Φιλέλληνες

Ο όρος Φιλέλληνας (Αρχαία Ελληνική: "Φιλέλλην", σύνθετη φίλος + Έλλην), αποτελεί χαρακτηρισμό εκείνων που τρέφουν ιδιαίτερη αγάπη προς τους Έλληνες και κάθε τι ελληνικό που την εκδηλώνει όμως δια λόγου ή έργου. Στη νεοελληνική καθιερώθηκε να λέγεται για ξένους υπηκόους που εκδήλωσαν φίλια αισθήματα προς την Ελλάδα, κυρίως κατά τον Αγώνα της ανεξαρτησίας του 1821.

Ως ιδεολογικό και πολιτικό κίνημα και ως λογοτεχνικό ρεύμα, αυτή η αγάπη των ξένων αλλά και η δηλούμενη εύνοια και ενδιαφέρον υπέρ των ελληνικών θέσεων, ιδιαίτερα κατά την περίοδο πριν και κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 με ηθική και υλική συμπαράσταση, καθιερώθηκε να λέγεται Φιλελληνισμός.

Στην αρχαιότητα ο όρος "Φιλέλλην" σήμαινε και "πατριώτης". Με αυτή την έννοια συναντάται στον Πλάτωνα (Πολιτεία, 470 Ε) και στον Ξενοφώντα (Αγησίλαος, 7.4 «καλόν Έλληνα όντα φιλέλληνα είναι»).^{[1] [2]} Επίσης αναφερόταν σε ξένους που αγαπούσαν τον ελληνικό πολιτισμό ή τους Έλληνες. Πρώτος ο Ηρόδοτος χρησιμοποίησε τον όρο για τον βασιλιά των Αιγυπτίων Άμασι.^[3] Ο Άμασις υπήρξε γενναιόδωρος προς τις Ελληνικές πόλεις: προσέφερε αφιερώματα στην Κυρήνη, τη Ρόδο, (Λίνδο), τη Σάμο, στη Σπάρτη ένα λινό θώρακα και με την Κυρήνη συνάπτοντας γάμο με μια ντόπια πριγκίπισσα. Τέλος συνέβαλε στο χτίσιμο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς.^[4]

Η πολιτική του Αμάσιδος που προκάλεσε τούτον τον χαρακτηρισμό ήταν μια συνειδητή επιλογή που προκλήθηκε από την κοσμοϊστορική μεταβολή που είχε συντελεσθεί στην Ασία με την άνοδο της Περσική δύναμης. Η πολιτική του Άμάσιος ήταν εσωτερική πολιτική του μονάρχη αφού η Ναύκρατις ήταν πόλη ελληνική στην επικράτειά του. Άλλωστε ο ίδιος νίκησε τους Έλληνες ‘’επικούρους’’ του Απρίλη σε μάχη κοντά στη Μώμεμφι το 569 π.Χ. Δεν είναι ο Ηρόδοτος που επινοεί τον χαρακτηρισμό αλλά τον δανείζεται από την προφορική παράδοση και αντανακλά την αγωνία των Ελλήνων για πιθανή απομόνωσή τους απέναντι στην Περσική προέλαση.^[5] Τον 4ο αιώνα αλλάζει η αφετηρία απόδοσης του τίτλου: Φιλέλληνες είναι ή πρέπει να γίνουν οι Έλληνες και ιδίως οι Αθηναίοι. Έτσι ο όρος απαντάται στη γραμματεία τη διαποτισμένη από πανελλήνιες απόψεις: έτσι στον Πανηγυρικό του Ισοκράτη όσοι αντιστάθηκαν στην Περσική προέλαση είναι ‘’φιλέλληνες’’ και κυρίως οι Αθηναίοι. Γι΄αυτό έμμεσα ασκεί κριτική ο Ισοκράτης στην Αθηναϊκή ηγεμονία της εποχής του.^[6] Στον ‘’Παναθηναϊκό’’ του Ισοκράτη προβάλει ως αρετή των προγόνων του Αθηναίων τον φιλελληνισμό τους σε αντιδιαστολή με τη στάση των Σπαρτιατών λόγω της καίριας συμβολής τους στους Περσικούς πολέμους αλλά και λόγω της στάσης τους απέναντι στις συμμαχικές τους πόλεις, ενώ οι Σπαρτιάτες αποτιμώνται ως αλαζόνες και ιμπεριαλιστές.^[7] Στον λόγο του ‘’Ευαγόρας ‘’ οι Φοίνικες χαρακτηρίζονται φιλέλληνες επειδή υιοθέτησαν τον Ελληνικό τρόπο ζωής ή την ‘’αττική παιδεία’’ κατά μιαν άλλη ανάγνωση^[8] Στην ανοικτή επιστολή του που απηύθηνε στον Φίλιππο: θα ήταν φιλέλλην αν εκτελούσε το πρόγραμμα του Ισοκράτη, τον πόλεμο κατά των Περσών. Το μέλλον θα δείξει αν θα δικαιώσει αυτόν τον χαρακτηρισμό ο Φίλιππος με την πολιτική του.^[9] Στην Πλατωνική Πολιτεία ο όρος προβάλλεται ως ιδεότυπος απέναντι σε μια θλιβερή πραγματικότητα αλληλοσπαρασσόμενων πόλεων που συντελούν στην καταστροφή της κοινής πατρίδος της Ελλάδος.^[10] Ο Ξενοφώντας χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό στο εγκώμιό του στον Αγησίλαο: τον χρησιμοποιεί με κριτήρια ‘’πανελληνικά’’ και επειδή αρνήθηκε να εκπολιορκήσει ελληνικές πόλεις.^[11] Επίσης για την επιλογή του στα πλαίσια μιας εκστρατείας του στην Αίγυπτο να υποστηρίξει έναν από τους επίδοξους μνηστήρες του Αιγυπτιακού θρόνου, καθώς είχε προκληθεί δυναστική κρίση στην Αιγυπτιακή βασιλική οικογένεια, και έτσι να εξασφαλίσει τον επισιτισμό του στρατού του, ο Αγησίλαος χαρακτηρίζεται φιλέλλην όπως φυσικά κι αυτός που τον αντάμειψε.^[12]

Ο Βασιλιάς Αλέξανδρος Α' της Μακεδονίας είχε τιμηθεί με τον χαρακτηρισμό "Φιλέλλην" επειδή κατετρόπωσε τον Περσικό στρατό του Ξέρξη ο οποίος οπισθοχωρούσε μετά την ήττα του στις Πλαταιές, για να απαλλαγή από την ντροπή της συνθηκολόγησης με τον Ξέρξη κατά την κάθοδο του. Στην εποχή μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο ελληνιστικό Βασίλειο της αυτοκρατορίας της Παρθίας, οι Βασιλείς συνήθιζαν να αναγράφουν στα νομίσματα που εξέδιδαν το χαρακτηρισμό "ΦΙΛΕΛΛΗΝ".^[13]

Στην Αναγέννηση ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Άλδο Μανούτιο στους προλόγους, εννοώντας ως "φιλέλληνες" αυτούς που αγαπούσαν την αρχαία ελληνική φιλολογία.^[1]

Με τον όρο Φιλέλληνες έμειναν γνωστοί ξένοι υπήκοοι, κυρίως από τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία που βοήθησαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821 με διάφορους τρόπους. Ως κίνημα, ο φιλελληνισμός υπήρξε και πριν από την Επανάσταση του '21 και σχετίζεται με το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για τον κλασσικό ελληνισμό. Μερικοί εξέτασαν και τους δεσμούς των Ελλήνων της εποχής τους με την αρχαία Ελλάδα. Για παράδειγμα, ο Γάλλος έμπορος P.A. Guys που έζησε στην Κωνσταντινούπολη, το 1771 γράφει ότι δεν χρειάζεται η νοσταλγία για την Αρχαιότητα και τους "προγόνους", γιατί αυτοί ακόμα ζουν μέσω των "απογόνων". Πριν από την Επανάσταση, το ενδιαφέρον τους για την ανεξαρτησία της σύγχρονης Ελλάδας εκφράζουν Ευρωπαίοι περιηγητές και επιστήμονες, όπως ο Σικελός Xavier Scrofani και ο William Eton στα τελευταία έτη του 18ου αιώνα. Σημαντικό ρόλο για τη δημιουργία θετικών εντυπώσεων υπέρ των σύγχρονων Ελλήνων έπαιξαν οι Έλληνες της διασποράς. Επίσης σημαντικός παράγων ήταν η Αυλή της Αικατερίνης Β' της Ρωσίας η οποία διέδωσε (προπαγάνδα) την ιδέα της απελευθέρωσης των Ελλήνων. Την ιδέα της Αικατερίνης υποστήριξαν και διέδωσαν και ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Βολταίρος. Ο τελευταίος θεωρείται από τους πρωτοπόρους του νεώτερου φιλελληνισμού που έχει τις ρίζες του στην εποχή του. Στη Γερμανία και τη Βρετανία επίσης, το ενδιαφέρον για την κλασική Ελλάδα τροφοδοτήθηκε από τις εργασίες επιστημόνων και διανοουμένων του 18ου αιώνα, μερικοί των οποίων δεν ταξίδεψαν καν στην Ελλάδα αλλά τη γνώρισαν από επισκέψεις στην Ιταλία. Τα περιηγητικά συγγράμματα και τα νέα για την αποτυχημένη επανάσταση του 1770 (Ορλωφικά), έφερναν στην επικαιρότητα τη σύγχρονη Ελλάδα και τους Έλληνες, για τους οποίους ακούγονταν αντικρουόμενες απόψεις. Μερικοί από αυτούς που διατύπωσαν την ιδέα της ελεύθερης Ελλάδας ήταν οι Γερμανοί λογοτέχνες J.J. Heinse το 1787 και Fr. Hölderlin το 1797. Αργότερα εμφανίζονται και πολλοί άλλοι φιλέλληνες, με γνωστότερους τους Byron και Schiller.^[14]

Στη νεώτερη εποχή ο όρος φιλελληνισμός μαρτυρείται για πρώτη φορά στο βιβλίο του Ιώσηπου Μοισίοδακα Θεωρία της Γωγραφίας το οποίο εκδόθηκε στη Βιέννη το 1781 και ανέφερε χαρακτηριστικά, «...όσοι Έλληνες φιλεπιστήμονες κατοικούσιν εν ταις παραλίαις, καθώς φερ' ειπείν, εν Σμύρνη, εν Κωνσταντινουπόλει, εν Θεσσαλονίκη, πάντες έχουσιν την ευκαιρίαν ώστε να προμυθευθώσιν υπό Σφαιρών αγγλικών δια μέσου εμπόρων Άγγλων, οίτινες ενδημούσιν εν ταις ρηθείσαις πόλεσιν επί εμπορία και οίτινες ουκ απαξιώσουσιν παντώς μίαν υπουργίαν εμπρέπουσαν τω φιλελληνισμώ, τον οποίον οι Άγγλοι πάντοτε και απανταχού επαγγέλονται ημίν.»^[15] Επρόκειτο για μια κίνηση που αφορούσε άτομα, οργανώσεις και ομάδες και δεν συνιστούσε κρατική εξωτερική πολιτική. Σημαντικό ρόλο στη διάδοση του φιλελληνικού κινήματος στο εξωτερικό στην αρχή της Επανάστασης έπαιξε ο Πέτρος Ηπίτης, εθναπόστολος, Φιλικός και προσωπικός γιατρός του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Ο Ηπίτης εφοδιασμένος με συστατικές επιστολές και διακηρύξεις από τον Δημήτριο Υψηλάντη και ως "πολύγλωσσος και επιτήδειος" θεωρήθηκε το κατάλληλο πρόσωπο, για να καλλιεργήσει στο εξωτερικό την ηθική και υλική συμπαράσταση στον Αγώνα, καταβάλλοντας μάλιστα προσπάθειες να συγγραφούν ξενόγλωσσα φυλλάδια υπέρ των ελληνικών θέσεων.^[16] Οι καταγεγραμμένοι φιλέλληνες αγγίζουν τους 940 και προηγούνται όσοι προέρχονται από γερμανικές χώρες (342) και ακολουθούν οι γάλλοι (196), οι Ιταλοί (137),οι άγγλοι (99) και στη συνέχεια οι ελβετοί (35), πολωνοί (30), ολλανδοί και βέλγοι (17), ούγροι (9), σουηδοί (9),ισπανοί (9), δανοί (8) και 33 άγνωστης εθνικότητας. Ένας στους τρεις σκοτώθηκε σε μάχη ή πέθανε από κακουχίες ή τραυματισμούς.(313 από τους 940). Μεταξύ 1821-1822 φτάνουν στην Ελλάδα 489 και πέφτουν στους 64 μεταξύ 1823-1825. Από το 1825 και μετά οι αφιχθέντες φτάνουν τους 318. Οι Γάλλοι είναι δεύτεροι σε αριθμό αφίξεων (71) την πρώτη περίοδο και δεύτεροι πριν το τέλος στη δεύτερη περίοδο. Οι Άγγλοι είναι τέταρτοι σε αριθμό αφίξεων την πρώτη περίοδο (12) έρχονται πρώτοι τη δεύτερη περίοδο. Η αύξησης της προσέλευσης των Άγγλων εθελοντών συνδέεται με την υπεροχή του αγγλικού κόμματος και την ενεργότερη συμμετοχή της Αγγλίας στα ελληνικά πράγματα.^[17]

• Κάρολος Νόρμαν, Γερμανός αξιωματικός που πήρε μέρος στη Μάχη του Πέτα (1822), όπου πληγώθηκε και πέθανε στο Μεσολόγγι το Νοέμβριο του 1822.
• Λόρδος Βύρωνας, Άγγλος ποιητής που συμμετείχε στην πολιορκία του Μεσολογγίου και πέθανε κατά τη διάρκειά της.
• Σαμουήλ Γκρίντλευ Χάου, Αμερικανός γιατρός
• Τζωρτζ Κάνινγκ, υπουργός εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας που στήριξε την ελληνική επανάσταση.
• Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, Ελβετός τυπογράφος που έδρασε στο Μεσολόγγι.
• Φραντσέσκο Μπρούνο, Ιταλός που ήρθε μαζί με το Βύρωνα στην Ελλάδα και πέθανε στο Ναύπλιο το 1827.
• Φρανσουά ντε Σατωμπριάν, (François-René de Chateaubriand), γνωστός και σαν Σατωβριάνδος, περιηγητής, συγγραφέας Οδοιπορικού και υπομνημάτων που έκαναν γνωστή την κατάσταση της Ελλάδας στην Ευρώπη.
• Βίκτωρ Ουγκό, ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας, που έγραψε ποιήματα εμπνευσμένα από την ελληνική επανάσταση.
• Μαξίμ Ρεμπώ, Γάλλος Φιλέλληνας, συνταγματάρχης και συγγραφέας
• Αλεξάντρ Πούσκιν, Ρώσος λογοτέχνης και ποιητής (1799-1837).
• Τόμας Γκόρντον, Σκώτος αξιωματικός που προσέφερε όπλα και χρήματα, και συμμετείχε στην πολιορκία της Τρίπολης.
• Ειρηναίος Θείρσιος, Γερμανός παιδαγωγός και αρχαιολόγος που επανόρθωσε το Ερέχθειο.
• Τζορτζ Φίνλεϊ, Σκώτος που συμμετείχε στις πολεμικές επιχειρήσεις.
• Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Γερμανός ποιητής.
• Καρλ Βίλχελμ φον Άιντεκ, Γερμανός ζωγράφος.
• Σαντόρε ντι Σανταρόζα (Santorre Di Santa Rosa), Ιταλός επαναστάτης που πέθανε στη στην πτώση της Σφακτηρίας (1825).
• Φρανκ Χέιστινγκς (Frank Hastings), Βρετανός αξιωματικός του ναυτικού που πρόσφερε χρήματα και συμμετείχε στις επιχειρήσεις.
• Φρίντριχ Σίλερ, Γερμανός ποιητής
• Πέρσι Σέλλεϋ, Άγγλος ποιητής
• Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας, Βαυαρός βασιλιάς
• Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος, τραπεζίτης που οργάνωσε το φιλελληνικό κίνημα στη Γαλλία και την Ελβετία.
• Κάρολος Φαβιέρος (Charles Fabvier), Γάλλος διοικητής του τακτικού ελληνικού στρατού.
• Τζωρτζ Τζάρβις, ο πρώτος Αμερικανός φιλέλληνας, που έλαβε μέρος στον Αγώνα του 1821.
• Ρίτσαρντ Τσωρτς, Σκώτος στρατιωτικός.
• Τζουζέππε Ροσαρόλλ, Ιταλός στρατηγός, επαναστάτης και φιλέλληνας, πέθανε το 1825 στο Ναύπλιο.
• Μορίς Περζά, Γάλλος αξιωματικός, φιλέλληνας και συγγραφέας, από τους πρώτους εθελοντές του τακτικού ελληνικού στρατού.
• Χένρικ Νικολά Κρέιερ, Δανός Φιλέλληνας.
• Ερνστ Μάνγγελ, Ούγγρος μουσικός, συνθέτης, και φιλέλληνας, Αρχιμουσικός της πρώτης στρατιωτικής μπάντας της Επανάστασης του 21.

Ως αίτια του φιλελληνισμού θα μπορούσαν να απαριθμηθούν: α) ο κλασικισμός και ο θαυμασμός προς την αρχαία Ελλάδα. Οι φιλόσοφοι και αισθητικοί Χέρντερ και Λέσσινγκ, αλλά και ο ιδρυτής της αρχαιολογίας Βίνκελμαν, οι Σατωμπριάν και Χέλντερλιν οι ποιητές Γκαίτε και Σίλερ είχαν ανανεώσει το ενδιαφέρον για τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ενώ ο Βολταίρος αποστρέφεται τους Τούρκους κατακτητές της κλασικής γης. Σειρά πνευματικών κινημάτων, Ουμανισμός, Αναγέννηση, Διαφωτισμός έχουν ως ιδεώδες τους την κλασική αρχαιότητα. β) το ομόθρησκο των Ελλήνων όχι μόνο με τους ορθόδοξους Ρώσους, μα και τους καθολικούς και τον προτεσταντικό κόσμο της Δύσης. γ) ο πολιτικός φιλελευθερισμός, ό,τι απέμεινε από τη Γαλλική Επανάσταση, και η αντίσταση προς κάθε αντιδραστική κίνηση (Παλινόρθωση στη Γαλλία, Ιερή Συμμαχία), δ) ο Ρομαντισμός ε) η διεθνής φιλανθρωπία, στ) η ζωτικότητα και τα σύγχρονα χαρακτηριστικά του νέου Ελληνισμού: γνωστά στους δυτικούς από τις Ελληνικές κοινότητες της διασποράς, αλλά και από Έλληνες λογίους που δρουν στη Δύση, ζ) ο περιηγητισμός προσφέρει μια επίκαιρη εικόνα της νεοελληνικής ζωής και των προβλημάτων της, η) οι προσωπικές φιλοδοξίες μεμονωμένων ατόμων που δεν είναι πάντα εύκολο να διαχωριστούν από τον θαυμασμό για τον αρχαίο πολιτισμό ή το ενδιαφέρον για τον αγώνα των Ελλήνων, θ) οι πολιτικές επιδιώξεις και οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.^[18]

Η ενότητα αυτή είναι κενή, ανεπαρκώς ανεπτυγμένη ή ανολοκλήρωτη. Η βοήθειά σας είναι καλοδεχούμενη!

Υπήρξε μεγάλος αριθμός Βρετανών οι οποίοι συνέδραμαν στην υποστήριξη των θυρον επαναστατημένων Ελλήνων αρχικά, και κατόπιν στη διάρθρωση του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους ή γενικότερα της εκπαίδευσης των Ελλήνων. Πέρα του πλέον γνωστού φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα, υπήρξε η Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου, καθώς και οι, Σάμουελ Μπαρφ ο οποίος συνέδραμε στην οικονομική ενίσχυση των επαναστατών, ο Φρέντερικ Νορθ -ή Γκύλφορδ- ο οποίος ίδρυσε την Ιόνιο Ακαδημία στην Κέρκυρα η οποία ήταν το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο της νεότερης εποχής, και πάρα πολλοί άλλοι. Φιλελληνίδες επίσης ήταν και πολλές Βρετανίδες όπως η Χάριετ Γουέστμπροουκ, πρώτη σύζυγος του ποιητή Πέρσι Σέλλεϋ.^[19]

Στην ανάπτυξη του Φιλελληνικού κινήματος στην Ελβετία έπαιξαν ρόλο η διάδοση των φιλελεύθερων και αντιιεροσυμμαχικών ιδεών, η πιθανότητα σύναψης εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Ελβετίας και του νεοσύστατου Ελληνικού κρατιδίου, το κλασικιστικό πνεύμα, το πνεύμα αλληλεγγύης μεταξύ χριστιανικών λαών^[20] Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Μιχαήλ Σούτσος οι οποίοι φιλοξενήθηκαν στο σπίτι του Εϋνάρδου, αλλά και η επιβλητική προσωπικότητα του Ελβετού αυτού φιλέλληνα,ο οποίος ήταν δικτυωμένος με σημαίνοντα πολιτικά πρόσωπα της Ευρώπης και αλληλογραφούσε με άλλες φιλελληνικές ευρωπαϊκές επιτροπές προσπαθώντας να συντονίσει το όλο έργο.^[21] Σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση του Ελβετικού Φιλελληνισμού έπαιξε και η εκεί παρουσία του Καποδίστρια Απευθύνει εκκλήσεις, πραγματοποιεί επαφές εντός και εκτός Ελβετίας με πρόσωπα που μπορούν να συνδράμουν οικονομικά τους Έλληνες και ιδιαίτερα τα θύματα του Μεσολογγίου.^[22]

Η φιλελληνική επιτροπή της Βέρνης είναι η πρώτη που ιδρύθηκε στην Ευρώπη, καθώς υπήρχε ήδη την 3η Αυγούστου του 1821 όταν ιδρύθηκε η δεύτερη στην Ευρώπη, στη Στουτγάρδη.^[23] Η δεύτερη φιλελληνική επιτροπή της Ελβετίας ιδρύθηκε στη Ζυρίχη τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Είχε πρόεδρό της τον πανεπιστημιακό J.H.Bremi. Η δραστηριότητά της επεκτάθηκε και σε άλλες περιοχές της Ελβετίας. Στη Γενεύη η πρώτη φιλελληνική επιτροπή ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1822 με πρόεδρο τον πάστορα Georg Wilhelm Gerlach. Τον Δεκέμβριο του 1822 τα καντόνια της Ελβετίας ανακήρυξαν τη φιλελληνική επιτροπή της Ζυρίχης ως την κεντρική όλης της χώρας.^[24] Η επιτροπή αυτή μαζί και άλλων έξι Ελβετικών πόλεων (Γενεύης, Λωζάννης, Βέρνης, Schaffhousen, Aurau, Winthertour), ανέλαβαν να περιθάλψουν περί τους 162 φυγάδες Έλληνες οι οποίοι μετά την αποτυχία του κινήματος του Αλέξανδρου Υψηλάντη, προσπαθώντας να πάνε στην Ελλάδα πέρασαν από την Ελβετία και καθώς οι Γαλλικές αρχές δεν τους θεωρούσαν τα έγγραφά τους, παρέμειναν για κάποιο χρονικό διάστημα στη χώρα. Μετά από σχετικές εκκλήσεις των εκεί Φιλελληνικών επιτροπών συγκεντρώθηκαν χρήματα για τα έξοδα της μετακίνησής τους.^[25] Εκτός της περίθαλψης των προσφύγων, η φιλελληνική επιτροπή της Βέρνης ζήτησε προκειμένου να γίνει πιο αποτελεσματική η βοήθειά της να την ενημερώσουν ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας ποιες είναι οι βασικές τους ανάγκες και ποιος ο προσφορότερος τρόπος εξυπηρέτησής τους. Πράγματι οι Ελβετοί απέστειλαν χρήματα, γιατρούς και χρηματικές ενισχύσεις. Επίσης συνέβαλαν στη διαφώτιση της Ευρωπαϊκής κοινής γνώμηςμε εκτύπωση σχετικών φυλλαδίων, όπως έκαναν οι Bremi και Oreli. Μεταξύ των πιο σημαντικών Ελβετών που αγωνίστηκαν στην Ελλάδα ήταν οι Koning, Rival, Knaupp, Brumbacher, Chevalier, Εμμανουήλ Χαν, Meyer-ο εκδότης των Χρονικών, ο γιατρός Louis Andre Gosse, ο Bordier που σκοτώθηκε στη μάχη του Δραγατσανίου^[26]

Το Βέλγιο μαζί με την Ολλανδία συνιστούν από κοινού το Βασίλειο των Κάτω Χωρών. Η πρώτη επιτροπή που συστήνεται είναι εκείνη του Άμστερνταμ στις 7 Φεβρουαρίου του 1822. Πρόεδρος του κομιτάτου ήταν ο Jan Fabius, νοτάριος στο Άμστερνταμ με πλούσια ελληνική πελατεία.^[27] Το κομιτάτο της Χάγης στη συνέχεια, θα θέσει υπό την εποπτεία του τα κομιτάτα της χώρας εκτός της Ουτρέχτης και του Άμστερνταμ Η φιλελληνική δράση αποκτά πολλές μορφές από την αρχή και εντείνεται ύστερα από την έξοδο του Μεσολογγίου: πραγματοποίηση εράνων, συναυλιών, εκθέσεων ζωγραφικής (όπως του ζωγράφου Odeyare ο οποίος εξέθεσε πίνακα που απεικόνιζε τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα), απαγγελίες ποιημάτων σε διάφορες πόλεις ( Βρυξέλες, Άμστερνταμ, Χάγη, Αμβέρσα), με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων στους χειμαζόμενους Έλληνες.^[28] Επίσης σχεδιάστηκε, χωρίς τελικά να πραγματοποιηθεί, η συγκρότηση σώματος εθελοντών με την ονομασία ‘’Φιλελεύθερη Λεγεώνα’’ η οποία θα αποβιβαζόταν σε παράλια της Αττικής ή της Πελοποννήσου^[29].Πάντως κάποιοι στρατιωτικοί Ολλανδοί μετέβησαν μεμονωμένα, όπως ο εμπειρογνώμονας του πολεμικού ναυτικού Steffens και συνεργάστηκε με τον Κανάρη ^[30] Το 1823 ο πλοίαρχος Piet Bakker μεταφέρει με το πλοίο του ‘’Le Brisiere’’ στην Πελοπόννησο, όπλα που συγκέντρωσε ο Στέφανος Παλαιολόγος έλληνας έμπορος εγκατεστημένος στο Άμστερνταμ. Όμως η στενή σχέση του Βασιλείου με τη ναυτική δύναμη της Μεγάλης Βρετανίας και τα στρατηγικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εμποδίζουν τη βασιλική οικογένεια να υποστηρίξει ανοιχτά την Ελληνική υπόθεση.^[31] Ο αυστηρός κυβερνητικός έλεγχος στον τύπο και οι πολλαπλές απαγορεύσεις στους στρατιωτικούς έπαιξαν ανασταλτικό ρόλο. Επιπλέον έχοντας η Ολλανδία να αντιμετωπίσει τις φιλελεύθερες κινήσεις ανεξαρτησίας του Βελγίου δεν έβλεπε με συμπάθεια ανάλογες κινήσεις άλλων χωρών. Μέλος της κυβέρνησης εκφράστηκε ανοικτά υπέρ των Τούρκων. Αν εξαιρέσουμε επίσης τον ίδιο τον ηγεμόνα, τα δυο του παιδιά ήταν φιλέλληνες και κυρίως ο Φρειδερίκος στον οποίο ο Νέγρης στα 1829 του προσέφερε και το στέμμα της Ελλάδας. Αντίθετη λόγω των αντεπαναστατικών αντιλήψεών της εν γένει, ήταν και η Διαμαρτυρόμενη Εκκλησία, ενώ και κάποιοι διανοούμενοι όπως ο Ολλανδός ποιητής Ντα Κόστα έγραψε βιβλίο καταδικαστικό της Ελληνικής Επανάστασης. Αντίθετα άλλοι διανοούμενοι, όπως Βαν Κάμπεν του πανεπιστημίου του Leiden συνέταξε φιλελληνικά φυλλάδια και επτάτομη ιστορία της Ελλάδος σε φιλελληνικό πνεύμα. Από το 1827-1828 η στάση των Ολλανδών αλλάζει κατ’επίδραση και των εσωτερικών εξελίξεων στην Ελλάδα και της δολοφονίας του Καποδίστρια που τους δημιούργησε αρνητική εντύπωση.^[32] Ο συνολικός αριθμός εθελοντών από τις Κάτω Χώρες ο οποίος προσήλθε στην επαναστατημένη Ελλάδα υπολογίζεται σε εικοσιένα άτομα.^[33]

Στα τέλη του 1821 εκδίδεται στη Στοκχόλμη ανώνυμο φυλλάδιο με τίτλο ‘’Έκθεση για την απάνθρωπη διαγωγή των βαρβάρων Τούρκων απέναντι στους χριστιανούς υπηκόους τους’’ το οποίο παρακινεί τους αναγνώστες του να συνδράμουν στην Ελληνική Επανάσταση εμπράκτως. Αρχές του 1822 αναχωρούν δύο Σουηδοί για την επαναστατημένη Ελλάδα, οι F.N. Ashling και T. F. Aakerhjelm. Ο πρώτος είναι ταγματάρχης ειδικός στα οχυρωματικά έργα και ο δεύτερος υπολοχαγός. Ο δεύτερος θα συμμετάσχει στην πολιορκία της Ακρόπολης μα θα τραυματισθεί και θα φύγει τον Ιανουάριο του 1823 για την πατρίδα του δια μέσου της Σμύρνης. Ο Ashling διορίστηκε υπασπιστής του Κωλέττη και εστάλη να επιθεωρήσει οχυρωματικά έργα στις Θερμοπύλες και την πολιορκία στην Ακρόπολη. Απογοητευμένος από την αχρησία στην οποία είχε περιέλθει από τις Ελληνικές αρχές επέστρεψε το στα τέλη του 1822 στην πατρίδα του. Άλλοι πάλι Σουηδοί εθελοντές είχαν άδοξο τέλος όχι σε κάποιο πεδίο μάχης αλλά σε κατάσταση ειρήνης όπως ο G.A.Sass, όντας επικεφαλής της φρουράς Μεσολογγίου, που στην προσπάθειά του να χωρίσει διαπληκτιζόμενους Έλληνες, σκοτώθηκε από έναν Μεσολογγίτη στις 18 Φλεβάρη του 1824.^[34] Άλλοι Σουηδοί που συμμετείχαν σε μάχες ήταν οι August Maximilan Myhrenberg συμμετείχε στο σώμα του Φαβιέρου και ως υπασπιστής του, σε μάχες στην Εύβοια, τη Χίο και την Ακρόπολη. Από το 1829 έως το 1830 χρημάτισε διοικητής του Παλλαμαδίου, ενώ στη συνέχεια ήλθε σε ρίξη με τον Καποδίστρια κι έφυγε. Ο J.F.S.Crusenstolpe που ήλθε στα 1827 και ο K.G.T.Westee που ήλθε από το 1831 μέχρι το 1837.^[35]

Ο φιλελληνισμός στη Δανία είναι μάλλον περιθωριακός σε μέγεθος και έκταση σε σχέση με τα αντίστοιχα κινήματα άλλων χωρών, κάτι που αποδίδεται στην απομόνωσή της από τις λοιπές εξελίξεις που σημειώνονται στην Ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή, αλλά και στα εσωτερικά προβλήματά της που οφείλονται και στη συντριβή του ναπολεόντειου συνασπισμού, σύμμαχος του οποίου ήταν και η Δανία. Η μεταναπολεόντεια ύφεση έπληξε την οικονομία της χώρας και το 1813 πτώχευσε. Επίσης το 1814 έχασε τη Νορβηγία από τη Σουηδία. Η κυριαρχία στην Ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή και πολιτική των Ιεροσυμμαχικών θέσεων κατά των φιλελεύθερων και απελευθερωτικών κινημάτων και οι εμπορικές συμφωνίες της χώρας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία επιδρούσαν στην έκταση του φιλελληνισμού στη Δανία. Τέλος, η επιβολή λογοκρισίας στον τύπο και στο ταχυδρομείο περιόριζε την ενημέρωση των πολιτών. Όμως η δεινή κατάσταση των πολιτών από τα σφάλματα των ηγετών της χώρας ευνοούσε την υποστήριξη του αγώνα των Ελλήνων.^[36] Τον πυρήνα του φιλελληνικού κινήματος στη χώρα θα αποτελέσει ο σύλλογος των φοιτητών του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης που ιδρύθηκε το 1820. Επίσης νέα από την επαναστατημένη Ελλάδα αναδημοσίευαν από τον γαλλικό και γερμανικό τύπο, ενώ φιλολογικά έντυπα δημοσιεύουν άρθρα και ποιήματα αφιερωμένα στην Ελλάδα, όπως η μηνιαία Hesperus και η Freia. Φιλολογικού χαρακτήρα συγκεντρώσεις πραγματοποιούν αριστοκράτες, όπως η Kamma Rahbek και η Friederike Brun. Άλλοι με την πένα τους προσπαθούν να προβάλουν, να υμνήσουν να συγκινήσουν, να παρακινήσουν: ο ποιητής Steensen Blicher με ποίημά του για την καταστροφή των Ψαρών και τον Επινίκειο Ύμνο για τους Έλληνες. Άλλοι δραστηριοποιούνται σε φιλελληνικούς κύκλους εκτός Δανίας: ο ποιητής Jens Baggensen στην Ελβετία και ο συγγραφέας Peter Andreas Heinberg στο Παρίσι. Άνθρωποι του κλήρου δεν μένουν ασυγκίνητοι απέναντι στην Ελληνική υπόθεση: ο λουθηρανός επίσκοπος Friedrich Munter αλληλογραφεί με ορθοδόξους αρχιερείς και τους συμπαρίσταται ενώ ο ιερέας Hans Bastholm διοργανώνει εράνους. Στον έρανο αυτό ανταποκρίνεται ‘’ανωνύμως’’ και ο διάδοχος του θρόνου Christian Frederik προσφέροντας 500 τάληρα. Το 1827-1828 συστήνεται το ‘’Κομιτάτο για βοήθεια προς τους πάσχοντες στην Ελλάδα’’. Αυτό συγκέντρωνε χρήματα-μέχρι τις 20 Απριλίου 1829 είχε συγκεντρώσει 16000 φράγκα-και τα έστελνε μέσω του Εϋνάρδου στον Καποδίστρια.^[37] Επίσης την ίδια χρονιά εκδίδεται η δανική φιλελληνική εφημερίδα Graekervennen/Ο Φιλέλλην που δημοσιεύει νέα από την επαναστατημένη Ελλάδα και επικλήσεις βοήθειας για τους Έλληνες προς τις Ευρωπαϊκές χώρες. Οι συνδρομές των αναγνωστών της εφημερίδας πήγαιναν υπέρ των Ελλήνων.^[38] Η σύγχρονη έρευνα πιστοποιεί πως ήλθαν στην Ελλάδα, παρά τη ρητή απαγόρευση σχηματισμού εθελοντικού σώματος για την Ελλάδα με το Βασιλικό Διάταγμα της 19ης Σεπτεμβρίου 1821,^[39] οκτώ Δανοί και σκοτώθηκαν ή πέθαναν τρεις.^[40] Μνημονεύονται οι Γιόχαν Χένρικ Κρόυερ-φοιτητής, ο Χάρο Πάουλ Χάρινγκ-ζωγράφος και ποιητής, ο Φρήντριχ Χάϊνριχ Γιόχανσεν φοιτητής ιατρικής, ο John Hane αξιωματικός του πυροβολικού και οι επίσης αξιωματικοί Konrad von Ruppel, Carl Leopold Jacob Wederkinch, ο Frellsen ο οποίος συνένδραμε στον αγώνα με αγορασμένη από τον ίδιο κανονιοφόρο. Επίσης ο λοχαγός Waldemar von Qualen που σκοτώθηκε στη Λαμία τον Μάρτιο του 1822.^[41]

Η χώρα έχει τριπλή κατοχή: Ρωσική, Πρωσική και Αυστριακή. Τα νέα που αφορούν την επαναστατημένη Ελλάδα φτάνουν από τις Γαλλικές φιλελληνικές εφημερίδες, αυστριακές, και ιδιωτικές επιστολές. Δύο Πολωνικές εφημερίδες δημοσιεύουν άρθρα και εκκλήσεις υπέρ των Ελλήνων, η Φωνή της Βαρσοβίας και η Μέλισσα της Κρακοβίας. Λογοτέχνες Πολωνοί, όπως ο Μπουρκόφσκι με τους Δεκαεννιά Βυρωνικούς Ύμνους του και οι Α.Μάκιεβιτς, Σλαβόσκι, Βίλνα Γκρόντεκ δημοσιεύουν κείμενα εμπνευσμένα από την Ελληνική Επανάσταση.^[42] Συνολικά τριάντα Πολωνοί θα έλθουν στην Ελλάδα, σύμφωνα με τη σύγχρονη έρευνα, και από αυτούς θα σκοτωθούν ή θα πεθάνουν από άλλη αιτία έντεκα.^[40] Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι οι Γκρανόφσκι και Τουκόφσκι, αμφότεροι λοχαγοί, που πολέμησαν με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ενώ ο Τζιρζάφσκι μετείχε στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Τέλος, στη μάχη του Πέτα σκοτώθηκαν δεκατρείς Πολωνοί, ενώ δύο επέζησαν.^[43] Ένας από τους δύο, ο Αλεξάντερ Κουζάνσκι μάλιστα συνελήφθη και κρατήθηκε για οκτώ μήνες στην Άρτα. Στις αρχές του 1823 γύρισε καταπονημένος στην πατρίδα του.^[44]

Μαζί με την έναρξη της Επανάστασης έχουμε την έκδοση της επιθεώρησης Antologia του Vieussex στη Φλωρεντία όπου φιλοξενούνται άρθρα που συνδέουν το ελληνικό ζήτημα με έναν αγώνα για τον πολιτισμό και την εκπαίδευση και με την αντίληψη πως η Ελλάδα βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο μέσα «στον γενετικό κώδικα της Ιταλίας» Προβάλλεται μια ελληνοϊταλική εθνική και πολιτισμική αλληλεγγύη.^[45] Περί τους εκατόν τριάντα επτά Ιταλούς θα έλθουν να πολεμήσουν στην Ελλάδα και από αυτούς οι σαράντα δύο θα σκοτωθούν ή θα πεθάνουν για άλλους λόγους.^[40] Οι πιο πολλοί είναι παλαίμαχοι των Ναπολεόντειων πολέμων ή πρωταγωνιστές των εσωτερικών αγώνων της Ιταλικής χερσονήσου. Το τάγμα των Φιλελλήνων που θα συσταθεί τον Μάιο του 1822 θα έχει δύο λόχους με αρχηγούς διαφορετικών εθνοτήτων και διοικητή έναν Ιταλό, τον Ντάνια. Λόγοι, πάλι, πολιτικής σκοπιμότητας προκαλούν δυσφορία στον ερχομό Ιταλών εθελοντών και του επαναστάτη κόμη Σανταρόζα.^[46] Σκοτώθηκε στην πτώση της Σφακτηρίας. Ο Ιταλικός φιλελληνισμός θα υπάρξει από τα πιο μακρά φιλελληνικά κινήματα του αιώνα αφού διαδραματίζει ρόλο και πέραν της Επανάστασης του 1821 και συγκεκριμένα το 1866 και κυρίως το 1897 ^[47]

Η έκρηση της Ελληνικής Επανάστασης έθεσε την τσαρική κυβέρνηση στο δίλημμα μεταξύ της διατήρησης του status quo και της υποστήριξης των ομόδοξων Ελλήνων. Όμως η Επανάσταση ξεσήκωσε ενθουσιώδεις αντιδράσεις σχεδόν σε όλους τους τομείς της ρωσικής κοινωνίας. Ο Ρωσικός φιλελληνισμός έγινε ένα κίνημα με ευρεία βάση, διαπερνώντας όλες τις πολιτικές και ιδεολογικές παρατάξεις και συγκεντρώνοντας υποστήριξη από όλες τις μείζονες κοινωνικές ομάδες (sosloviia).^[48] Ωστόσο, δεν καταγράφονται Ρώσοι αγωνιστές το 1821, σε αντίθεση με τους εκατοντάδες Γερμανούς, Γάλλους Άγγλους κλπ. Τα αίτια ανάπτυξης του Ρωσικού φιλελληνισμού είναι: α) η κοινότητα της θρησκείας β)η φιλελεύθερη ιδεολογία φορείς της οποίας ήταν οι μαχητικοί Δεκεμβριστές ^[49] γ)οι παραδοσιακοί ιστορικοί δεσμοί δ)ο κοινός αντίπαλος των δύο λαών, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ε)οι μεταξύ τους οικονομικοί δεσμοί στ) η ένταξη Ελλήνων στη Ρωσική διοίκηση και το Ρωσικό στρατό ζ) οι ακμάζουσες Ελληνικές παροικίες.^[50] Οι δραστηριότητες του Ρωσικού φιλελληνισμού θα μπορούσαν να διακριθούν α) σε αυτές που εκδηλώθηκαν κατά την προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης μέσα στην ίδια τη ρωσική επικράτεια β)σε αυτές που εκδηλώθηκαν μέσα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες κατά τη διάρκεια της εκδήλωσής της επανάστασης και μετά την αποτυχία της εκεί γ) σε αυτές που εκδηλώθηκαν στην επαναστατημένη Ελλάδα.^[51] Έτσι στην ίδια τη Ρωσία συστήθηκε η Φιλική Εταιρεία και τα μέλη της είχαν τη δυνατότητα να μετακινούνται εντός της Ρωσικής επικράτειας προκειμένου να κατηχούν νέα μέλη. Μέλη της έγιναν και Ρώσοι, όπως ο στρατιωτικός Νικόλαος Γάλιτς. Χορηγήθηκαν αθρόα διαβατήρια σε Έλληνες και σε όποιον άλλον ήθελε να περάσει τα ρωσο-μολδοβλαχικά σύνορα. Ο Ρώσος στρατηγός Ίντσωφ ήταν ένας από τους κρατικούς εκείνους παράγοντες που χορήγησαν έγγραφα. Δεν ήταν επίσης μικρής συμβολής η σιωπηρή συμπαράσταση των Ρωσικών παραγόντων στις ενέργειες των Φιλικών. Ο Ρώσος στρατηγός Τσουκώφ χορήγησε στρατιωτικό υλικό σε Φιλικούς.^[52] Ο Δεκεμβριστής Α. Νέπινιν διοικητής της 16ης μεραρχίας αγόρασε όπλα και τα έστειλε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.^[53] Ακόμα, συγκροτήθηκαν εθελοντικά σώματα, όπως του Ρώσου συνταγματάρχη Βασίλη Ιβάνοβιτς Σκολτάνωφ, το σώμα των Ρώσων κοζάκων, ενώ Ρώσοι ένοπλοι συμμετείχαν στα επαναστατικά σώματα στη Μολδοβλαχία. Και μετά την αποτυχία στις παραδουνάβιες ηγεμονίες όσοι κατέφυγαν στη Ρωσία δέχθηκαν τις φροντίδες των Ρώσων. Επίσης, απέστειλαν υπεύθυνους Ρωσικούς παράγοντες, όπως ο Δεκεμβριστής Πάβελ Πέστελ προκειμένου να παρακολουθεί τα γεγονότα στην επαναστατημένη Μολδοβλαχία και να δώσει αναφορά-ευνοϊκή-στον στρατηγό Κισελιόφ.^[54] Όταν ξέσπασε η επανάσταση στην Ελλάδα, παρασχέθηκε άσυλο στους καταδιωκόμενους Έλληνες από τις σφαγές που εξαπέλυσαν οι Τούρκοι : από Χίο, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Κυδωνιές, Κύπρο. Συστήθηκαν κομιτάτα με σκοπό την εξαγορά αιχμαλώτων και τη βοήθεια απόρων ( π.χ. το ‘’Κομιτάτο εξαγοράς αιχμαλώτων Γραικών Χίου, Κυδωνιών, Κασάνδρας’’, συστημένο από τον επίσκοπο Κισνόβ Δημήτριο). Μεταφέρονται στην Ελλάδα ένοπλοι εθελοντές και πολεμοφόδια (ο Ρώσος πρίγκηπας Καντακουζηνός, πλοία: το μπριγαντίνι Fidelissimo’’, η γολέτα La Speranza, το καλοκαίρι του του 1821 αναχωρούν για την Ελλάδα) ^[55] Οι Ρώσοι διακρίνονται και στα πεδία των μαχών: ο Αφανάσα είναι στο πυρπολικό του Παπανικολή που βυθίζει το τουρκικό δίκροτο στην Ερεσσό. Αδελφοί Bereznsky στην Κρήτη και στο Πέτα-ένας εξ αυτών σκοτώθηκε στην Κάσο, έτερος εξ αυτών τραυματίστηκε εκεί, ενώ τρίτος έχασε το πόδι του στο Νεόκαστρο εναντίον του Ιμπαρήμ. Ο Νικόλαος Ράικο συμμετείχε στην εκστρατεία στη Χίο υπό τον Φαβιέρο ^[56]. Άλλοι αναδείχθηκαν σε υπεύθυνες θέσεις όπως ο Νικόλαος Ράικο : φρούραρχος στο Παλαμήδι, έπειτα στην Πάτρα και το Καστέλι του Μωρέως ως αντισυνταγματάρχης.^[57] Στη ναυμαχία του Ναυαρίνου συμμετείχαν με οκτώ πλοία ενώ βοήθησαν κατά τη διάρκειά της με απελευθερώσεις Ελλήνων αιχμαλώτων. Σε επίπεδο λογίας συμβολής, αναφέρονται η φιλελληνική λογοτεχνική προσφορά του ποιητή Αλέξανδρου Πούσκιν (τα ποιήματα: ‘’Στον Οβίδιο’’,’’Στην Ελληνίδα’’, ‘’Ξεσηκώσου Ελλάς’’, το ημιτελές διήγημα ‘’Κίρτζαλης’’ εμπνευσμένο από τα γεγονότα στη Μολδοβλαχία),^[58] του Κ.Φ.Ριλέγεφ, του Β.Κιουχελμπέκερ. Παρήχθησαν και κυκλοφόρησαν χρωμολιθογραφίες, γλυπτά και πίνακες με θέματα και πρόσωπα από την Ελληνική Επανάσταση^[59]. Πρέπει ακόμα να αναφερθεί η διάσωση και η δωρεάν παράδοση αρχαιοτήτων στο Εθνικό Μουσείο στην Αίγινα, από τον Ρώσο πλοίαρχο Επαντσχίνε. Δεν έλειψαν και οι οικονομικές ενισχύσεις για την ανέγερση φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, όπως των επικεφαλής αξιωματικών της Ρωσικής ναυτικής δύναμης που συγκρούστηκε στο Ναυαρίνο με αποδέκτες το νοσοκομείο του Ναυπλίου, τη νεοσυσταθείσα Εκκλησιαστική Σχολή του Πόρου, και με σκοπό τη δημιουργία αλληλοδιδακτικού σχολείου στον Πόρο^[60]

Οι παράγοντες οι οποίοι καθόρισαν την περιορισμένη και καθυστερημένη ανάπτυξη του ισπανικού φιλελληνισμού είναι το πολιτικό και πνευματικό κλίμα της περιόδου της παλινόρθωσης στην Ισπανία μεταξύ 1823 και 1832. Τότε οι Ισπανοί φιλελεύθεροι αγωνίζονταν για το Σύνταγμα του 1812 και κατά της παλινόρθωσης της απολυταρχίας του Φερδινάνδου Ζ’. Με την παλινόρθωση του 1823 η Ισπανία τάχθηκε με την Ιερά Συμμαχία, ενώ τον Οκτώβριο του 1827 υπέγραψε εμπορική συμφωνία με την Υψηλή Πύλη. Μέχρι τον θάνατό του ο Φερδινάνδος είχε επιβάλει λογοκρισία και καταδίωκε τους ‘’συνταγματικούς’’. Έτσι αρχικά η έκκληση της Ελληνικής προσωρινής διοίκησης δεν έγινε δεκτή από τους Cortes της Μαδρίτης -με έγγραφό τους στις 18 Δεκεμβρίου 1821- λόγω της επίκλησης των εσωτερικών τους προβλημάτων. Τα πρώτα φιλελληνικά κείμενα στα ισπανικά δημοσιεύθηκαν εκτός ισπανικού εδάφους: το "Escrito sobre Gecia" εκδόθηκε στο Παρίσι το 1825 και 1827. Κύριοι φορείς των φιλελληνικών κηρυγμάτων ήταν πολιτικοί εξόριστοι των διώξεων του Φερδινάνδου. Πολύ όψιμη θα είναι η φιλελληνική ισπανική εκδοτική κίνηση εντός Ισπανίας, μόλις στα 1828 Επρόκειτο για ισπανικές μεταφράσεις της αφήγησης της πολιορκίας του Μεσολογγίου (πρωτοτύπως εκδοθείσα στα γαλλικά), και στα 1829 η μετάφραση του βιβλίου του H. Lauvergne για την εκστρατεία του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Κυρίως βιβλία ιστορικού περιεχομένου είναι τα "La Turquia, teatro de la guerra presente" και "La Turquia victoriosa de las sandeces, falsedades e igmominias", στα 1828 και 1829 αντίστοιχα από τον λογοτεχνικό κριτικό και φιλελεύθερο πολιτικό Felipe Fermin Caballero y Morgay, εξόριστο στο Παρίσι τότε. Ο Jose Manuel de San Millan y Coronel, στρατιωτικός και φιλελεύθερος πολιτικός που ζει στο Παρίσι, συντάσσει το "Compendio historico del origen y progresos de la insurrection de los griegos contra los turcos". Το έργο απροκάλυπτα φιλελληνικό -στηριζόμενο στον Πουκεβίλ- εκδίδεται με ψευδώνυμο. Λογοτεχνικά ισπανικά έργα εκδίδονται το 1830. Στη Βαλένθια το ιστορικό μυθιστόρημα "Grecia ο la doncella de Misolonghi" του Cosca Vayo y Lamarca, στηρίζεται κυρίως στον Πουκεβίλ. Την ίδια επίσης χρονιά και στον ίδιο τόπο, εκδίδεται άλλο ένα φιλελληνικό μυθιστόρημα με τίτλο, "Amor y religion, ο la joven griega" που πιθανώς ανήκε στον Pascual Perez y Rodriguez. Το πρώτο φιλελληνικό ισπανικό ποίημα εκδίδεται στα μέσα της δεκαετίας του 1820 από τον εξόριστο τότε στην Αγγλία Jose de Esprocenda και τιτλοφορείται "Despedida del patriota griego de la hija del apostate". Πρόκειται για ανάπτυγμα ανώνυμου αγγλικού πρωτοτύπου που είχε εκδοθεί στο Λονδίνο το 1924. Την ίδια επίσης εποχή έχουμε το "Cancion guerrera con motivo del levantamiento de los gregos" του Francisco Martinez de la Rosa.^[61]

Κατά την εποχή της Επανάστασης στον χώρο της γερμανόφωνης Ευρώπης υπήρχε μια χαλαρή συνομοσπονδία κρατών. Τα μεγαλύτερα μέλη της ήταν η Αυστρία και η Πρωσία, ενώ μέλη ήταν επίσης η Βαυαρία, η Δανία, το Λουξεμβούργο κλπ. Ανώτατος άρχων της συνομοσπονδίας κατά την εποχή της Επανάστασης ήταν ο Αυστριακός καγκελάριος Κλέμενς Μέτερνιχ. Η Αυστρία και η Πρωσία, μαζί με τη Βρετανία και τη Ρωσία, είχαν συνάψει από το 1815 μια σειρά συμφωνιών (τη λεγόμενη "Ιερή Συμμαχία") που επισήμως είχε ως στόχο την τήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη και τη συνεργασία μεταξύ αυτών των μοναρχιών. Από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης η γερμανόφωνη κοινή γνώμη τάχθηκε με το μέρος των Ελλήνων. Αντίθετα, ο Μέτερνιχ, όπως και οι άλλοι ηγεμόνες της Συμμαχίας τήρησαν αρνητική στάση, καθώς τη συσχέτισαν με το κίνημα του Καρμποναρισμού στην Ιταλία το οποίο θεωρήθηκε κίνδυνος για την ανατροπή των μοναρχιών. Τον Μάϊο του 1821, στο Συνέδριο του Λάιμπαχ η Ιερά Συμμαχία απέρριπτε κάθε κίνημα ανατροπής της νόμιμης εξουσίας μέσω εξέγερσης και βίας. Το ανακοινωθέν του Συνεδρίου κατέληγε:

"Οι μονάρχες ενήργησαν συνεπεία αυτής της διακηρύξεως στα γεγονότα της Νεάπολης και του Πιεμόντε και επίσης στα γεγονότα που ξέσπασαν μεν υπό πολύ διαφορετικές συνθήκες αλλά από συνδυασμούς το ίδιο εγκληματικούς, και τα οποία εκθέτουν την ανατολική πλευρά της Ευρώπης σε ανυπολόγιστες εμπλοκές".

Η επίσημη εφημερίδα της Αυστρίας Österreichischer Beobacther (Αυστριακός Παρατηρητής) σχολιάζοντας για πρώτη φορά τα συμβάντα στην Ελλάδα την 8 Ιουνίου (ν.ημ.) 1821 υποστήριζε ότι οι επαναστάτες βρίσκονταν σε στενή επαφή με τα επαναστατικά κινήματα στην Ιταλία και ότι σκοπός τους ήταν η διατάραξη της ησυχίας στη χριστιανική Ευρώπη. Έτσι, σχολίαζε η εφημερίδα, μια επιχείρηση που ξεκίνησε με πολιτικό δόλο δεν θα έχει αποτέλεσμα και θα οδηγήσει τον ελληνικό λαό σε μεγάλα δεινά. Λόγω της πολιτικής αυτής απαγορεύτηκε κάθε φιλελληνική κίνηση σε πολλά γερμανικά κράτη. Ωστόσο υπήρξαν πολιτικοί και διανοούμενοι που τάχτηκαν ανοιχτά υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης. Ο βαρώνος von Gagern στην Ταξική Δίαιτα του πριγκηπάτου της Έσσης-Ντάρμσταντ την 19 Ιουνίου εκφωνεί θερμό φιλελληνικό λόγο που περιλάμβανε μεταξύ άλλων τα εξής:

"Ένα θανάσιμο αμάρτημα θα βαραίνη το Γερμανικό Έθνος αν δεν εγείρεται πουθενά ούτε βοήθεια ούτε φωνή προς χάριν των Ελλήνων. Αυτοί μπορεί να έχουν αρχίσει τον αγώνα τους ασύνετα, την ακατάλληλη στιγμή, με ανεπαρκή μέσα. Εγκληματίες όμως δεν πρέπει να χαρακτηριστούν για αυτό το λόγο. Δεν ήσαν υπήκοοι, στην έννοια του δικαίου των Εθνών και του πολιτισμού μας, αλλά σκλάβοι. Αυτό μαρτυρούν οι αρχιερείς των, που χωρίς ενοχή και χωρίς να απολογηθούν, υπέστησαν δεινόν θάνατο στις πύλες των ναών τους. Εγώ, ως υπήκοος ενός πρίγκιπα ο οποίος έγινε μέλος της Ιεράς Συμμαχίας, και ως εκπρόσωπος των δικαιωμάτων και των επιθυμιών ενός γερμανικού λαού, εκφράζω εδώ την προσδοκία και ελπίδα ότι οι Έλληνες θα βγουν νικητές από τον αγώνα τους, ή να τους εξασφαλιστή μιά συνθήκη που θα τους θέση υπό την αιγίδα του ευρωπαϊκού δικαίου των Εθνών."

Τότε και ο ποιητής Wilhelm Müller συνέθεσε σειρά φιλελληνικών ποιημάτων με τον τίτλο "Τραγούδια των Ελλήνων". Το πρώτο από αυτά δημοσιεύτηκε στην ανθελληνική εφημερίδα του Μέτερνιχ και άρχιζε έτσι:

"Μας ονόμασες επαναστάτες - πάντα έτσι ας μας καλείς!

Επάνω! Επάνω! αυτό είναι το σύνθημα των Ελλήνων.

... ...

Επάνω, αυτό είναι το σύνθημα των Ελλήνων το αιώνιο!

Ο υπέροχος ήχος αυτός ποτέ να μην ηχήσει μέσ' την καρδιά σου.

Εσύ, κάτω στη λάσπη θα μένης για πάντα, και θα παρατηρείς του κόσμου τα συμβάντα."

Την 1 Αυγούστου 1821 ο καθηγητής Krug από τη Λειψία δημοσίευσε υπό μορφή φέιγ-βολάν πρόσκληση για την ίδρυση συλλόγων για την υποστήριξη των Ελλήνων. Λίγες μέρες αργότερα ένα βασιλικό διάταγμα απαγόρευε τη διάδοση αυτών των φυλλαδίων στη Σαξονία. Μια προσπάθεια αποστολής μιας "Γερμανικής Λεγεώνας" από τη Βαυαρία στην Ελλάδα από τον καθηγητή Fr. Thiersch επίσης απαγορεύτηκε. Στην Πρωσία επίσης απαγορεύτηκε κάθε δημόσια εκδήλωση φιλελληνισμού.
Η πολιτική του Μέτερνιχ εμπόδισε σοβαρά τη βοήθεια προς τους Έλληνες αλλά δεν κατάφερε να τη σταματήσει εντελώς. Στον ηθικό τομέα απέτυχε πλήρως αφού δεν κατάφερε να αλλάξει την φιλελληνική κοινή γνώμη. Στα πιο φιλελεύθερα νοτιοδυτικά κρατίδια της Γερμανικής Συνομοσπονδίας, με κέντρο τη Στουτγκάρδη, άρχισαν από το φθινόπωρο του 1821 να λειτουργούν φιλελληνικές επιτροπές οι οποίες και έστειλαν εθελοντές στην Ελλάδα και υποστήριξαν οικονομικά πρόσφυγες.
Στη Γερμανία η Ελληνική Επανάσταση ερμηνεύτηκε από την αρχή σαν μια ιδιαίτερη περίπτωση, διαφορετική από τις άλλες, που δεν σκόπευε στην ανατροπή κάποιας νόμιμης εξουσίας ούτε είχε σχέση με συνωμοσίες όπως ο Καρμποναρισμός. Θεωρούσαν ότι τα αιτήματα των Ελλήνων ήταν δίκαια και ότι άξιζαν μια θέση στην πολιτισμένη χριστιανική Ευρώπη.
Ο γερμανόφωνος τύπος στο μεγαλύτερο μέρος του φιλοξενούσε φιλελληνικά δημοσιεύματα. Σε ένα από αυτά του καθηγητού Krug αναφέρει:

"Όλη η Τουρκοκρατία έχει από καιρό προγραφεί από την κοινή γνώμη σαν κάτι άκρως άδικο που δεν υποφέρεται ... Εάν λοιπόν μια ζηλότυπη και γεμάτη φόβο πολιτική των κυβερνήσεων θεωρεί τον Ελληνικό Αγώνα απελευθερώσεως άκαιρο για τους δικούς της σκοπούς, παρά ταύτα δεν θα πετύχει, παρ' όλα τα σοφίσματά της, να κάνει τον κόσμο να πιστέψει ότι αυτός ο αγώνας είναι άδικος".

Ωστόσο, στο Συνέδριο της Βερόνας που έγινε στο τέλος του 1822 επικράτησε και πάλι ο Μέτερνιχ και από το Συνέδριο εκδόθηκε ψήφισμα που καταδίκαζε την Ελληνική Επανάσταση χαρακτηρίζοντάς την "ανόητη και εγκληματική επιχείρηση". Μετά από αυτό, το φιλελληνικό κίνημα στη Γερμανία κλονίστηκε και σχεδόν διακόπηκε, έως ότου το 1826 δημιουργήθηκε νέο ρεύμα φιλελληνισμού με αφορμή την τραγική πτώση του Μεσολογγίου.^[62]

Άλλες φιλελληνικές εκδηλώσεις ήταν η δημιουργία φιλελληνικών κομιτάτων με πρωτοβουλία καθηγητών όπως του θεολόγου Fr. Nagel,^[63] του Νεάντερ (J. Neander), του Νίμπουρ (Barthold Georg Niebuhr) και άλλων. Οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν είναι πολλές: έκδοση φυλλαδίων που προτρέπουν στην ίδρυση φιλελληνικών σωματείων, στην παροχή ποικίλης αρωγής, έρανοι σε χρήμα και είδη, στρατολογούνται νέοι εθελοντές, ενώ κάποιοι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι των Ελλήνων σπουδαστών οι οποίοι συγκροτούν στρατιωτικά σώματα με σκοπό να πάνε στην Ελλάδα, εκφράζουν την επιθυμία να τους συνοδεύσουν στον προορισμό τους.^[64] Σημαντικά κέντρα φιλελληνικής δράσης στη Γερμανία υπήρξαν οι πόλεις του Αμβούργου και της Βρέμης, το Ντάρμσταντ και η Στουτγκάρδη. Οι Zimmermann-καθηγητής, Chevalier από τη Γενεύη και Dannenberg –υπασπιστής της φρουράς του Αμβούργου συγκροτούν την ‘’Ελληνογερμανική Λεγεώνα’’^[65] Στην πόλη Ντάρμσταντ όπου μετέβη ο Θεόδωρος Νέγρης ζήτησε και πέτυχε τη συγκρότηση και αποστολή εθελοντικού σώματος στην Ελλάδα. Ιδιαίτερο ρόλο είχε παίξει στη συγκρότηση της εκεί φιλελληνικής στρατιωτικής ομάδας ο Koster πρώην αξιωματικός του Πρωσσικού στρατού που είχε έλθει στις αρχές του 1821 στην Ελλάδα, πολέμησε μα έφυγε απογοητευμένος από την υπάρχουσα χαοτική κατάσταση, μα ήθελε να ξαναγυρίσει.^[66] Το 1827 ιδρύθηκε στην πρωτεύουσα της Βαυαρίας ‘’Πανελλήνιον’’ με σκοπό την ανατροφή ορφανών παιδιών από την Ελλάδα.^[67]
Τα αίτια ανάπτυξης του Γερμανικού φιλελληνισμού θεωρούνται ότι είναι ο κλασικισμός που καλλιεργείτο στη Γερμανία τα προεπαναστατικά χρόνια σε συνδυασμό με τον ρομαντισμό της εποχής. Επίσης η παρουσία και η δράση εκεί των Ελλήνων σπουδαστών και εμπόρων.^[68] Ενεργή ήταν η συμμετοχή Γερμανών φιλελλήνων στα επαναστατικά γεγονότα στην Ελλάδα: στην Κρήτη ο γιατρός Σχιεράϊπερ τον Δεκέμβριο του 1823 παρέχει ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη, ενώ ο Hane ανέλαβε τη διοίκηση του φρουρίου της Γραμβούσας στα τέλη Φεβρουαρίου 1828^[69]

Τα αίτια ανάπτυξής του ήταν α) οι από την αρχαιότητα και κυρίως από τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου επαφές και επιδράσεις του ελληνικού πολιτισμού στην Ινδική χερσόνησο. Οι επιδράσεις αυτές δεν σταμάτησαν ούτε κατά τον Μεσαίωνα β) η υπάρχουσα τότε κατάσταση των Ινδών, δηλαδή η αποικιακή κατοχή τους από τους Άγγλους, κάτι που τους προδιέθεται θετικά έναντι του αγώνα των Ελλήνων. γ) η παρουσία και δράση Ευρωπαίων –μεταξύ αυτών και Ελλήνων- εμπόρων σε σημαντικά λιμάνια –εμπορικά κέντρα των Ινδιών (Καλκούτα, Δάκκα), Ευρωπαίων οι οποίοι ήταν φορείς και των Ευρωπαϊκών φιλελεύθερων ιδεών. Δ) η αποστολή στην Ινδία του Ζακυνθινού Νικόλαου Κεφαλά το 1823 ως εκπροσώπου της Ελληνικής Διοίκησης του αγώνα προκειμένου να πραγματοποιήσει έρανο υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης.^[70] Η Φιλελληνική Εταιρεία της Καλκούτας συνεστήθη στα τέλη του 1823 από τον Κεφαλά. Η πρώτη μνεία περί αυτής γίνεται στα Ελληνικά Χρονικά την εφημερίδα του Μεσολογγίου (έτος 2ον, αριθ.5, της 17ης Ιανουαρίου 1825, σελ.3-4), όταν δημοσιεύει επιστολή σταλμένη από την Καλκούτα.^[71] Ο κύριος αγωγός πληροφόρησης σχετικά με όσα γίνονταν στην Ελλάδα ήταν τα εμπορικά πλοία που έφταναν από την Ευρώπη στο Ινδικό αυτό λιμάνι, και δι’ αυτών η Φιλελληνική Εταιρεία της Καλκούτας. Με συγκεντρώσεις και δημοσιεύματα που πραγματοποιούσε στον τοπικό τύπο, όπως η ‘’Εφημερίδα της Καλκούτας’’, προβάλλονταν νέα από την επαναστατημένη Ελλάδα. Πραγματοποίησε έρανο κατορθώνοντας να συγκεντρώσει το ποσό των 25.380 ρουπίων ή 2200 λιρών στερλινών, ενώ ο Άγγλος επίσκοπος της Καλκούτας προσέφερε 200 λίρες στερλίνες.^[72] Τελικά μέρος των χρημάτων –για την ακρίβεια 1200 λίρες έφτασαν στην Ελλάδα, ενώ τα υπόλοιπα χρήματα καταχράσθηκαν οι Ιωάννης Ορλάνδος και Ανδρέας Λουριώτης μέλη της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου.^[73] Μέλη της Εταιρείας ήταν φυσικά εκτός από Έλληνες-μέλη της εκεί παροικίας-αλλά και Άγγλοι, ( ο πρόεδρός της ήταν Άγγλος, ο Άρινγκ), Αμερικανοί και Ινδοί ενώ στον έρανο ανταποκρίθηκαν και Κινέζοι. Χαρακτηριστικά ο γιος του Ινδού σουλτάνου της Μυσώρης Τίππο Σαΐντ, αγωνιστή της Ινδικής ανεξαρτησίας από την Αγγλική κατοχή, παρέστη σε συγκέντρωση της Εταιρείας.^[74]

Υπήρξαν Εβραίοι που συμπαραστάθηκαν και Εβραίοι που επέδειξαν αρνητική στάση απέναντι στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Σύμφωνα με τον καθηγητή Σπυρίδωνα Λουκάτο οι παράγοντες οι οποίοι εμπόδισαν την ανάπτυξη του Εβραϊκού Φιλελληνισμού ήταν: α)ο μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων φυλετικός φανατισμός και η θρησκευτική μισαλλοδοξία (εκατέροθεν τέτοιες πράξεις ήταν: η διαπόμπευση του σώματος του Γρηγορίου του Ε΄ από τους Εβραίους της Κωνσταντινούπολης και οι σφαγές που υπέστησαν οι Εβραίοι της Οδησσού από τους εκεί Έλληνες και Ρώσους όταν έφτασε ο νεκρός του Πατριάρχη, αλλά και οι σφαγή των Εβραίων της Τριπολιτσάς), β)ο οικονομικός ελληνο-εβραϊκός ανταγωνισμός γ)η ανάγκη επιβίωσης των Εβραίων μέσα στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από την άλλη μεριά οι παράγοντες εκείνοι που καλλιεργούσαν τον Εβραϊκό φιλελληνισμό ήταν: α)η Φιλελεύθερη Ευρωπαϊκή ιδέα, β)οι φιλικοί δεσμοί Ελλήνων και Εβραίων της διασποράς (ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος φίλος και δάσκαλος των Ελληνικών στην εβραϊκή οικογένεια Finzi στη Φλωρεντία), γ)Η κοινή συμβίωση Ελλήνων και Εβραίων (ο Χανέν, Εβραίος της Τριπολιτσάς σώθηκε με την οικογένειά του. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Εβραϊκού φιλελληνισμού ήταν τα εξής: α)εκδηλώνεται κυρίως στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες όπου κοινωνικοί, ιδεολογικοί, πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες ευνοούν τις ιδεολογικές ζυμώσεις μεταξύ των Εβραίων της διασποράς και τους κάνουν πιο δεκτικούς στα φιλελεύθερα μηνύματα. Β)εκφράζεται με τον εκχριστιανισμό των Εβραίων γ)με μικτούς γάμους μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων. Περιορισμένης έκτασης μπορούν να χαρακτηριστούν οι προσφορές των Εβραίων στην Ελληνική Επανάσταση: συμμετοχή σε μάχες, συμπαράσταση σε φυλακισμένους και παροχή ιατρικής βοήθειας, συμμετοχή σε φιλελληνικά κομμιτάτα, εκκλήσεις για συνδρομές υπέρ των Ελλήνων, συμπαράσταση εκ μέρους Εβραίων δημοσιογράφων. Η έρευνα μέχρις σήμερα έχει επισημάνει τους εξής Εβραίους που έχουν συμμετάσχει ή συμπαρασταθεί στην Ελληνική υπόθεση: α) (Cremieux) Κρεμιέας Αδόλφος από τη Γαλλική πόλη Νιμ ήταν μέλος της εκεί Φιλελληνικής Εταιρείας, β)Ιωάννης Λέχος ήλθε στην Ελλάδα περί το 1805 κι αφού βαπτίστηκε χριστιανός μετέβη τον Φλεβάρη του 1822 στην Κρήτη όπου συμμετείχε σε μάχες στην περιοχή Κισσάμου, στη συνέχεια, το 1823, εργάσθηκε αμισθί στο επαρχείο Σαντορίνης, ενώ υπηρέτησε ως ‘’πυροβολικός’’ στο σώμα του Φαβιέρου γ)Δημήτριος Ιωάννου Λέχος πολωνοεβραίος, γιος του προηγούμενου δ) Έλβιγκ, ραβίνος στο Werle της Βεστφαλίας απηύθυνε έκκληση στις 21 Μαΐου του 1826 προς όλες τις ισραηλιτικές κοινότητες προκειμένου να συνδράμουν τους χειμαζόμενους Έλληνες ε) η οικογένεια του Φίντζι Ραφαέλλο μέλη της οποίας ήταν φίλοι του Ανδρέα Κάλβου και είχαν συμπεριληφθεί σε λίστα υπόπτων από την αστυνομία της Φλωρεντίας με σκοπό την απέλασή τους λόγω των φιλελεύθερων θέσεών τους, στ) Limpan Srie, ραβίνος. Ζούσε κι αυτός στη Φλωρεντίας και φίλος του Κάλβου που λόγω των φιλελεύθερων θέσεών του συμπεριλαμβανόταν στην προηγούμενη λίστα ζ) Passigli και Consiglio Giyseppe, ζούσαν κι αυτοί στη Φλωρεντία, φίλοι του Κάλβου, η) ο Λαφίτ Γεώργιος, ο οποίος ήταν Εβραίος δημοσιογράφος στο Παρίσι και αρθρογραφούσε υπέρ του Ελληνικού αγώνα, ζ) Ραφαήλ Γεώργιος που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα και βαπτίστηκε χριστιανός η)Χη Ιωάννης γιατρός από Ισραηλιτική οικογένεια της Ζακύνθου ο οποίος ασπάσθηκε τον χριστιανισμό και παρείχε τις ιατρικές του υπηρεσίες στους Επαναστατημένους Έλληνες, θ) Ιάκωβος Μαβέιτς, εκχριστιανισμένος Εβραίος από τη Ρωσία μετείχε στην επανάσταση της Μολδοβλαχίας ι)Νιάρντι Μποτελάτ και ια)Ιωαννίτσα Μποτεζάν εκχριστιανισμένοι Εβραίοι που συμμετείχαν στην επανάσταση στο Ιάσιο.^[75]

Στους Τούρκους που με διάφορους τρόπους συνένδραμαν στην Επανάσταση μπορούμε να αναφέρουμε διάφορα πρόσωπα, είτε πολιτικές είτε θρησκευτικές προσωπικότητες, όπως τον μουσουλμάνο θρησκευτικό ηγέτη, τον σεϊχουλισλάμη Χατζή Χαλίλ Εφέντη, ο οποίος αρνήθηκε να επικυρώσει την εντολή του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ για αθρόα σφαγή των ελλήνικών πληθυσμών, με τίμημα την εξορία του και τη δολοφονία του.^[76] Επίσης, τον τούρκο γιατρό του Ανδρούτσου και του Μακρυγιάννη, Χασάν Αγά Κούρταλη. Επίσης αναφέρεται η Οθωμανική Εκατονταρχία του Μουσταφά Γκέκα.^[77]

Η σχέση της Ελληνικής κοινωνίας με τις βαλκάνιες τις κατεχόμενες επίσης κοινωνίες του βαλκανικού χώρου προσδιορίζονται από την κοινή τύχη έναντι του κοινού δυνάστη και εχθρού, από το ‘’ομόδοξον’’, από τη διείσδυση της Ελληνικής γλώσσας στη Βουλγαρία και στη Σερβία λόγω της δράσης του Πατριαρχείου, από το γεγονός του διορισμού Ελλήνων ηγεμόνων στις Παραδουνάβιες περιοχές από τις εμπορικές ανταλλαγές και από την εγκατάσταση παροίκων στις αντίστοιχες χώρες. Εξαίρεση αποτελεί η Αλβανία προσδεμένη θρησκευτικά και κοινωνικά στην Οθωμανική αυτοκρατορία και συχνά σύμμαχος στα κατασταλτικά μέτρα σε βάρος των Ελλήνων. Η κοινή τύχη και η κοινή ελπίδα απελευθέρωσης των Βαλκανικών λαών και η οργάνωσή τους σε ένα κράτος αποτυπώνεται στον Θούριο του Ρήγα.^[78] Ο ιστορικός Νικολάι Τοντόροφ μας αναφέρει έναν κατάλογο με τα ονόματα των αγωνιστών που συμμετείχαν στον αγώνα στο κίνημα του Υψηλάντη και η εθνολογική σύστασή του ποικίλει: 199 Μολδαβοί, 9 Βλάχοι, 132 Βούλγαροι, 72 Σέρβοι, 2 Μαυροβούνιοι, 2 Βόσνιοι, 4 Δαλματοί, 7 Αλβανοί, 4 Ούγγροι, 3 Εκχριστιανισμένοι Τούρκοι.

Οι Αλβανοί που μετείχαν στο κίνημα του Υψηλάντη ήταν πιο πολλοί αλλά καταγράφονται ως Έλληνες. Ο Μουσταφά Γκέκας, ο Αμπτής Γκέκας, ο Μάκος Κούστα που λειτουργούσε ως κομιστής επιστολών του Αλή πασά προς τους Έλληνες, μα τελικά προσχώρησε στο Ελληνικό στρατόπεδο. Συνεκστράτευσε με τον Καραϊσκάκη στην Αν. Στερεά και στην Καποδιστριακή περίοδο διορίστηκε ως εκατόνταρχος της Β’ χιλιαρχίας ^[79] Ακόμα ο Μπαϊράμης Λιάπης διατελώντας υπό την ηγεσία του Νικ. Κριεζιώτου συμμετείχε σε πολεμικές επιχειρήσεις στο Τρικκέρι και στην Ανατολική Στερεά.^[80]

Ο Ελληνικής καταγωγής Ρουμάνος πρίγκιπας Αλέξανδρος Καντακουζηνός επικεφαλής εκατό Αλβανών κατέλαβε το Κάστρο της Μονεμβασιάς τον Ιούλιο του 1821. Ο αδελφός του, Γεώργιος Καντακουζηνός Ντελάνου αξιωματικός στο Ρωσικό στρατό, συνόδευε τον Υψηλάντη στη διάβαση του Προύθου. Επίσης ο Ρουμάνος βογιάρος Γεώργιος Βοϊνέσκου συνόδευσε τον Δημήτριο Υψηλάντη στην Ελλάδα και συμμετείχε σε μάχες μαζί του. Ο Βογιάρος Ιορδάνης Ροζνοβάνου συνέδραμε το κίνημα της Μολδοβλαχίας οικονομικά (με 10.000 ολλανδικά δουκάτα) και 300 άλογα. Ο μητροπολίτης Βενιαμήν Κοστάκη προσέφερε χρήματα και άλογα. Μέλη της Φιλικής Εταιρείας διετέλεσαν επίσης Ρουμάνοι, οι Γρηγόριος Μπρακοβεάνου, και Μπάρμπου Βακαρέσκου ^[81] Τη θυσία των Ρουμάνων Ιερολοχιτών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης υμνεί ο ποιητής Γρηγόριος Αλεξανδρέσκου με το ποίημά του ‘’Τα μνήματα του Δραγατσανίου’’^[82]

Οι διακηρύξεις του Ρήγα είχαν ιδιαίτερη απήχηση στους Σέρβους οι οποίοι μάλιστα επιχείρησαν και να αποσπάσουν ανεπιτυχώς τον Ρήγα από τους Τούρκους. Οι μεταξύ τους σχέση συσφίγγονταν και από την ένοπλη συμπαράσταση των Ελλήνων στις Σερβικές εξεγέρσεις του 1804-1813 και 1815-1833. Ο Καραγεώργης εμυήθη στη Φιλική Εταιρεία^[83]. Άλλοι σημαίνοντες Σέρβοι που μετείχαν στα γεγονότα της Μολδοβλαχίας ήταν οι Μιλένκο Στοΐκοβιτς, Πέταρ Ντομπρνιάκ, Χατζή Προντάν Γρηγορίεβιτς, ο Μλάντεν Βιλοβάνοβιτς, Κωνσταντίνος Νεμάνια^[84]. Γενικά πάντως, η επίσημη Σερβία επέδειξε παθητική στάση.^[85] Ένοπλα σώματα Σέρβων κατέρχονται στην Ελλάδα για να συμμετάσχουν στον αγώνα των Ελλήνων, όπως του Χατζηχρήστου Ντάγκοβιτς. αρχικά παρείχε τις υπηρεσίες του στον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου ενώ μετά την πτώση της Τριπολιτσάς προσχώρησε στον Νικηταρά. Συμμετείχε στη μάχη στα Δερβενάκια και στην πολιορκία της Θήβας. Μετεπαναστατικά έφτασε να γίνει στρατηγός και υπασπιστής του Όθωνα ^[86] Οι Θωμάς Σέρβος, Λάμπρος Σέρβος, Θανάσης Σέρβος στο Μεσολόγγι, Κωνσταντίνος Μαριανός και Ιωάννης Στοΐκοβικ.^[87]

Όταν εξεράγη η Ελληνική Επανάσταση ο μητροπολίτης Μαυροβουνίου Πέτρος Πέτροβιτς εξέδωσε ενθουσιώδη προκήρυξη υπέρ αυτής στις 26 Ιουνίου 1821. Μαυροβούνιοι συμμετείχαν στο κίνημα του Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες.^[88] Ο Βάσος Μαυροβουνιώτης^[89] συμμετείχε σε πολλές μάχες σε Εύβοια, Πελοπόννησο, Ανατολική Στερεά, Αττική, Αθήνα, Κύπρο, Θεσσαλία Θα ονομασθεί χιλίαρχος και στρατηγός ενώ επί Όθωνα θα γίνει υπασπιστής του.^[90] Επίσης ο Τζωάννος Σλαβάνος Μαυροβουνιώτης, ο Τζωάνος Μοντενεγρίνος για τον οποίο ο Δημήτριος Υψηλάντης βεβαιώνει πως πολέμησε στην άλωση της Τριπολιτσάς, ο Γρηγόριος Τζούροβιτς ο οποίος μετεπαναστατικώς ζήτησε από τον Καποδίστρια εργασία ανάλογη της προσφοράς του στον αγώνα. Τέλος αναφέρεται ο Μαυροβούνιος στρατηγός Ουΐτζ που πολέμησε με τον Ναπολέοντα και όταν ήταν στο Λονδίνο εκπόνησε σχέδιο πολεμικό με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδος και το απέστειλε στην Ελλάδα. Επίσης θέλησε να συγκροτήσει εθελοντικό σώμα από δύο χιλιάδες άνδρες με σκοπό να έλθει στην Ελλάδα για να πολεμήσει.^[91]

Στο σώμα του Θεόδωρου Βαλλιάνου μετέχουν επτά Άραβες, όπως και το σώμα του Κωνσταντίνου Μαυρομιχάλη, ενώ τέσσερις Αιγύπτιοι βρίσκονται στην ομάδα του Διαμαντή Ζέρβα. Τέλος ο Αιγύπτιος Καραγιώργης Χαμπέσσης μάχεται μαζί με τους Καραϊσκάκη και Μελετόπουλο, ενώ ένας Μαμελούκος, ο Εκβέν Δαβουσσί, πεθαίνει στο Πέτα.^[92]

Αξιοποιήθηκαν σε διάφορες θέσεις. Στην Τεργέστη ως μία από τις ‘’πύλες’’ εξόδου τους προς την Επαναστατημένη Ελλάδα, ο Δημήτριος Υψηλάντης επιθυμώντας να οργανώσει ένα τακτικό σώμα κατά τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, διάλεξε ως ‘’προγυμναστήν στρατιωτικόν’’, ένα φιλέλληνα αξιωματικό του γαλλικού στρατού, τον Βαλέστ, ο οποίος χρησιμοποίησε Ιταλούς και Γάλλους αξιωματικούς για να τον επικουρήσουν στο έργο του.^[93] Συνάντησαν πάλι την απροθυμία να αξιοποιηθούν ή να χρηματοδοτηθούν από τους τοπικούς πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς. Καθώς μάλιστα πλεόναζαν οι βαθμοφόροι και οι θέσεις ήταν περιορισμένες, απογοητεύονταν όταν η ιεράρχηση τους δεν ήταν ανάλογη του βαθμού τους. Ή πάλι, οι Έλληνες δεν ήταν σε θέση ή δεν ήθελαν να τους χρηματοδοτήσουν, γιατί έτσι κι αλλιώς έπρεπε να μεριμνήσουν για τα δικά τους σώματα. Η συμμετοχή τους πάλι σε επιχειρήσεις κατάληψης πόλεων συνεπαγόταν και μερίδιο στις λείες και έπρεπε να αποκλεισθούν οι ξένοι.^[93] Επίσης περιφρονούσαν τους πιο νέους από αυτούς τους φιλέλληνες επειδή τους θεωρούσουν απειροπόλεμους και γενικά απροετοίμαστους για τις ανάγκες του αγώνα τους.^[94]

Όταν αποφάσιζαν να ξεκινήσουν να έλθουν στην Ελλάδα, είχαν προβλήματα, οικονομικές επιβαρύνσεις, δυσκολίες στη μετακίνηση (αποστάσεις μεγάλες), απαγορεύσεις των αρχών των πατρίδων τους ή άλλων χωρών απ’ όπου έπρεπε να περάσουν. Πολλές φορές υπήρχαν και μεταξύ τους διαιρετικοί παράγοντες που υπονόμευαν τη μεταξύ τους ενότητα, όπως εθνικοί ανταγωνισμοί ^[95] Όταν έφταναν, επίσης είχαν να συναντήσουν ελλείψεις στην οργάνωση^[96] και τον συντονισμό του αγώνα, ανταγωνισμούς μεταξύ των οπλαρχηγών, έλλειψη χρημάτων για τη συντήρησή τους, απροθυμία αξιοποίησής τους : έτσι το τακτικό σώμα του Βαλέστ έμεινε αναξιοποίητο σε Ναβαρίνο και Τριπολιτσά, όπως και η ομάδα του Γκόρντον. Επίσης τους απωθούσε η πρωτόγονη πολεμική τακτική κάποιων Ελληνικών ομάδων και των οπλαρχηγών τους, όπως μετά την άλωση του Ναυπλίου. Άλλοι ήταν απογοητευμένοι από τα αποτελέσματα των συμμετοχών τους σε διάφορες μάχες, οι οποίες δεν στέφονταν πάντα από επιτυχία, όπως στη μάχη του Πέτα. Καθώς πολλοί από αυτούς ήταν βαθμοφόροι και οι προσφερόμενες θέσεις λίγες, προσδοκούσαν εντολές ανάλογες του βαθμού τους και η όποια ιεράρχησή τους γεννούσε παρεξηγήσεις.^[97] Κάποιοι έπεσαν θύματα ληστειών από Έλληνες ^[98]

Η κινητοποίηση των ξένων υπέρ της Ελληνικής υπόθεσης βοήθησε στην ηθική δικαίωση και ψυχολογική ενίσχυση των Ελλήνων επαναστατών και του αγώνα τους. Όσον αφορά τις κυβερνήσεις φαίνεται να έμειναν ανεπηρέαστες στις αποφάσεις τους από όλη αυτήν την κίνηση. Οι ενδοευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί και συσχετισμοί των δυνάμεων καθώς και η επιθυμία τους να κλείσει ένα πεδίο αναταραχής στην ανατολική Μεσόγειο καθόρισε την πολιτική τους απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση.^[99] Ο φιλελληνισμός του Αγώνα τερματίζει για διάφορους λόγους: α)η δημιουργία του Ελληνικού κράτους που είναι το επιστέγασμα των Ελληνικών προσπαθειών β)η σύγκρισή του με το ευρωπαϊκό πολιτισμικό επίπεδο προκαλεί την απογοήτευση γ)ο κλασικισμός γνωρίζει μια κάμψη και περιορίζεται σε επιστημονικό επίπεδο δ)οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι κύκλοι της Ευρώπης αναζητούν εκτός αρχαίων ελληνικών προτύπων τα μέσα έκφρασής τους. ε) αναδύεται η αμφισβήτηση της αρχαιοελληνικής καταγωγής των Νεοελλήνων από τον Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ.^[100]

• Πτώση της Σφακτηρίας (1825)
• Κρητική Επανάσταση (1866-1869)

• Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση και οι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσ/νίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.205-227
• John Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα, 1996

• Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, «Θεόκλητος ο Πολυείδης και το Λεύκωμα αυτού εν Γερμανία. Ο Φιλελληνισμός των Γερμανών», Θρακικά, τομ. 3 (1932),σελ.84-149 (ζει 1617)
• Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, «Θεόκλητος ο Πολυείδης και το Λεύκωμα αυτού εν Γερμανία. Ο Φιλελληνισμός των Γερμανών», Θρακικά, τομ.5 (1934), σελ.69-162
• Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, «Θεόκλητος ο Πολυείδης και το Λεύκωμα αυτού εν Γερμανία. Ο Φιλελληνισμός των Γερμανών», Θρακικά, τομ.7 (1936), σελ. 83-143

• Ιωάννης Παπαδριανός, «Μαυροβούνιοι εθελοντές στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων στα 1821», Βαλκανικά σύμμεικτα, τομ.11(1999-2000), σελ.161-178[2]
• Σπύρος Λουκάτος, «Η δράσις φιλελλήνων στην Κρήτη κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», στο:Πανεπιστήμιον Κρήτης, Πεπραγμένα του Δ'Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο 29 Αυγούστου-3 Σεπτεμβρίου 1976), τομ.Γ'Νεώτεροι χρόνοι, Αθήνα, 1981, σελ.161-177
• Βικτωρία Χασιώτη, « Ο ισπανικός φιλελληνισμός του 19ου αιώνα», στο: ‘’Μνήμη Άλκη Αγγέλου. Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος. Ζητήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της θεωρίας της λογοτεχνίας’’-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-τμ. Φιλολογίας/τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών-Πρακτικά Ι΄ Επιστημονικής Συνάντησης 3-6 Οκτωβρίου 2002, κδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2004 σελ.473-484
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε, Θεσσαλονίκη, 1980, σελ.605-607
• Νικόλαος Τωμαδάκης, «Περί των αιτίων του Φιλελληνισμού », Αθηνά, τομ.59,(1955), σελ.3-12
• Λουκία Δρούλια, «Στροφή του Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον Ελληνισμό », Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΑ, (1975),σελ.360-365
• Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.267-286
• Δημήτρης Δρόσος, «Ο Φιλελληνισμός των Κάτω Χωρών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, εκδ. Ι.Ν.Σιδέρης, Αθήναι, 1928, σελ.123-128
• Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τον ΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια », Παρνασσός, τομ. ΙΘ, (1977), σελ.263-285
• Erik Wiken, «Η συμβολή της Σουηδίας στην Ελληνική Επανάσταση », Νέα Εστία, τομ.44, τ/χ.512, (1η Νοεμβρίου 1948), σελ.1329-1333
• Σπυρίδων Λουκάτος, «Εβραϊκός Φιλελληνισμός στα χρόνια του 21», Πελοποννησιακά, τομ. ΙΣΤ’, (1985-1986), σελ.513-534
• Σπυρίδων Λουκάτος, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965
• Σπυρίδων Λουκάτος, «Και Τούρκοι στο πλευρό των Ελλήνων», Το άγνωστο 21, Ε' Ιστορικά, τ/χ.23, (23 Μαρτίου 2000), σελ.16-17
• Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδος (Η επανάσταση του 1821), τομ.2ος, εκδ. 20ος αιώνας, Αθήνα, 1957, σελ.323-337
• Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.314-323
• Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010
• Ευσταθίος Μαυρουδής, «Πολωνοί, Βέλγοι, Άραβες Φιλέλληνες το 1821», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.357, (Μάρτιος 1998), σελ.42-46
• Μιλτίαδης Βαρβούνης, «Πολωνοί εθελοντές στην Ελληνική Επανάσταση. Μια άγνωστη πτυχή του Φιλελληνισμού», Ιστορικά θέματα, τ/χ.23, (Νοέμβριος 2003), σελ.16-25
• Χρήστος Λάζος, «Έλληνες- Ιταλοί: στενές σχέσεις», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.218, (Αύγουστος 1986), σελ.106-112
• Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού, εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1975
• Ευδοκία Παυλώφ-Βαλμά, «Ελβετικός Φιλελληνισμός », Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.385, (Ιούλιος 2000), σελ.74-81
• Φίλιππος Φρεμεντίτης, «Αλληλογραφία Καποδίστρια με επιφανείς Ελβετούς, 1814-1827 », Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.379, (Ιανουάριος 2000), σελ.98-107
• Σπυρίδων Λουκάτος, «Οι προσφορές του Ιωάννη Καποδίστρια στην ανάπτυξη του δυτικοευρωπαϊκού φιλελληνισμού», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας, τομ.14 (1977), σελ.203-218
• Αθανάσιος Καραθανάσης, «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό-Μαρτυρίες και δοκουμέντα », Βαλκανικά Σύμμεικτα, τομ.1, (1981), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ.45-59
• Jo. Irmsher, « Περί των Γερμανικόν Φιλελληνισμόν», Παρνασσός, τομ.ΣΤ’, (1964), σελ.551-564
• Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Η αποστολή του Θεοχάρη Κεφαλά στην Ελβετία και Γερμανία στα 1822 και η συμβολή του στην ίδρυση της Γερμανικής Λεγεώνας, Θεσσαλονίκη, 1978
• Ιωάννης Καλιτσουνάκης, «Ο αγών του 21 και αι πρώται αυτού φιλελληνικαί εκδηλώσεις », στο Πέτρος Χάρης (επίμ), Ακαδημία Αθηνών-Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Το Εικοσιένα-Πανηγυρικοί λόγοι ακαδημαϊκών, σελ.470-490
• Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.97-176
• Νικάλαος Τράϊκωφ, «Σλαύοι Φιλέλληνες αγωνισταί υπέρ της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος, ανέκδοτα έγγραφα », Νέα Εστία, τομ.27 τχ.321,(1 Μαΐου 1940) σελ.570-574 [3] Αρχειοθετήθηκε 2021-01-11 στο Wayback Machine.
• Κώστας Αυγητίδης, «Οι ‘’Δεκεμβριστές’’ και το 1821 », Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.365,(Νοέμβριος 1998), σελ.38-41
• Χρήστος Λούκος, «Ένας Ρώσος στην Ελλάδα κατά την Καποδιστριακή περίοδο: Ο φιλέλληνας Νικόλαος Ράικο », Μνήμων, τομ.11, (1987),σελ.154-198
• Μιχαήλ Λάσκαρης, «Ο Πούσκιν και η Ελληνική Επανάστασις », Νέα Εστία, τομ.21, τ/χ.247,(1 Απριλίου 1937), σελ.485-492
• GillesPecout, «Ελληνική Επανάσταση: η ιδρυτική στιγμή των Μεσογειακών πολιτικών αλληλεγγύης», στο:Πέτρος Πιζάνιας (επίμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο-τμ.Ιστορίας, Κέδρος, 2009, σελ.119-130
• Denys Barau, «Η παιδαγωγική προσέγγιση του Φιλελληνισμού », στο:Πέτρος Πιζάνιας (επίμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο-τμ.Ιστορίας, Κέδρος, 2009, σελ.171-199
• Σπύρου Λουκάτου, «Τουρκο-Αλβανικού Φιλελληνσιμού εράνισμα κατά την Ελληνικήν εθνεγερσίαν », Αθηνά, τομ.ΟΓ’-ΟΔ’, (1972-1973), σελ.43-63
• Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα,1976
• Σπύρου Λουκάτου, Σχέσεις Ελλήνων μετά Σέρβων και Μαυροβουνίων κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν 1823-1826, εκδ. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών-Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1970
• Έλλη Σκοπετέα, Το ‘’πρότυπο βασίλειο’’ και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα, 1988,σελ.165-170
• Ιωάννης Παπαδριανός, Η Ελληνική παλιγγενεσία του 1821 και η Βαλκανική της διάσταση, εκδ. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή, 1996
• Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος. Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους-1821-1862, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 2005, σελ.114-117
• Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης, «Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 », ανάτυπο από το 10ο Ελληνοσερβικό συμπόσιο (7-10 Νοεμβρίου 1976), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979 
• Ρεγγίνα Quack Ευσταθίου, «Τα ψευδοαπομνημονεύματα ενός Γερμανού εθελοντού του 21», στο: Πρακτικά του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πάτραι, 25-31 Σεπτεμβρίου 1980), τομ.3ος, Αθήναι, 1981-1982, σελ. 141-148
• Ρεγγίνα Quack Ευσταθίου, «Οι Γερμανοί εθελοντές στον Αγώνα του 1821», στο:Πρακτικά του Δ ‘Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Κόρινθος, 9-16 Σεπτεμβρίου 1990), τομ. 3 Αθήναι 1992-1993, σελ.71-78
• Ρεγγίνα Quack –Ευσταθίου, «Ο Wilhelm Muller και τα τραγούδια του για τους Μανιάτες», Λακωνικαί Σπουδαί, τομ.7 (1983), σελ.410-420
• Ρεγγίνα Quack –Μανουσάκη, «Ελληνική Επανάστασις: η πολιτική του Metternich και η κοινή γνώμη στη Γερμανία», στο: Πρακτικά του Ε’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Άργος-Ναύπλιον, 6-10 Σεπτεμβρίου 1995), τομ. 4ος Αθήναι 1996-1997, σελ.329-338
• Κωβαίου Ελένη, "Το κίνημα του φιλελληνισμού" (κεφ. 8ο), Ιστορία των Ελλήνων. Η Ελληνική Επανάσταση 1821, τόμος 9, 1η Έκδοση, Εκδόσεις Δομή, Αθήνα 2006 σσ. 336-379

• Στάθης Μπίρταχας, «Εκφάνσεις του ιταλικού φιλελληνισμού κατά τη δεκαετία του 1820», στο: Φιλελληνισμός: Το ενδιαφέρον για την Ελλάδα και τους Έλληνες από το 1821 ως σήμερα, επιμ. Α. Β. Μανδυλαρά, Γ. Β. Νικολάου, Λ. Φλιτούρης, Ν. Αναστασόπουλος, Αθήνα: Δήμος Νικολάου Σκουφά – Ηρόδοτος, 2015, σσ. 373-391.
• Stathis Birtachas, “Solidarietà e scambi ideologico-culturali italo-ellenici in epoca risorgimentale: l’emigrazione politica italiana nelle Isole Ionie e in Grecia”, Mediterranea. Ricerche storiche 26 (dicembre 2012), pp. 461-474.
• Μαριάνα Δίτσα, «Οι νεοελληνικές σπουδές στη Γαλλία τον 19ο αιώνα (σύντομη εξιστόρηση)», Ο Πολίτης, τχ.9 (Φεβρουάριος 1977), σελ.53-60
• Νίκος Κολόμβας, «Η έξοδος του Μεσολογγίου και το φιλελληνικό κίνημα», Ιστορικά Θέματα, τχ. 18 (Μάιος 2003), σελ.40-59
• Ευγενία Βικέλα, «Wilhelm Dorpfeld: ο αρχιτέκτονας, ο αρχαιολόγος, ο φιλέλληνας», Ιόνιος Λόγος-Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τομ.2 (2010), σελ.161-186
• Γιώργος Φρέρης, «Λαμαρτίνος, μισέλληνας ή φιλέλληνας», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, τομ.6 (1984), σελ.31-64
• Αγλαία Κάσδαγλη, «Ανταποκρίσεις από τη Γραμβούσα. Σελίδες από το Αρχείο του Τόμας Γκόρντον», Κρητολογικά γράμματα, τομ. 13 (1997), σελ.211-234
• Ρένα Σπανού, «Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στον Αγγλικό τύπο», Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, (2008), σελ.405-419
• Αγγ. Amandry, «Φιλελληνική παράσταση σε Γαλλικό βάζο», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.23 (1980), σελ.335-340
• Πασχάλης Κιτρομιλήδης, «Γνωσιολογικός εμπειρισμός και πολιτικός φιλελληνισμός: Το ταξίδι του Henry Holland στην Ελλάδα (1812-1813)», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.23 (1980), σελ.341-363
• Χαρίκλεια Δημακοπούλου, «Ο Σαινσιμονιστής Francois Graillard περί των ελληνικών πολιτικών πραγμάτων (παρατηρήσεις και προτάσεις)», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.22 (1979), σελ.368-450
• Σοφία Δοανίδου, «Η σταδιακή πορεία του Chateaubriand προς τον Φιλελληνισμό», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.21 (1978), σελ. 499-512
• Αγγελική Amandry, «Φιλελληνικά ενθύμια του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.29 (1986), σελ.257-268
• Φανή Μαρία Τσιγκάκου, «Έργα με ελληνικά θέματα που εκτέθηκαν σε δημόσιες αίθουσες στο Λονδίνο τον 19ο αιώνα», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.27 (1984), σελ.299-353
• Ιωάννης Δημάκης, «Οι ‘’Μεσσηνιακές ωδές’’ και ο Ευρωπαϊκός Φιλελληνισμός κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821», στο: Πρακτικά του Ζ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα 11-17 Σεπτεμβρίου 2005), τομ.Γ, Αθήναι, 2007, σελ.49-58
• Ηλίας Μυκονιάτης, «Θέματα από την Επανάσταση του 1821 στην αγγλική ζωγραφική και χαρακτική», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.25 (1982),σελ.123-194
• Χρήστος Λούκος, «Ένας Ρώσος στην Ελλάδα κατά την Καποδιστριακή περίοδο: ο φιλέλληνας Νικόλαος Ράικο», Μνήμων, τομ. 11 (1987), σελ. 154-198
• Μαργαρίτα Μηλιώρη, «Αρχαίος ελληνισμός και φιλελληνισμός στη βρετανική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα. Οι πολιτικές και ηθικές διαστάσεις του ‘’εθνικού ‘’ και οι ευρύτερες πολιτισμικές σημασιοδοτήσεις της ελληνικής ιστορίας», Μνήμων, τομ.22 (2000), σελ.69-104
• Σπύρος Λουκάτος, «Ο Φιλελληνισμός εν Πελοποννήσω κατά τον Αγώνα της Ελληνικής ανεξαρτησίας», στο:Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Σπάρτη, 7-14 Σεπτεμβρίου 1975), τομ.1ος, Αθήναι, 1976-1978, σελ.160-178
• Νατάσα Καστρίτη, Η Ελλάδα του 21΄με τη ματιά των φιλελλήνων. Γαλλική φιλελληνική παραγωγή από τις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2006
• Συλλογικό, Από την αρχαιολατρεία στον φιλελληνισμό, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2005
• Αννίτα Πρασά, Ο Φιλελληνισμός και η Επανάσταση του 1821, εκδ. Δημιουργία, Αθήνα, 1999
• Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός από το 1824», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.474-477
• Συλλογικό: Γυναίκες φιλέλληνες, Ε Ιστορικά, τ/χ.228 (18 Μαρτίου 2004)
• Χρήστος Λάζος, Η Αμερική και ο ρόλος της στην Επανάσταση του 1821, τομ.1-2, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 1983-1984
• Miodrag Stojanovic, «Ο σύμμαχος Σέρβος πρίγκηπας [Μίλος Ομπρένοβιτς]», Το άγνωστο 21, Ε' Ιστορικά, τ/χ.23, (23 Μαρτίου 2000), σελ.18-20
• Βασίλης Καρδάσης, «Περιηγητισμός: συμμετοχή στον αγώνα του 21'», Περιηγητές (ΙΙ): Οι αυτόπτες του αγώνα για ανεξαρτησία, Ε' Ιστορικά, τ/χ.44, (17 Αυγούστου 2000), σελ.6-9
• Γρηγόρη Σπανού, «Ποιητικό στεφάνι στο ολοκαύτωμα»,Η καταστροφή των Ψαρών, Ε' Ιστορικά, τ/χ.139,(20 Ιουνίου 2002), σελ.48-49
• Ιωάννης Δημάκης, «Η συμβολή στο φιλελληνικό κίνημα», Η σφαγή της Χίου, Ε' Ιστορικά, τ/χ.131,(25 Απριλίου 2002), σελ.30-33
• Ιωάννης Δημάκης, «Ἁι καταχρήσεις του Φιλελληνισμού εν Ευρώπη. Τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις», Επιστημονική Επετηρίς Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών, (1971-1972), σελ.101-124
• Κούλα Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες. Ιστορική μελέτη, Αθήνα, 1976
• Τάσος Γριτσόπουλος, «Αμερικανικός Φιλελληνισμός. Ένα γράμμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη προς τον Εδ. Έβερετ», Ελληνική Δημιουργία, τ/χ.99 (15 Μαρτίου 1952), σελ. 358-362.
• Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος,Ευρωπαίοι φιλέλληνες παρατηρητές και τεχνοκράτες στην επαναστατημένη Ελλάδα και στο Ελλαδικό βασίλειο (1821 - 1843), εκδ. Σταμούλης, 2008
• Ηλίας Μυκονιάτης, «Θέματα από την Επανάσταση του 1821 στην αγγλική ζωγραφική και χαρακτική», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.25, σελ.123-194
• Νικόλαος Τσαγκάς, Γάλλοι φιλέλληνες προ της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.Ο Βοναπάρτης και οι Έλληνες, εκδ. Νότιος Άνεμος, 2010
• Χρήστος Λαμπρινός, «Η διπλωματική αναγνώριση της Ελλάδος από τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τον Αγώνα του 1821. Ένας θερμός φιλέλλην», στο: Αφιέρωμα εις τα 150 χρόνια από της επαναστάσεως του 1821, εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1971, σελ 71-90
• Ρεγγίνα Quack Ευσταθίου, «Τα ψευδοαπομνημονεύματα ενός Γερμανού εθελοντού του 21», στο: Πρακτικά του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πάτραι, 25-31 Σεπτεμβρίου 1980), τομ.3ος, Αθήναι, 1981-1982, σελ. 141-148

• Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΕΛΒΕΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΒΕΤΙΚΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Φιλοσοφική, 1975 [4]
• Επτά Ημέρες Καθημερινή 23 MAPTIOY 1997: Ο φιλελληνισμός στη Γαλλία [5]
• Χριστίνα Στρατηγοπούλου Ο ΒΑΥΑΡΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΙΛΧΕΛΜ ΜΥΛΛΕΡ (1794-1827)[6]
• Φιλελληνισμός, [7]
• Φρειδερίκη Ταμπάκη – Ιωνά, «Ο γαλλικός φιλελληνισμός κατά την Επανάσταση του 1821»[8]^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Μαρία Ευθυμίου, «Φιλελληνισμός και '21: Οι πολλές όψεις ενός διεθνούς φαινομένου» [9] Αρχειοθετήθηκε 2021-02-08 στο Wayback Machine.