Συνθήκη του Βερολίνου (1878)

Η Συνθήκη του Βερολίνου ήταν η τελευταία πράξη του Συνεδρίου του Βερολίνου (13 Ιουνίου - 13 Ιουλίου 1878) (ν. ημερολ), που συνήλθε υπό την προεδρία του Γερμανού καγκελάριου Βίσμαρκ με την οποία η Μεγάλη Βρετανία, η Αυστροουγγαρία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ρωσία (επί Τσάρου Αλέξανδρου Β΄) καθώς και η Οθωμανική Αυτοκρατορία (επί Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄), αναθεώρησαν τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου που είχε προ-συνομολογηθεί βεβιασμένα στις 3 Μαρτίου του ίδιου έτους.Αυτό είχε συμβεί μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και βασικό δημιούργημα αυτής (της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου) ήταν η "Μεγάλη Βουλγαρία". Το σημαντικότερο καθήκον του Συνεδρίου ήταν να αποφασίσει για την τύχη του Πριγκιπάτου της Βουλγαρίας, που είχε ιδρυθεί με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, ακόμη και αν η ίδια η Βουλγαρία είχε αποκλειστεί από τη συμμετοχή στις συνομιλίες (παρά τη ρωσική επιμονή για το αντίθετο).^[2] Εκείνη την εποχή, ανύπαρκτη στον παγκόσμιο χάρτη, η Βουλγαρία δεν ήταν υποκείμενο του διεθνούς δικαίου. Ούτε και οι Βούλγαροι. Ο αποκλεισμός αυτός ήταν ήδη καθιερωμένο γεγονός στη Διάσκεψη της Κωνσταντινούπολης των Μεγάλων Δυνάμεων, που πραγματοποιήθηκε ένα χρόνο νωρίτερα, χωρίς καμία συμμετοχή της Βουλγαρίας. Το πιο αξιοσημείωτο αποτέλεσμα της συνθήκης ήταν η de jure αναγνώριση των de facto ανεξάρτητων κρατών Ρουμανίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου.

Οι πληρεξούσιοι στο Συνέδριο ήταν :

• Ηνωμένο Βασίλειο ! Ηνωμένο Βασίλειο
  • Μπέντζαμιν Ντισραέλι, Κόμης του Μπήκονσφηλντ, Πρωθυπουργός
  • Ρόμπερτ Γκασκόυν-Σέσιλ, 3ος Μαρκήσιος του Σώλσμπερυ, Υπουργός Εξωτερικών
  • Λόρδος Οντο Ράσελ, πρέσβυς στο Βερολίνο
• Γερμανική Αυτοκρατορία ! Γερμανική Αυτοκρατορία και Πρωσία
  • Όττο φον Μπίσμαρκ, Πρωθυπουργός της Πρωσίας και Καγκελάριος της Γερμανίας
  • Βαρώνος Ερνστ φον Μπίλοφ, Υπουργός Εξωτερικών της Πρωσίας
  • Χλόντβιχ, Πρίγκιπας του Χοχενλόχε-Σίλινγκσφουρστ, πρέσβυς στο Παρίσι
• Αυστροουγγαρία
  • Γκιούλα, Κόμης του Αντράσυ, Υπουργός Εξωτερικών
  • Κόμης Αλαγιος Κάρολι, πρέσβυς στο Βερολίνο
  • Βαρώνος Χάινριχ Καρλ φον Χάυμερλε, πρέσβυς στη Ρώμη
• Γαλλία ! Γαλλία
  • Ουίλιαμ Ουάντιγκντον, Κόμης του Σεν-Βαλιέ, πρέσβυς στο Βερολίνο και Υπουργός Εξωτερικών
  • Φελίξ Ιπολίτ Ντεσπρέ, Διευθυντής πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών
• Ρωσική Αυτοκρατορία ! Ρωσική Αυτοκρατορία
  • Αλέξανδρος, Πρίγκιπας Γκορτσακόβ, Καγκελάριος και Υπουργός Εξωτερικών
  • Κόμης Πιοτρ Σουβάλοφ, πρέσβυς στο Λονδίνο
  • Πολ ντ' Ουμπρίλ, πρέσβυς στο Βερολίνο
• Οθωμανική Αυτοκρατορία
  • Αλέξανδρος Καραθεοδωρής Πασάς, Υπουργός Δημοσίων εργων
  • Αλή Πασάς, μουσίρ των Οθωμανικών στρατιών
  • Σαντουλάχ Πασάς, πρέσβυς στο Βερολίνο

Η Συνθήκη αναγνώρισε επίσημα την ανεξαρτησία των de facto κυρίαρχων πριγκιπάτων της Ρουμανίας, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου, μαζί με την αυτονομία της Βουλγαρίας - αν και η τελευταία στην πράξη λειτούργησε ανεξάρτητα και χωρίστηκε σε τρία μέρη: το Πριγκιπάτο της Βουλγαρίας, την αυτόνομη επαρχία της Ανατολικής Ρωμυλίας και τη Μακεδονίας, που επεστράφη στους Οθωμανούς, ανατρέποντας έτσι τα ρωσικά σχέδια για μια ανεξάρτητη - και ρωσόφιλη - "Μεγάλη Βουλγαρία". Η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου είχε δημιουργήσει ένα Βουλγαρικό κράτος, που ήταν ότι ακριβώς φοβόντουσαν περισσότερο η Μεγάλη Βρετανία και η Αυστροουγγαρία.^[3]

Το Πριγκιπάτο της Βουλγαρίας είχε βόρεια όρια τον Δούναβη και νότια τον Αίμο. Η Ανατολική Ρωμυλία (νοτίως του Αίμου) αποτελούσε ξεχωριστή επαρχία με χριστιανό διοικητή διοριζόμενο από τον Σουλτάνο. Στην επαρχία αυτή αποκλειόταν η διατήρηση τουρκικών στρατιωτικών μονάδων. Οι δε ελληνική, βουλγαρική και τουρκική γλώσσες θεωρούνταν ισότιμες. Σε όποιες άλλες επαρχίες της Ευρωπαϊκής Τουρκίας υφίσταται ισχυρό χριστιανικό στοιχείο υποχρεώνεται ο Σουλτάνος να εισαγάγει "διοικητικές μεταρρυθμίσεις".

Η Συνθήκη του Βερολίνου επικύρωσε το μεγαλύτερο μέρος των ρωσικών κερδών σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ορίζονταν στη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, αν και η κοιλάδα του Αλασκέρτ και η πόλη Ντογκουμπαγιαζίντ επεστράφησαν στους Οθωμανούς.

Παρά τις εκκλήσεις των Ρουμάνων συνέδρων, η Ρουμανία αναγκάστηκε να παραχωρήσει τη νότια Βεσσαραβία στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Ως αποζημίωση, η Ρουμανία έλαβε τη Δοβρουτσά, συμπεριλαμβανομένου του Δέλτα του Δούναβη. Η Συνθήκη περιόριζε επίσης τη ρωσική κατοχή της Βουλγαρίας σε 9 μήνες, χρόνος μέσα στον οποίο τα ρωσικά στρατεύματα και εφόδια μπορούσαν να αποχωρήσουν μέσω του ρουμανικού εδάφους.

Τα τρία νέα ανεξάρτητα κράτη, στη συνέχεια αυτοανακηρύχθηκαν βασίλεια: η Ρουμανία το 1881, η Σερβία το 1882 και το Μαυροβούνιο το 1910, ενώ η Βουλγαρία κήρυξε την πλήρη ανεξαρτησία της το 1908 μετά από τη συνένωση με την Ανατολική Ρωμυλία το 1885. Η Αυστροουγγαρία προσάρτησε τη Βοσνία το 1908, πυροδοτώντας μια μεγάλη ευρωπαϊκή κρίση.

Η Συνθήκη του Βερολίνου αναγνώριζε ειδικό νομικό καθεστώς για ορισμένες θρησκευτικές ομάδες. Χρησίμευσε επίσης ως πρότυπο για το Σύστημα των Μειονοτήτων, που στη συνέχεια καθιερώθηκε στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών. Όριζε ότι η Ρουμανία αναγνωρίζει τους μη Χριστιανούς (Εβραίους και Μουσουλμάνους) ως πολίτες με πλήρη δικαιώματα.

Σε ό,τι αφορά το ελληνικό ενδιαφέρον, η συνθήκη μιλούσε αόριστα για συνοριακή διόρθωση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που υλοποιήθηκε μετά από μακρές διαπραγματεύσεις το 1881 με την παραχώρηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα. Επίσης αποδόθηκε η Κύπρος στη Μεγάλη Βρετανία και αποφασίστηκε η παραχώρηση αυτοδιοίκησης, με σύνταγμα και αυτονομία, στην Κρήτη, τελούμενη υπό την Υψηλή Πύλη, για την οποία και ακολούθησε η Συμφωνία της Χαλέπας τρεις μήνες αργότερα.

Στην «Εγκύκλιο του Σώλσμπερι» της 1ης Απριλίου 1878, ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών, Μαρκήσιος του Σώλσμπερυ, κατέστησε σαφείς τις αντιρρήσεις του ίδιου και της κυβέρνησής του για τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και την ευνοϊκή θέση που χάριζε στη Ρωσία. Ο ιστορικός A.Τ.Π. Τέιλορ έγραψε: «Αν η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου είχε διατηρηθεί, τόσο η Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και η Αυστροουγγαρία μπορεί να είχαν επιζήσει μέχρι σήμερα.» Οι Βρετανοί, εκτός από τον Ντισραέλι στις χειρότερες στιγμές του, ανέμεναν λιγότερα και επομένως απογοητεύτηκαν και λιγότερο. Ο Σώλσμπερυ έγραψε στα τέλη του 1878: «θα συστήσουμε ένα ετοιμόρροπο είδος Τουρκοκρατίας και πάλι στα νότια Βαλκάνια. Αλλά είναι μια απλή ανάπαυλα. Δεν τους έχει πια απομείνει ζωτικότητα.»

Το Βιλαέτι του Κοσσυφοπεδίου παρέμεινε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην Αυστροουγγαρία επετράπη να σταθμεύει στρατιωτικές φρουρές στο Οθωμανικό Βιλαέτι της Βοσνίας και στο Σαντζάκι του Νόβι Παζάρ. Το Βιλαέτι της Βοσνίας τέθηκε υπό Αυστροουγγρική κατοχή, αν και επισήμως παρέμενε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι που προσαρτήθηκε από την Αυστροουγγαρία το 1908. Οι Αυστροουγγρικής φρουρές στο Σαντζάκι του Νόβι Παζάρ αποσύρθηκαν το 1908, μετά την προσάρτηση του Βιλαετιού της Βοσνίας και τη Βοσνιακή κρίση που ακολούθησε, προκειμένου να επιτευχθεί ένας συμβιβασμός με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (η Οθωμανική κυβέρνηση είχε εμπλακεί σε εσωτερικές διαμάχες λόγω της Επανάστασης των Νεοτούρκων το 1908, που άνοιξε το δρόμο για την απώλεια της Βοσνίας και της Βουλγαρίας τον ίδιο χρόνο.)

Η Συνθήκη του Βερολίνου του 1878, που συνομολογήθηκε και υπεγράφη την τελευταία ημέρα του εν λόγω συνεδρίου, στις 1 Ιουλίου (π.ημερολ.) / 13 Ιουλίου 1878 (ν. ημερολ.) περιλαμβάνει τελικά 62 άρθρα. Εξ αυτών τα 1-12 και 22 αφορούν τη Βουλγαρία. Τα άρθρα 13-21 αναφέρονται στην Ανατολική Ρωμυλία. Το άρθρο 23 αναφέρεται στην Κρήτη, ενώ το άρθρο 24 στη νέα χάραξη ελληνοτουρκικών συνόρων. Το άρθρο 25 αναφέρεται στη Βοσνία Ερζεγοβίνη, ενώ τα επόμενα 26-33 στο Μαυροβούνιο. Τα άρθρα 34-42 στη Σερβία, ενώ τα 43-51 στη Ρουμανία. Τα άρθρα 52-57 αφορούν την ελευθεροπλοΐα του Δούναβη καθώς και θέματα αλιείας. Με τα άρθρα 58-60 καθορίσθηκαν τα σύνορα μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με παράλληλη παραχώρηση εδάφους της Οθωμανικής Αυτοκρατρίας στην Περσία. Το 61ο άρθρο αναφέρεται στην Αρμενία, ενώ το ακροτελεύτιο 62ο άρθρο καθιερώνει γενικές αρχές επί των θρησκευτικών και εθνικών μειονοτήτων, την προστασία του Αγίου Όρους και των προνομίων του.

• Προσύμφωνο Λονδίνου (1878)

• Georges Castellan, Ιστορία των Βαλκανίων: XIV-XX αι.Παρίσι (1999)
• Κ. Παπαρρηγόπουλος: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. 7ος, σελ. 415

• Η κρίση (1875-1878) και το συνέδριο του Βερολίνου