Crys-T

Mae'r crys-T yn ddilledyn di-ryw, wedi'i enwi ar ôl siâp T ei gorff a'i lewys. Bydd y crys-T, fel rheol, â llewys byr, llinell gwddf grwn (a elwir yn "crew neck" yn aml) neu â gwddf siâp 'v' ("V neck"). Does dim coler i'r crys-T arferol, ond ceir amrywiaeth o grys llewys byr sydd â choler a thair neu bedair botwm a elwir yn "grys polo". Mae'r crys-T yn ddilledyn arbennig o boblogaidd ac iddo ddefnydd fel gwisg hamdden, chwaraeon a gwaith.

Gwneir y crys-T yn nodweddiadol o decstilau cotwm a'i wau mewn siwmper, mae ganddo wead ystwyth nodedig o'i gymharu â'r crysau wedi'u gwneud o frethyn gwehyddu. Mae gan y mwyafrif o fersiynau modern gorff wedi'i wneud o diwb wedi'i wehyddu'n barhaus, ar sffêr gron, fel nad oes gan y torso gwnïad ochr. Bellach, gellir cynhyrchu crysau-T mewn dull awtomataidd iawn, gan gynnwys torri siâp y defnydd gyda laser neu jetiau dŵr.

Datblygodd y crys-T o ddillad isaf y 19g, drwy dorri'r dillad isaf oedd mewn un darn yn ddillad top a gwaelod ar wahân, gyda'r top yn ddigon hir i orchuddio'r corff o dan y gwregys a thros y pen-ôl. Gwaredwyd ar fotymau o'r deunydd gwreiddiol. Fe'u mabwysiadwyd gan lowyr a llwythwyr llongau yn ystod diwedd y 19g fel dilledyn addas ar gyfer amgylcheddau cynnes a llaith.

Poblogeiddiwyd y crys-T gan wreiddiol yn yr Unol Daleithiau. Daeth hyn yn rannol yn sgil penderfyniad gan Lynges yr Unol Daleithiau yn ystod Rhyfel Sbaen-America 1898.^[1] Cyflwynwyd crys "gwddf criw", fel srys isaf, heb fotymau o gotwm gwyn â llewys byr i'w wisgo o dan y ffurfwisg cyhoeddus. Daeth yn gyffredin i forwyr a morwyr mewn timau gwaith, criwiau llongau tanfor cynnar, a morwyr mewn hinsoddau trofannol i ddiosg ei ffurfwisg a gwisgo eu crysau-T yn unig.^[2] Fel yna, roedd gan y dynion ddilledyn mwy cyfforddus i weithio ynddo ac arbedwyd trochu a baeddu'r ffurfwisg. Oherwydd fod y crys-T mor rhad a mor hawdd i'w wisgo a'i olchi, daeth yn ddilledyn poblogaidd ymysg dynion ifanc. Cofnodwyd y gair "T-shirt" gyntaf yn y Saesneg ac hynny yn y Merriam-Webster Dictionary yn yr 1920au.^[1]

Yn fuan daeth yn boblogaidd fel haen isaf o ddillad i weithwyr mewn amryw o ddiwydiannau, gan gynnwys y sector amaethyddol a'r fyddin. Roedd y crys-T yn ffitio'n gyffyrddus, yn hawdd ei lanhau, ac yn rhad, ac am y rhesymau hyn daeth hefyd yn grys o ddewis i fechgyn ifanc. Gwneir crysau bechgyn mewn gwahanol liwiau a phatrymau. Yn ystod y Dirwasgiad Mawr, roedd y crys-T yn aml yn cael ei wisgo fel y dilledyn safonol ar gyfer gwaith fferm, yn ogystal ag adegau eraill pan oedd yn rhaid gorchuddio'r torso, ond roedd yn well gan ddeunydd ysgafn o hyd. Yn dilyn yr Ail Ryfel Byd, fe'i gwisgwyd gan ddynion y Llynges fel dillad isaf ac yn araf daeth yn gyffredin gweld cyn-filwyr yn gwisgo eu trowsus unffurf â'u crysau-T fel dillad achlysurol.^[3] Daeth y crysau hyd yn oed yn fwy poblogaidd yn y 1950au ar ôl i Marlon Brando wisgo un yn y ffilm o 1951, A Streetcar Named Desire, gan ennill statws o'r diwedd fel dillad allanol, ffasiynol, ac annibynnol.^[4]

Mantais i grys-T gwddf V, yn hytrach na gwddf crwn crys "crew" mwy cyffredin yw nad yw gwddf y dillad isaf yn ymwthio allan wrth i grys uchaf gael ei wisgo. Gan wneud y cryf-T yn llai gweladwy o gwmmpas y coler gellir ei gwisgo o dan ddillad mwy ffurfiol megis crys coler a thei, a daw felly yn grys isaf yn ogystal â chrys "uchaf".

Daw'r term "crew neck" am grys gwddw crwn heb goler, o'r term i ddisgrifio siap crys rhwyfwyr a wisgai siwmper debyg^[5] a chofnodir yn 1939.

Daeth y crys-T yn boblogaidd o fewn diwylliant gyfoes a gwleidyddol Gymraeg fel dilledyn rhad a allai drosglwyddo negeseuon gwleidyddol yn effeithiol ar ran y Mudiad Iaith a'r Mudiad cenedlaethol. I rai, mae gwisgo crys-T Gymraeg yn ffordd syml ac effeithiol o ddangos i bobl eraill ei bod yn siarad Cymraeg ac felly yn barod i gyfathrebu yn yr iaith - hyrwyddwyd hyn gan fudiadau sy'n dysgu pobl i siarad Cymraeg.^[6] a dichon, ei fod yn reswm isymwybodol ymysg nifer o siaradwyr Cymraeg rhugl dros wisgo crysau-T gyda slogannau Cymraeg arnynt.

Ceir amryw o gwmnïau Cymreig sy'n cynhyrchu crysau-T â slogannau neu defnydd o'r Gymraeg arnynt gan gynnwys: Cowbois, Shwl di Mwl, CrysauT.co.uk, Celtes, Dafad Dai, Crysau Crwban, Silibil, a Spirit of 58. Caiff y crysau eu gwerthu mewn siopau llyfrau Cymraeg, dros y we, ac mewn digwyddiadau Cymraeg fel yr Eisteddfod Genedlaethol.

Yn 2015 perfformiodd y grŵp roc Cymraeg, Brython Shag cân i'r crys-T ar raglen Ochr1 ar S4C, Teyrnged i'r Crys T yn 2015.^[7]

Caiff enghreifftiau o grysau-T gwleidyddol a nodweddiadol Gymraeg a Chymreig eu casglu yn Amgueddfa Werin Cymru yn Sain Ffagan. Mae hyn yn rhan o'r casgliad i ddangos amrywiaeth bywyd pobl Cymru ar hyd y canrifoedd.

• "History of the T-shirt", erthygl
• cwmni crysau-T "Cowbois
• cwmni crysau-T "Shwl-di-mwl"
• cwmni crysau-T i blant a babanod "Silibili"^{[dolen farw]}
• cwmni crysau-T "crysauT"