βελγική Γαλατία. Ίσως γεννήθηκε στην βόρειο Ιταλία,στην Εντεύθεν των Άλπεων Γαλατία, ή στην νοτιοανατολική Γαλλία, την Gallia Narbonensis. Η σταδιοδρομία του πατέρα του τού επέτρεψε να μορφωθεί και τον κατέστησε μέλος της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Σπούδασε ρητορική και άσκησε την δικηγορία, δίνοντας τα πρώτα δείγματα του λαμπρού του ύφους : Ο Πλίνιος ο Νεότερος, που τον είχε ακούσει πολλές φορές στα δικαστήρια, θαύμαζε την «μεγαλοπρεπή ευγλωττία» του και τον ανακήρυξε τον μεγαλύτερο ρήτορα της Ρώμης^[8]

Η πρώτη μαρτυρία για τον Τάκιτο δίνεται από τον ίδιο και αφορά τον γάμο του με την κόρη του σπουδαίου στρατηγού Γναίου Ιούλιου Αγρικόλα. Παραδέχεται με μετριοφροσύνη ότι θα μπορούσε να βρεθεί καλύτερος γαμπρός, ^[9] αλλά ίσως η ομολογία αυτή να ήταν μια μορφή περιαυτολογίας.

Άρχισε την πολιτική του σταδιοδρομία ως κατώτερος αξιωματούχος, έγινε χιλίαρχος (tribunus militus), και υπηρέτησε στην επαρχία της αυτοκρατορίας ως ταμίας (quaestor) το 81 και πραίτωρ το 88. Επέστρεψε στην Ρώμη και υπήρξε αυτόπτης μάρτυς της καταπίεσης της ρωμαϊκής αριστοκρατίας κατά τα τελευταία έτη της βασιλείας του Δομιτιανού. Ως συγκλητικός θεωρεί τον εαυτό του τρόπον τινά συνυπεύθυνο αυτής της καταπίεσης.^[10] Το 93, επί Νέρβα, έγινε ύπατος. Το 100, από κοινού με τον Πλίνιο το Νεότερο, ενήγαγε για διαφθορά τον ανθύπατο της Αφρικής Μάριο Πρίσκο, ο οποίος καταδικάστηκε σε εξορία. Τέλος το 112-113, επί Τραϊανού, διετέλεσε ανθύπατος της Ασίας, καταλαμβάνοντας έτσι την ανώτατη θέση της επαρχιακής ιεραρχίας

• Agricola (De vita et moribus Iulii Agricolae – Περί της ζωής και του ήθους του Ιουλίου Αγρικόλα). Στο έργο αυτό, που θεωρείται η τελειότερη από τις σύντομες μονογραφίες της αρχαιότητας, ο Τάκιτος αφηγείται με υπερηφάνεια τα κατορθώματα του πενθερού του ως στρατηγού και διοικητή και στη συνέχεια εκθέτει με πικρία την απομάκρυνσή και τη παραμέλησή του από τον Δομιτιανό. Το έργο περιέχει και μία σύντομη εθνογραφική μελέτη για την Βρετανία, που υπήρξε το σπουδαιότερο πεδίο δράσης του Αγρικόλα.
• Germania (De Origine et situ Germanorum – Περί της καταγωγής και της καταστάσεως των Γερμανών). Πρόκειται για μία εθνογραφική μελέτη των εκτός της Αυτοκρατορίας γερμανικών φυλών.

Tα σύντομα αυτά δοκίμια δημοσιεύτηκαν περί το 98. Η επιτυχία τους παρακίνησε τον Τάκιτο να καταγράψει την ιστορία της Ρώμης από τον θάνατο του Αυγούστου μέχρι των ημερών του και να περιγράψει τα κακά της τυραννίας, εκθέτοντας αδίστακτα και με κάθε λεπτομέρεια τα συμβάντα και τις πράξεις των δεσποτών, στα ακόλουθα δύο έργα του.

• Historiae (Ιστορίες). Το έργο γράφηκε μεταξύ των ετών 100 και 110 και περιλάμβανε την ιστορία της Ρώμης από το 69 (έξι μήνες μετά τον θάνατο του Νέρωνα) μέχρι τον θάνατο του Δομιτιανού το 96. Από τα δεκατέσσερα βιβλία σώζονται μόνο τα πρώτα τέσσερα και τα πρώτα 26 κεφάλαια του πέμπτου, αναφερόμενα στα γεγονότα του έτους 69 και των αρχών του 70, στις σύντομες βασιλείες δηλ. των Γάλβα, Όθωνα και Βιτέλλιου και στην ανάρρηση του Βεσπασιανού.
• Annales (Ab excessu divi Augusti – Χρονικά, Από της τελευτής του θείου Αυγούστου). Περί το 116. Το έργο αυτό, αν και μεταγενέστερο των Historiae, περιλάμβανε προγενέστερα γεγονότα, τις βασιλείες δηλ. των Τιβερίου, Καλιγούλα, Κλαυδίου και Νέρωνα (14 μ.Χ. - 68). Από τα δεκαέξι βιβλία λείπουν τα 7 έως 10, οι βασιλείες δηλ. των Καλιγούλα και Κλαυδίου, και μέρη των βιβλίων 5, 6, 11 και 16.
• Dialogus de oratoribus (Διάλογος περί ρητόρων). Περί το 102. Το έργο αποδίδεται στον Τάκιτο, αλλά υπάρχει αμφισβήτηση ως προς την αυθεντικότητα και την χρονολόγησή του.

Ο Τάκιτος ήταν θαυμαστής των παραδοσιακών αριστοκρατικών ρωμαϊκών αρετών και εχθρός των νέων ηθών και της απολυταρχικής διακυβέρνησης της αυτοκρατορικής Ρώμης. Στον Agricola, ενώ εγκωμιάζει τον εκπολιτισμό των Βρετανών από τον πεθερό του, καταλήγει ότι ο εκπολιτισμός αυτός οδηγεί στην διαστροφή τους κι ότι όλη αυτή η εισαχθείσα νωχέλεια, τα λουτρά και τα κομψά συμπόσια απάρτιζαν την δουλεία τους.^[11] Στην Germania παρουσιάζει την αντίθεση μεταξύ των ανδροπρεπών αρετών ενός ελεύθερου λαού και του εκφυλισμού και της δουλείας των Ρωμαίων σε ένα καθεστώς δεσποτισμού. Είναι φανερό ότι η πρόθεσή του δεν είναι να εξυμνήσει τους Γερμανούς αλλά να κατηγορήσει τους Ρωμαίους. Και, προφητικά, επισημαίνει την απειλή κατά της Ρώμης που θα προερχόταν από τις απλές αρετές και τα πρωτόγονα ήθη των Γερμανών.^[12]
Ο Τάκιτος θεωρεί τον ιστορικό σαν δικαστή που θα κρίνει τις πράξεις των πρωταγωνιστών της Ιστορίας, θα ανταμείψει και θα καταδικάσει.^[13] Δεν ήταν όμως πολύ καλός δικαστής γιατί στα Χρονικά και τις Ιστορίες του είδε τα πράγματα μόνο από την συγκλητική, την αριστοκρατική πλευρά, παραβλέποντας την παρακμή της τάξης αυτής και την μεταβολή των συνθηκών. Αγνόησε τα επιτεύγματα του Αυγούστου και καταδίκασε τον Τιβέριο επειδή εκμηδένισαν την ισχύ της Συγκλήτου και θεωρεί ότι οι ηγεμόνες που καταδίωξαν την αριστοκρατία κατάντησαν τους Ρωμαίους «ένα συρφετό που αγαπά τις αλλαγές και είναι πάντα έτοιμος να συνταχθεί με τον ισχυρότερο».^[14] Ονομάσθηκε delator temporis acti, κατήγορος του παρελθόντος, και μαστίγωσε μια εκατοενταετηρίδα με τη γραφίδα του. Αλλά δεν μπορεί να αιτιολογηθεί από το έργο του, πώς αυτός ο εφιαλτικός αιώνας που περιγράφει, η ανηθικότητα, η καταπίεση και η διαφθορά, οδήγησαν στην θαυμαστή, όπως και ο ίδιος παραδέχεται ^[15] διακυβέρνηση των Αντωνίνων. Η ιδεολογική του στράτευση στην πλευρά της αριστοκρατίας ίσως παραμορφώνει την εικόνα της αυτοκρατορικής Ρώμης και η κριτική του στον Τιβέριο ίσως είναι αντανάκλαση των όσων βίωσε επί Δομιτιανού.

Εκείνο που καθιστά μεγάλο ιστορικό τον Τάκιτο, είναι ότι υπήρξε μέγιστος λογοτέχνης. Η ζωηρότατη απεικόνιση των προσώπων, η γνώση της ψυχολογίας της πολιτικής εξουσίας και πάνω απ' όλα το λαμπρό του ύφος, η ζωντάνια και ο σαρκασμός του, η επιγραμματικότητά και το εξαιρετικά συμπαγές των εννοιών του τον κατατάσσουν στην πρώτη γραμμή των Λατίνων συγγραφέων.

• Ο αστεροειδής 3097 Τάκιτος (Tacitus), που ανακαλύφθηκε το 1960, πήρε το όνομά του από τον Ρωμαίο αυτόν ιστορικό.

• Τάκιτος, Διάλογος περί ρητόρων, μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής, εκδ.Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, 2017

• Γουίλ Ντυράν, Παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού. «Η Κλασσική μας κληρονομιά - Ρώμη», σσ. 506-510