Ηθική αλληγορία (θεατρικό είδος)

Ηθική αλληγορία ή Ηθικολογία είναι μια μορφή δράματος του μεσαιωνικού θεάτρου με ηθικοπλαστικό ή θρησκευτικό-δογματικό χαρακτήρα που αναπτύχθηκε τον Ύστερο Μεσαίωνα, ιδιαίτερα κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, στην Ευρώπη. Ήταν αλληγορικά έργα στα οποία οι χαρακτήρες ήταν προσωποποιημένες αφηρημένες έννοιες που αντιπροσώπευαν κακίες ή αρετές, όπως τη λαγνεία, τη φιλαργυρία, αλλά και τη φιλανθρωπία ή το έλεος και προσπαθούσαν να πείσουν τον πρωταγωνιστή, που αντιπροσώπευε έναν ανθρώπινο χαρακτήρα, είτε προς το καλό είτε προς το κακό. Η πλοκή αυτών των έργων ακολουθεί το μοτίβο «πειρασμός, πτώση και λύτρωση του ήρωα».^[1]

Έχοντας αναπτυχθεί από τα μεσαιωνικά θρησκευτικά Μυστήρια και Θαύματα, αντιπροσώπευαν μια στροφή προς μια πιο κοσμική βάση για το ευρωπαϊκό θέατρο. Άκμασαν σε όλη την Ευρώπη, κυρίως στην Αγγλία, στη Γαλλία και στη Γερμανία.^[2]

Οι ηθικές αλληγορίες αναπτύχθηκαν στην πορεία της εκκοσμίκευσης του δράματος τον 15ο και 16ο αιώνα. Μαζί με τα Μυστήρια και τα Θαύματα, που είχαν βιβλικά θέματα, είναι ένα από τα τρία κύρια είδη λαϊκού θεάτρου που αναπτύχθηκαν τον Μεσαίωνα στην Ευρώπη και αποτέλεσαν ένα ενδιάμεσο σταθμό στη μετάβαση από το λειτουργικό δράμα στο επαγγελματικό κοσμικό θέατρο, συνδυάζοντας στοιχεία των δύο αυτών ειδών. Τα θέματα είναι ακόμη θρησκευτικά αλλά οι ηθικές αλληγορίες ήταν πολύ πιο ευέλικτες επειδή το περιεχόμενο δεν ήταν πλέον αυστηρά καθορισμένο και εμφανίζονται ερωτήματα τόσο πολιτικά όσο και θρησκευτικά για την κατάσταση της κοινωνίας. Γράφονταν στη δημοτική γλώσσα, ώστε να είναι πιο προσιτά στον απλό κόσμο που τα παρακολουθούσε. Παίζονταν σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους, χωρίς σκηνικά και με ελάχιστα εφέ.

Η δράση τους επικεντρώνεται σε έναν ήρωα, όπως η Ανθρωπότητα στο σύνολό της, ή ένας μέσος λαϊκός άνθρωπος, τον οποίο βάζουν σε πειρασμό προσωποποιημένες διαβολικές δυνάμεις, όπως τα Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα, αλλά έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τη λύτρωση και να ζητήσει τη βοήθεια δυνάμεων όπως η Ευσπλαχνία, η Δικαιοσύνη, η Εγκράτεια και η Αλήθεια για να πατάξει τις αδυναμίες του. Στη δραματική τους αναμέτρηση, οι δυνάμεις του καλού και του κακού ωθούν τον ήρωα να αποφασίσει και να πάρει θέση.^[3]

Η πορεία δράσης ακολουθεί ένα ενιαίο μοτίβο: στην αρχή εισάγεται το κεντρικό πρόσωπο, που εμφανίζεται αρχικά σύμφωνο με τις καλές δυνάμεις. Στο επόμενο επεισόδιο, ο ήρωας υπόκειται στην επιρροή των κακών δυνάμεων, αμαρτάνει και ζει μια ακόλαστη ζωή επικεντρωμένη στις γήινες απολαύσεις. Στο τρίτο επεισόδιο, οι δυνάμεις του καλού καταφέρνουν να κινήσουν τον ήρωα σε μετάνοια και τελικά να τον επαναφέρουν στις χριστιανικές αξίες και στον χριστιανικό τρόπο ζωής.

Παίζονταν από μικρούς περιοδεύοντες ημιεπαγγελματικούς θιάσους ηθοποιών και βασίζονταν στην υποστήριξη των συντεχνιών και του κοινού. Τα έργα διέφεραν πολύ σε μέγεθος, από 197 μέχρι τους 30.000 στίχους. Τα σοβαρά τους θέματα μετριάζονταν από στοιχεία φάρσας: οι ηθικές αλληγορίες δεν ήταν στεγνά ηθικοπλαστικά έργα, αλλά μάλλον διασκεδαστικές, μερικές φορές πολύ κωμικές αναπαραστάσεις στις οποίες οι κακίες ιδιαίτερα συχνά απεικονίζονταν ως κωμικοί χαρακτήρες που αφού είχαν υποστεί κάθε είδους ταλαιπωρία στη σκηνή, προς τέρψη του κοινού και της αρετής, στο τέλος αναγκάζονταν να παραδεχθούν την ήττα τους.^[4]

Το είδος χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα κατά τη Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα με στόχο την προπαγάνδα. Η αναπαράστασή τους ενίοτε έθετε σε κίνδυνο τους ηθοποιούς: στο Παρίσι το 1540, πέντε ηθοποιοί καταδικάστηκαν και πνίγηκαν στον Σηκουάνα επειδή παρουσίασαν μια προτεσταντική ηθική αλληγορία που θεωρήθηκε αιρετική.

Τα έργα διατήρησαν τη δημοτικότητά τους έως περίπου το 1550-1560, όταν το ενδιαφέρον του κοινού στράφηκε προς άλλες πιο ρεαλιστικές κατευθύνσεις.

Η πιο γνωστή από τις γαλλικές ηθικές αλληγορίες είναι Η καταδίκη των συμποσίων (1507) του Νικολά ντε λα Σεναί, που διδάσκει τη μετριοπάθεια παρουσιάζοντας το κακό τέλος που περιμένει μια παρέα αμετανόητων γλεντζέδων, μεταξύ των οποίων ο Αχόρταγος και ο Πειναλέων. Μία από τις παλαιότερες που έχουν διασωθεί στα αγγλικά είναι Ο πύργος της καρτερίας (περίπου 1425), με θέμα τον αγώνα για τη σωτηρία της ψυχής του Ανθρώπινου γένους, το οποίο περιλαμβάνει και ένα σχέδιο για τη σκηνοθεσία μιας παράστασης, που απεικονίζει ένα υπαίθριο θέατρο με το κάστρο του τίτλου στο κέντρο. Από όλες τις ηθικές αλληγορίες, αυτή που θεωρείται η σημαντικότερη και παίζεται έως την εποχή μας είναι το έργο Καθένας (τέλη του 15ου αιώνα) με θέμα τον θάνατο και τη μοίρα που περιμένει την ψυχή κάθε ανθρώπου: ο ήρωας βρίσκεται ξαφνικά στα πρόθυρα του θανάτου και περιμένει βοήθεια από τους φίλους και υπηρέτες του. Όμως ούτε η φιλία ούτε τα χρήματα μπορούν να τον βοηθήσουν, μόνο η πίστη και οι καλές του πράξεις θα τον σώσουν.^[5]