Zoroastriaeth

Zoroastriaeth

Zoroastriad modern yn addoli mewn teml tân yn Yazd, Iran.
Enghraifft o'r canlynol	crefydd
Math	dualistic cosmology
Rhan o	Iranian religions
Sylfaenydd	Zarathustra
Gwladwriaeth	India, Iran, Cyrdistan Iracaidd, Unol Daleithiau America, Wsbecistan, Canada, Tajicistan
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Zoroastriaeth neu Mazdayasna yw'r grefydd a sefydlwyd gan y proffwyd Zarathustra, tua dechrau'r 6g CC, ym Mhersia (Iran). Mae'n un o grefyddau hyna'r byd sy'n parhau i gael ei harfer heddiw.^[1][2]

Mae'n grefydd ddeuolaidd gyn-Islamaidd sy'n dal i oroesi mewn rhannau o Iran a rhai o'r gwledydd cyfagos; mae Parsïaid India yn dilyn ffurf arbennig ar Zoroastriaeth a elwir Parsïaeth.

Mae Zoroastriaeth yn cydnabod dwy egwyddor sylfaenol yn y bydysawd, sef Ahura Mazda, un o dduwiau hynafol Iran sy'n cynrychioli'r Goleuni a Daioni, a'i wrthwyneb Ahriman. Gornest y ddau rym elfennol hyn yw bywyd dyn a'r bydysawd. Nid yw'r ornest yn gyfartal gan fod Daioni yn rhwym o ennill yn y diwedd. Pan ddigwydd hynny bydd Ahura Mazda yn atgyfodi y meirw a chreu paradwys newydd ar y ddaear; un o arwyddion y dyddiau hynny yw dychweliad Zarathustra i'r byd fel math o feseia.

Yn ôl dysgeidiaeth Zoroastriaeth mae gan ddyn ewyllys rhydd anghyfyngiedig a diderfyn sy'n gwneud pob dyn a dynes yn gyfrifol am eu tynged eu hun yn y byd hwn a'r byd sydd i ddod. Dethlir ac annogir bywyd a chreu ond credir bod marwolaeth yn difwyno - dyna'r rheswm dros rhoi cyrff y meirw allan yn yr awyr agored i gael eu bwyta gan fwlturiaid ar y Tyrrau Tawelwch enwog.

Mae ganddi gosmoleg ddeuol o dda a drwg ac eschatoleg sy'n rhagfynegi concwest y drwg yn y pen draw gan y da.^[3] Mae Zoroastrianiaeth yn dyrchafu dwyfoldeb doeth a charedig sydd heb ei greu, o'r enw Ahura Mazda (llythr. Arglwydd Doeth) fel ei dduwdod goruchaf.^[4] Un o nodweddion hanesyddol unigryw Zoroastrianiaeth, yw ei undduwiaeth, ^{[5][6][7][8][9]}, meseianiaeth, cred mewn barnu person ar ôl marwolaeth, nefoedd ac uffern, ac ewyllys rydd. Credir i'r grefydd hon ddylanwadu'n gryf ar systemau crefyddol ac athronyddol eraill, gan gynnwys Cristnogaeth, Gnosticiaeth, athroniaeth Roegaidd, Islam,^[10] a'r Ffydd Baháʼí.

Gyda gwreiddiau posibl yn dyddio'n ôl i'r ail fileniwm CC, ceir cofnodion ysgrifenedig o'r 5g CC.^[11] Gwasanaethodd fel crefydd wladwriaethol ymerodraethau Iran hynafol am fwy na mileniwm, o tua 6g CC i 650 OC, ond dirywiodd o'r 7g ymlaen o ganlyniad uniongyrchol i goncwest Mwslimaidd Persia (633-654 CE) a arweiniodd at erlid mawr ar bobl Zoroastria.^[12] Mae amcangyfrifon diweddar yn gosod y nifer presennol o Zoroastriaid yn y byd ar y mwyaf rhwng 110,000-120,000^[13], gyda'r mwyafrif yn byw yn India, Iran, a Gogledd America; credir bod eu nifer yn gostwng.^[14]

Testunau pwysicaf Zoroastrianiaeth yw'r rhai a gynhwysir yn yr Avesta, sy'n cynnwys yn bennaf ysgrifau Zoroaster a elwir y Gathas, yn ogystal â cherddi o fewn yr Yasna sy'n diffinio dysgeidiaeth Zoroaster, sy'n gwasanaethu fel sail addoli. Rhannodd athroniaeth grefyddol Zoroaster dduwiau Iranaidd cynnar y traddodiad Proto-Indo-Iranaidd yn ahuras a daevas, ni ystyrid yr olaf ohonynt yn deilwng o addoliad. Cyhoeddodd Zoroaster mai Ahura Mazda oedd y crëwr goruchaf, grym creadigol a chynhaliol y bydysawd trwy Asha,^[4] a bod bodau dynol yn cael dewis rhwng cefnogi Ahura Mazda ai peidio, gan eu gwneud yn gyfrifol yn y pen draw am eu dewisiadau. Er nad oes gan Ahura Mazda unrhyw rym ymladd cyfartal, mae Angra Mainyu (ysbryd / meddylfryd dinistriol), y mae ei rymoedd yn cael eu geni o Aka Manah (meddwl drwg), yn cael ei ystyried yn brif rym gwrthwynebus y grefydd, yn sefyll yn erbyn Spenta Mainyu (ysbryd creadigol / meddylfryd). Datblygodd llenyddiaeth Bersaidd Ganol Angra Mainyu ymhellach i Ahriman, gan ei ddwyn ymlaen i fod yn wrthwynebydd uniongyrchol i Ahura Mazda.^[15]

Yn ogystal, mae'r grym bywyd sy'n tarddu o Ahura Mazda, a elwir Asha (gwirionedd, trefn cosmig),^[4] yn gwrthwynebu Druj (anwiredd, twyll). Ystyrir bod Ahura Mazda yn holl-dda heb unrhyw ddrwg yn deillio o'r duwdod.^[4] Mae Ahura Mazda yn gweithio yn gētīg (y parth materol gweladwy) a mēnōg (y deyrnas ysbrydol a meddyliol anweledig) trwy'r saith Amesha Spentas (emereiddiadau uniongyrchol Ahura Mazda).

Nid yw Zoroastrianiaeth yn gwbl unffurf mewn meddwl diwinyddol ac athronyddol, yn enwedig gyda dylanwadau hanesyddol a modern yn cael effaith sylweddol ar gredoau, arferion, gwerthoedd a geirfa unigol a lleol, weithiau'n uno â thraddodiad ac mewn achosion eraill yn ei ddisodli.^[16] Y pwrpas eithaf ym mywyd y gwir Zoroastrian yw dod yn ashavan (meistr Asha) a dod â hapusrwydd i'r byd, sy'n cyfrannu at y frwydr gosmig yn erbyn drygioni. Mae dysgeidiaeth graidd Zoroastrianiaeth yn cynnwys:

• dilyn llwybr triphlyg Asha: Humata, Hūxta, Huvarshta ('meddyliau da', 'gweithredoedd da')
• elusen gweithredol i gadw'r enaid yn gydnaws ag Asha a thrwy hynny ledaenu hapusrwydd.
• cydraddoldeb a dyletswydd ysbrydol dynion a merched fel ei gilydd.
• bod yn dda er mwyn daioni a heb fod angen gwobr (gw. Ashem Vohu).

Daw'r enw Zoroaster (Ζωροάστηρ) o'r fersiwnGroegaidd o'r enw Avestaneg, Zarathustra. Gelwir ef yn Zartosht a Zardosht mewn Perseg a Zaratosht mewn Gwjarati. Enw Zoroastrian y grefydd yw Mazdayasna, sy'n cyfuno Mazda- â'r gair Avestan yasna, sy'n golygu "addoliad, defosiwn".^[4] Yn Saesneg, gelwir ymlynwr y ffydd yn gyffredin yn Zoroastrian neu Zarathustrian.

Mynegiad hŷn sy'n dal i gael ei ddefnyddio heddiw yw Behdin, sy'n golygu "Y grefydd orau| beh < Perseg Canol weh 'da' + din < Perseg Canol dēn < Avestan daēnā ". Yn y litwrgi Zoroastriaidd, defnyddir y term hwn fel teitl ar gyfer unigolyn lleyg sydd wedi'i sefydlu'n ffurfiol o fewn y grefydd mewn seremoni Navjote, mewn cyferbyniad â theitlau offeiriadol osta, osti, ervad (hirbod), mobed a dastur.^[17][18]

Cyfeiria Thomas Browne (1605–1682), yn fyr at Zoroaster yn ei Religio Medici yn 1643.^[19] Daw'r term Mazdaistiaeth yn cyfeirio at y ffydd, gan gymryd Mazda- o'r enw Ahura Mazda ac ychwanegu'r -iaeth- i awgrymu system grefyddol.^[20]

Mae Zoroastriaid yn credu bod un duwdod sef y crëwr goruchaf, trosgynnol, holl-dda, ac sydd heb ei greu, Ahura Mazda, neu'r "Arglwydd Doeth" (Ahura sy'n golygu "Arglwydd" a Mazda sy'n golygu "Doethineb" yn Avestan). Mae Zarathustra yn cadw'r ddwy nodwedd ar wahân fel dau gysyniad gwahanol yn y rhan fwyaf o'r Gathas ond weithiau mae'n eu cyfuno i un ffurf. Mae Zarathustra hefyd yn honni bod Ahura Mazda yn hollwybodol ond nid yn hollalluog.^[4] Yn y Gathas, nodir bod Ahura Mazda yn gweithio trwy eginiadau o'r enw Amesha Spenta a chyda chymorth "ahuras eraill",^[21] Sraosha yw'r unig un ohonynt sydd wedi'i enwi'n benodol yn y categori olaf. 

Mae ysgolheigion a diwinyddion wedi bod yn dadlau ers tro ar natur Zoroastrianiaeth, gyda deuoliaeth, undduwiaeth, ac amldduwiaeth yn brif dermau a gymhwysir at y grefydd.^[22][21][23] Haera rhai ysgolheigion bod cysyniad Zoroastrianiaeth o dduwdod yn cwmpasu bodolaeth a meddwl fel endidau anfodol, gan ddisgrifio Zoroastrianiaeth fel un sydd â chred mewn bydysawd a greeir gan yr hunan,gydag ymwybyddiaeth fel ei nodwedd arbennig, a thrwy hynny roi Zoroastrianiaeth yn y dosbarth pantheistaidd gan rannu ei darddiad â Hindŵaeth India.^[24][25] Beth bynnag, daw Asha, y prif rym ysbrydol, o Ahura Mazda, a dyma'r drefn gosmig, sef y gwrthwyneb o anhrefn, sy'n amlwg fel druj, anwiredd ac anhrefn. Mae'r gwrthdaro cosmig canlyniadol yn cynnwys yr holl greadigaeth, meddyliol/ysbrydol a materol, gan gynnwys dynoliaeth yn greiddiol iddo, sydd â rhan weithredol i'w chwarae yn y gwrthdaro hwn.^[26]

Dywed y grefydd fod cyfranogiad gweithredol a moesegol mewn bywyd trwy weithredoedd da a ffurfiwyd o feddyliau da a geiriau da yn angenrheidiol i sicrhau hapusrwydd ac i gadw anhrefn. Mae'r cyfrannu fel hyn yn elfen ganolog o gysyniad Zoroaster o ewyllys rydd ac mae Zoroastrianiaeth fel y cyfryw yn gwrthod ffurfiau eithafol o asgetigiaeth a mynachaeth ond yn hanesyddol mae wedi caniatáu mynegiant cymedrol o'r cysyniadau hyn.

Yn nhraddodiad Zoroastrian, mae bywyd yn gyflwr dros dro, lle mae disgwyl i berson gymryd rhan weithredol yn y frwydr barhaus rhwng Asha a Druj. Cyn ei ymgnawdoliad ar enedigaeth y plentyn, mae urvan (enaid) unigolyn yn dal i fod yn un â'i fravashi (ysbryd personol / uwch), sydd wedi bodoli ers i Ahura Mazda greu'r bydysawd. Cyn i'r urvan gael ei hollti mae'r fravashi yn cymryd rhan yn y gwaith o gynnal y greadigaeth dan arweiniad Ahura Mazda. Yn ystod bywyd yr unigolyn mae'r fravashi yn gweithredu fel ffynhonnell ysbrydoliaeth i berfformio gweithredoedd da ac fel amddiffynnydd ysbrydol. Mae fravashis y cyndeidiau, yn ddiwylliannol, yn ysbrydol ac yn arwrol yn cael eu parchu a gellir galw arnynt i gynorthwyo'r byw. Ar y pedwerydd diwrnod ar ôl marwolaeth, mae'r wrvan yn cael ei aduno â'i fravashi, ac ar hynny mae profiadau bywyd yn y byd materol yn cael eu casglu i'w defnyddio yn y frwydr barhaus dros dda yn y byd ysbrydol. Ar y cyfan, nid oes gan Zoroastrianiaeth mo'r cysyniad o ailymgnawdoliad, o leiaf nid tan y Frashokereti. Mae dilynwyr Ilm-e-Kshnoom yn India yn credu mewn ailymgnawdoliad ac yn ymarfer llysieuaeth, ymhlith safbwyntiau anhraddodiadol eraill ar hyn o bryd,^[28] er y bu datganiadau diwinyddol amrywiol yn cefnogi llysieuaeth yn hanes Zoroastrianiaeth ac yn honni bod Zoroaster yn llysieuwr.^[29]

Mewn Zoroastrianiaeth, mae dŵr (aban) a thân (atar) yn gyfryngau purdeb defodol, ac mae'r seremonïau puro cysylltiedig yn cael eu hystyried yn sail i fywyd defodol. Gellir cymharu hyn gyda geiriau Cymraeg 'Cymer ddŵr, halen a thân, Dim ond rhain sy'n golchi'n lân', Meic Stevens. Mewn cosmogoni Zoroastrianaidd, dŵr a thân yw'r ail elfen a'r olaf o'r elfennau sylfaenol a gwreiddiol i'w creu, ac mae'r ysgrythur yn ystyried bod tân yn tarddu o'r dyfroedd. Ystyrir bod dŵr a thân yn cynnal bywyd, ac yn cael eu cynrychioli o fewn cyffiniau teml dân. Mae Zoroastriaid fel arfer yn gweddïo ym mhresenoldeb rhyw fath o dân, ac mae defod olaf y brif weithred o addoli yn golygu "cryfhau'r dyfroedd". Ystyrir tân yn gyfrwng i ennill dirnadaeth ysbrydol a doethineb, ac ystyrir dŵr yn ffynhonnell y doethineb hwnnw. Mae tân a dŵr hefyd yn cael eu cynrychioli gan yr Atar azatas ac'rAnahita, sy'n addoli emynau a litanïau.

Ystyrir corff yn lletywr ar gyfer pydredd, hy druj. O ganlyniad, mae'r ysgrythur yn gorchymyn gwaredu'r meirw'n ddiogel mewn modd nad yw corff yn llygru'r greadigaeth dda. Y gwaharddebau hyn yw sail athrawiaethol yr arfer traddodiadol sy’n pylu’n gyflym o amlygiad defodol, a adnabyddir fel 'Tyrrau Tawelwch', nad oes term technegol safonol ar eu cyfer yn yr ysgrythur na’r traddodiad. Ar hyn o bryd mae'r defodau hyn yn cael eu hymarfer yn bennaf gan gymunedau Zoroastriaidd is-gyfandir India, mewn lleoliadau lle nad yw'n anghyfreithlon ac nid yw gwenwyn dicloffenac wedi arwain at ddiflaniad yr adar. Mae cymunedau Zoroastrian eraill naill ai'n amlosgi eu meirw, neu'n eu claddu mewn beddau sydd wedi'u leinio â morter calch, er bod Zoroastriaid yn awyddus i gael gwared ar eu meirw yn y ffordd gorau i'r amgylchedd. 

Cred llawer o ysgolheigion fod cysyniadau allweddol eschatoleg a demonoleg Zoroastriaidd wedi dylanwadu ar y crefyddau Abrahamaidd.^[30][31] Ar y llaw arall, etifeddodd Zoroastrianiaeth syniadau o systemau cred eraill ac fel crefyddau "ymarferol" eraill, mae'n cynnwys rhywfaint o syncretiaeth, ^[32] gyda Zoroastrianiaeth yn Sogdia, Ymerodraeth Kushan, Armenia, Tsieina, a lleoedd eraill sy'n ymgorffori lleol a lleoedd eraill, arferion a duwiau tramor.^[33] Mae dylanwadau Zoroastriaeth ar chwedlau Hwngari, Slafaidd, Ossetaidd, Tyrcig a Mongol hefyd wedi'u nodi, gyda phob un ohonynt â deuoliaeth golau-tywyll helaeth a phwyslais ar dduw'r haul sy'n ymwneud â Hvare-khshaeta.^[34][35][36]

Crefydd Zoroastrianiaeth yw'r agosaf at grefydd Vedig. Mae rhai haneswyr yn credu bod Zoroastrianiaeth, ynghyd â chwyldroadau athronyddol tebyg yn Ne Asia, yn llinynnau cydgysylltiedig yn erbyn cysyniadau Indo-Ariaidd. Gellir olrhain llawer o nodweddion Zoroastrianiaeth yn ôl i ddiwylliant a chredoau'r cyfnod Indo-Iranaidd cynhanesyddol, hynny yw, i'r cyfnod cyn yr ymfudo a arweiniodd at ddod yn bobloedd gwahanol i'r Indo-Aryan a'r Iraniaid. O ganlyniad, mae Zoroastrianiaeth yn rhannu elfennau â'r grefydd Vedic hanesyddol sydd hefyd â'i gwreiddiau yn yr oes honno. Mae rhai enghreifftiau'n cynnwys cytras rhwng y gair Avestan Ahura ("Ahura Mazda") a'r gair Sansgrit Vedic Asura ("diawl; is-dduwdod drwg"); yn ogystal â Daeva ("cythraul") a Deva ("duw") ac maent ill dau yn ddisgynyddion o'r grefydd Proto-Indo-Iranaidd gyffredin. 

Mae llawer o agweddau ar Zoroastrianiaeth yn bresennol yn niwylliant a mytholegau pobloedd Iran Fwyaf, yn anad dim oherwydd bod Zoroastrianiaeth wedi bod yn ddylanwad cryf iawn ar bobl y cyfandir am fil o flynyddoedd. Hyd yn oed ar ôl twf Islam a cholli dylanwad uniongyrchol, arhosodd Zoroastrianiaeth yn rhan o dreftadaeth ddiwylliannol y byd Iraneg, yn rhannol fel gwyliau ac arferion, ond hefyd oherwydd bod Ferdawsi wedi ymgorffori nifer o ffigurau a straeon yr Avesta yn ei epig Shāhnāme, sy'n ganolog i hunaniaeth Iran. Un enghraifft nodedig yw ymgorffori'r Yazata Sraosha fel angel a barchwyd o fewn Islam Shia yn Iran.

Ystyrir Humata, Huxta, Huvarshta (Syniadau Da, Geiriau Da, Gweithredoedd Da), Llwybr Triphlyg Asha, yn greiddiol i Zoroastrianiaeth yn enwedig gan ymarferwyr modern. Mewn Zoroastrianiaeth, mae da yn digwydd i'r rhai sy'n gwneud gweithredoedd cyfiawn er ei fwyn ei hun, nid er mwyn chwilio am wobr. Dywedir bod y druj yn ymosod ar y rhai sy'n gwneud drwg ac yn eu drysu a'u bod yn gyfrifol am alinio eu hunain yn ôl i Asha trwy ddilyn y llwybr hwn.

Mewn Zoroastrianiaeth, Ahura Mazda yw'r dechrau a'r diwedd, creawdwr popeth y gellir ac na ellir ei weld, y tragwyddol a'r hwn sydd heb ei greu, holl ddaioni a ffynhonnell Asha.^[4] Yn y Gathas, y testunau mwyaf cysegredig o Zoroastrianiaeth y credir iddynt gael eu cyfansoddi gan Zoroaster ei hun, cydnabu Zoroaster y defosiwn uchaf i Ahura Mazda, gydag addoliad yn cael ei roi i amlygiadau Ahura Mazda (Amesha Spenta) a'r ahuras eraill ( Yazata) hynny sy'n cefnogi Ahura Mazda.

Defod ganolog Zoroastrianiaeth yw'r Yasna, sef llefaru o lyfr eponymaidd yr Avesta a seremoni ddefodol aberthol yn ymwneud â Haoma. Mae modd ehangu defod Yasna trwy ddefnyddio'r Visparad a'r Vendidad, ond mae defod estynedig o'r fath yn brin mewn Zoroastrianiaeth fodern. Mae'r Yasna ei hun yn disgyn o seremonïau aberthol Indo-Iranaidd a chrybwyllir aberth anifeiliaid o wahanol raddau yn yr Avesta ac sy'n cael eu harfer o hyd mewn Zoroastrianiaeth ond trwy ffurfiau llai megis aberthu braster cyn prydau bwyd. Mae defodau uchel fel yr Yasna yn cael eu hystyried yn faes y Mobediaid gyda chorff o ddefodau unigol a chymunedol a gweddïau wedi'u cynnwys yn y Khordeh Avesta.^[37] Croesewir Zoroastriaid i'r ffydd trwy seremoni'r Navjote / Sedreh Pushi, a gynhelir yn draddodiadol yn ystod glasoed neu cyn-arddegau'r glaslanc, er nad oes terfyn oedran diffiniedig ar gyfer y ddefod.^[38] Ar ôl y seremoni, anogir y Zoroastriaid i wisgo eu sedreh (crys defodol) a'u kusti (gwregys defodol) bob dydd, fel atgof ysbrydol ac ar gyfer amddiffyn cyfriniol, er bod Zoroastriaid modern yn tueddu i'w gwisgo yn ystod gwyliau, seremonïau a gweddïau'n unig.^[39][38]

Mae ymgorffori defodau diwylliannol a lleol yn eithaf cyffredin ac mae traddodiadau wedi'u pasio o genhedlaeth i genhedlaeth, mewn cymunedau Zoroastriaidd yn hanesyddol megis arferion iachâd llysieuol, seremonïau priodas, ac ati.^[40][41] Yn draddodiadol, mae defodau Zoroastriaidd hefyd wedi cynnwys elfennau siamanaidd sy'n cynnwys dulliau cyfriniol fel taith yr ysbryd i'r deyrnas anweledig ac sy'n cynnwys bwyta gwin cryf, Haoma, mang, a chymhorthion defodol eraill. Yn hanesyddol, anogir Zoroastriaid i weddïo'r pum Gāh dyddiol ac i gynnal a dathlu gwahanol wyliau sanctaidd calendr Zoroastr, a all amrywio o gymuned i gymuned. Mae gweddïau Zoroastrian, a elwir yn 'fantra', yn cael eu cynnal fel arfer gyda dwylo wedi'u hestyn i ddynwared arddull gweddi Zoroaster a ddisgrifir yn y Gathas ac maent o natur fyfyriol a chredir eu bod wedi'u cynysgaeddu â'r gallu i ddileu drygioni. Gwyddys bod Zoroastriaid defosiynol yn gorchuddio eu pennau yn ystod gweddi, naill ai gyda thopi (Kufi) traddodiadol, sgarffiau, penwisgoedd eraill, neu hyd yn oed dim ond eu dwylo. Fodd bynnag, nid yw penwisg llawn a gorchudd sy'n draddodiadol mewn arfer Islamaidd yn rhan o Zoroastrianiaeth ac mae menywod Zoroastrianaidd yn Iran yn gwisgo penwisgoedd sy'n arddangos eu gwallt a'u hwynebau i herio a dyffeio Gweriniaeth Islamaidd Iran.

Mae cymunedau Zoroastrian yn rhyngwladol yn tueddu i gynnwys dau brif grŵp o bobl yn bennaf: Parsis Indiaidd a Zoroastriaid Iran. Yn ôl astudiaeth yn 2012 gan Ffederasiwn Cymdeithasau Zoroastriaidd Gogledd America, amcangyfrifwyd bod nifer y Zoroastriaid ledled y byd rhwng 111,691 a 121,962. Nid yw'r niferoedd yn fanwl gywir oherwydd cyfrifon gwahanol yn Iran.^[13] O 2018 ymlaen, amcangyfrifwyd bod 100,000 i 200,000 o Zoroastriaid ledled y byd, gyda thua 60,000 o Barsis yn India a 1,400 ym Mhacistan.^[42]

Gellir dod o hyd i gymunedau Zoroastriaidd bach ledled y byd, gyda chrynodiad parhaus yng Ngorllewin India, Canol Iran, a De Pacistan. Lleolir Zoroastriaid y diaspora yn bennaf yn yr Unol Daleithiau, gwledydd Prydain a'r cyn-drefedigaethau Prydeinig, yn enwedig Canada ac Awstralia, ac fel arfer unrhyw le lle mae presenoldeb Iran a Gwjarati yn gryf. 

• Black, Matthew; Rowley, H. H., eds. (1982), Peake's Commentary on the Bible, New York: Nelson, ISBN 978-0-415-05147-7
• Boyce, Mary (1984), Textual sources for the study of Zoroastrianism, Manchester: Manchester UP, ISBN 978-0-226-06930-2
• Boyce, Mary (1987), Zoroastrianism: A Shadowy but Powerful Presence in the Judaeo-Christian World, London: William's Trust
• Boyce, Mary (1979), Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices, London: Routledge, ISBN 978-0-415-23903-5 (note to catalogue searchers: the spine of this edition misprints the title "Zoroastrians" as "Zoroastians", and this may lead to catalogue errors; there is a second edition published in 2001 with the same ISBN)
• Boyce, Mary (1975), The History of Zoroastrianism, 1, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-10474-7, (repr. 1996)
• Boyce, Mary (1982), The History of Zoroastrianism, 2, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-06506-2, (repr. 1997)
• Boyce, Mary (1991), The History of Zoroastrianism, 3, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-09271-6, (repr. 1997)
• Boyce, Mary (2007), Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices, London: Routledge, ISBN 978-0-415-23903-5
• Boyce, Mary (1983), "Ahura Mazdā", Encyclopaedia Iranica, 1, New York: Routledge & Kegan Paul pp. 684–687
• Bulliet, Richard W. (1979), Conversion to Islam in the Medieval Period: An Essay in Quantitative History, Cambridge: Harvard UP, ISBN 978-0-674-17035-3, https://archive.org/details/conversiontoisla0000bull
• Carroll, Warren H. (1985), Founding Of Christendom: History Of Christendom, 1, Urbana: Illinois UP, ISBN 978-0-931888-21-2, (repr. 2004)
• Clark, Peter (1998), Zoroastrianism: An Introduction to an Ancient Faith, Brighton: Sussex Academic Press, ISBN 978-1-898723-78-3
• Dhalla, Maneckji Nusservanji (1938), History of Zoroastrianism, New York: OUP
• Duchesne-Guillemin, Jacques (1988), "Zoroastrianism", Encyclopedia Americana, 29, Danbury: Grolier pp. 813–815
• Duchesne-Guillemin, Jacques (2006), "Zoroastrianism: Relation to other religions", Encyclopædia Britannica (Online ed.), http://www.britannica.com/eb/article-9207, adalwyd 2006-05-31
• Eliade, Mircea; Couliano, Ioan P. (1991), The Eliade Guide to World Religions, New York: Harper Collins
• Foltz, Richard (2013), Religions of Iran: From Prehistory to the Present, London: Oneworld publications, ISBN 978-1-78074-308-0
• Hourani, Albert (1947), Minorities in the Arab World, New York: AMS Press
• Kellens, Jean, "Avesta", Encyclopaedia Iranica, 3, New York: Routledge and Kegan Paul pp. 35–44.
• Khan, Roni K (1996), The Tenets of Zoroastrianism, http://tenets.parsizoroastrianism.com/
• King, Charles William (1998), Gnostics and their Remains Ancient and Mediaeval, London: Bell & Daldy, ISBN 978-0-7661-0381-8
• Melton, J. Gordon (1996), Encyclopedia of American Religions, Detroit: Gale Research
• Malandra, William W. (1983), An Introduction to Ancient Iranian Religion. Readings from the Avesta and Achaemenid Inscriptions, Minneapolis: U. Minnesota Press, ISBN 978-0-8166-1114-0
• Malandra, William W. (2005), "Zoroastrianism: Historical Review", Encyclopaedia Iranica, New York: iranicaonline.org, http://www.iranicaonline.org/articles/zoroastrianism-i-historical-review
• Moulton, James Hope (1917), The Treasure of the Magi: A Study of Modern Zoroastrianism, London: OUP, 1-564-59612-5 (repr. 1997)
• Robinson, B.A. (2008), Zoroastrianism: Holy text, beliefs and practices, http://www.iranicaonline.org/articles/zoroastrianism-i-historical-review, adalwyd 2010-03-01
• Russell, James R. (1987), Zoroastrianism in Armenia (Harvard Iranian Series), Oxford: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-96850-9, https://archive.org/stream/JamesRussellZoroastrianismInArmenia/James%20Russell%20-%20Zoroastrianism%20in%20Armenia#mode/2up
• Simpson, John A.; Weiner, Edmund S., eds. (1989), "Zoroastrianism", Oxford English Dictionary (2nd ed.), London: Oxford UP, ISBN 978-0-19-861186-8
• Stolze, Franz (1882), Die Achaemenidischen und Sasanidischen Denkmäler und Inschriften von Persepolis, Istakhr, Pasargadae, Shâpûr, Berlin: A. Asher
• Verlag, Chronik (2008), The Chronicle of World History, United States: Konecky and Konecky
• Zaehner, Robert Charles (1961), The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, London: Phoenix Press, ISBN 978-1-84212-165-8

• Gwyddoniadur Iranica - Zoroastrianiaeth
• Zoroastrianism
• FEZANA - Ffederasiwn Cymdeithasau Zoroastrian Gogledd America
• Zoroastrianiaeth, trafodaeth BBC Radio 4 gyda Vesta Sarkhosh Curtis, Farrokh Vajifdar ac Alan Williams ( In Our Time, Tachwedd 11, 2004)