Careleg

Siaredir yr Careleg (Saesneg: Karelian; Careleg: karjalan kieli) gan oddeutu 30,000 o bobl (VZ 2010) yn Ffederasiwn Rwsia, yn bennaf yng Ngweriniaeth Carelia ac yn Oblast Tver. Mae'r iaith Careleg yn perthyn i gangen Ffinneg Baltig o'r ieithoedd Finno-Ugric ac mae wedi'i rhannu'n dair prif dafodiaith:

Careleg (craidd)

Olonetzisch (a siaredir gan oddeutu 20,000 o bobl yn

Ludisch

Mae'r iaith yn ffurfio continiwm tafodieithol a throsglwyddiad bron yn llyfn o dafodieithoedd dwyreiniol y Ffindir i Wepsi.

Mae'r dadelfennu hwn i'r gwahanol dafodieithoedd wedi atal creu iaith ysgrifenedig unffurf Careleg hyd heddiw. Am y rheswm hwn nid oes llenyddiaeth Careleg yn yr ystyr culach. Yn y bôn, mae llenyddiaeth Careleg wedi'i chyfyngu i gyfieithiadau crefyddol. Felly lluniwyd y Kalevala, sydd o darddiad Karelian, yn gyntaf o draddodiadau llafar gan Elias Lönnrot.

Mae Karelian proper yn wahanol i'r Ffinneg yn bennaf o ran ynganiad oherwydd amlder mwy palatals a fricatives (cf. saith - seitsemän o'r Ffindir, Karelian šeiččemen) ac mae ganddo nifer o eiriau benthyca o Rwseg. Yn dibynnu ar y dafodiaith, mae gan Careleg ddwy i bedair amser, fel arall nid yw Careleg yn wahanol iawn i'r ieithoedd Ffindir Baltig eraill.

Mae Careleg yn perthyn i gangen Ffinneg yr ieithoedd Uralig, ac mae ganddo gysylltiad agos â'r Ffindir.^[1] Mae gan y Ffindir a Carelia dras gyffredin yn yr iaith Proto-Karelian a siaredir ar arfordir Llyn Ladoga yn yr Oes Haearn, ac mae Careleg yn ffurfio continwm tafodiaith â thafodieithoedd dwyreiniol y Ffindir.^[2] Yn gynharach, roedd rhai ieithyddion o'r Ffindir yn dosbarthu Carelieg fel tafodiaith o'r Ffindir, a elwir weithiau yn llenyddiaeth hŷn y Ffindir fel Raja-Karjalan murteet ('tafodieithoedd Barel Karelian'), ond heddiw mae Karelian yn cael ei hystyried yn iaith benodol. Heblaw am Karelian a Ffinneg, mae'r is-grŵp Ffinneg hefyd yn cynnwys Estoneg a rhai ieithoedd lleiafrifol a siaredir o amgylch Môr y Baltig.

Ym 1921, bu'r gyngres Carelia Oll gyntaf o dan y drefn Sofietaidd yn dadlau a ddylai'r Ffindeg neu Careleg fod yn iaith swyddogol (nesaf at Rwseg) y "Karelian Labour Commune" newydd (Karjalan Työkommuuni, Карялан тыöкоммууни, a fyddai ddwy flynedd yn ddiweddarach yn dod yn ASSR Carelia. Roedd comiwnyddion y Ffindir yn ogystal â Ffindiaid ethnig o Ogledd America, a ddaeth i fyw i Carelia Sofietaidd, yn dominyddu'r disgwrs wleidyddol, gan eu bod yn gyffredinol yn cael eu haddysgu'n well o lawer na Careliaid lleol. Roeddent yn ffafrio defnyddio Ffinneg, a oedd newydd fod trwy gyfnod safoni 80 mlynedd yn seiliedig ar amrywiaeth o dafodieithoedd ledled y Ffindir - a gwelodd y Ffindir Carelian yn syml fel tafodieithoedd Ffindir ychwanegol. Yn y diwedd sefydlwyd y Ffindir fel yr iaith "leol" swyddogol.^[3]

Dechreuodd rhaglen ddwys o Ffenicaleiddio, ond o'r enw "Carelianeiddo", a sefydlwyd ysgolion iaith y Ffindir ar draws Carelia Sofietaidd. Sefydlwyd papurau newydd, cyfnodolion llenyddol a chyfieithwyd llenyddiaeth Rwseg i’r Ffinneg, tra cyhoeddwyd llawer o lenyddiaeth o Karelia Sofietaidd yn y Ffindir.^[3]

Tra roedd hyn yn digwydd yn Carelia Sofietaidd, ym 1931-33, safonwyd iaith lenyddol Careleg gan ddefnyddio'r wyddor Ladin ar gyfer cymuned Careliaid Tver o tua 127,000 o bobl, gannoedd o gilometrau i'r de.^[3]

Rhwng 1935 a 1938 cafodd arweinyddiaeth Sofietaidd Carelia, a oedd yn dominyddu'r Ffindir, gan gynnwys yr arweinydd Edvard Gylling, ei symud o rym, ei lladd neu ei anfon i wersylloedd crynhoi. Cafodd yr iaith Ffinneg ei brandio yn iaith cymdeithas bourgeois y Ffindir yn y Ffindir, ac fe'i hystyriwyd yn ddiweddarach fel iaith "ffasgaidd" gelyn y Ffindir.^[3]

Rhwng 1938 ac Ebrill 1940, peidiodd yr awdurdodau Sofietaidd â chyhoeddi yn y Ffindir, caewyd pob ysgol iaith Ffinneg a gwaharddwyd y plant rhag siarad Ffinneg hyd yn oed yn ystod y toriad. Disodlodd y llywodraeth Sofietaidd y Ffindir yn ASSR Carelia gyda Careleg a ysgrifennwyd yn yr wyddor Gyrilig. ^[4]

Cyflwynwyd ffurf newydd o Karelian safonedig ar frys ym 1938, wedi'i ysgrifennu mewn Cyrillic, gyda dim ond naw achos gramadegol, a gyda nifer fawr a chynyddol iawn o eiriau wedi'u cymryd yn uniongyrchol o Rwseg ond gyda therfynau gramadegol Karelian. Yn ystod y cyfnod hwn cyhoeddwyd tua 200 o deitlau, gan gynnwys deunyddiau addysgol, llyfrau plant, darllenwyr, dogfennau Plaid a materion cyhoeddus, y cyfnodolyn llenyddol Karelia. Ysgrifennwyd y papur newydd Karjalan Sanomat yn y Cyrillic Karelian newydd hwn, yn hytrach nag yn y Ffindir. Ni allai Kareliaid nad oeddent yn siarad Rwsieg ddeall yr iaith swyddogol newydd hon oherwydd maint y geiriau Rwsiaidd, er enghraifft, rhoddwyd yr ymadrodd "Pa blaid a arweiniodd y chwyldro" yn y ffurf hon o Karelian fel "Миттўйне партиуя руководи революциюа?" (Mittujne partiuja rukovodi revoljutsijua?) Lle mae'r gair am blaid, dan arweiniad, a chwyldro i gyd yn eiriau Rwsiaidd gyda therfynau gramadegol Karelian, tra bod gan eiriau cyfatebol y Ffindir wreiddiau hollol wahanol: "Mikä puolue johti vallankumousta?"^[3]

Ar ôl Rhyfel y Gaeaf, ym mis Ebrill 1940, newidiodd ystyriaethau gwleidyddol eto. Sefydlodd yr Undeb Sofietaidd SSR Karelo-Ffindir gyda'r syniad y byddai'r Ffindir yn y pen draw yn cael ei atodi i'r Undeb Sofietaidd fel rhan o'r Weriniaeth honno. Gwnaeth y Ffinneg, a ysgrifennwyd yn yr wyddor Ladin, unwaith eto iaith swyddogol "leol" Karelia Sofietaidd, ochr yn ochr â Rwseg.^[3]

Yn yr 1980au, dechreuodd cyhoeddi eto mewn amryw addasiadau o'r wyddor Ladin ar gyfer Olonets Karelian a thafodieithoedd y Môr Gwyn a'r Tver o Karelian Proper.

Yn 2007 mabwysiadwyd wyddor safonol i ysgrifennu pob tafodiaith.

Yn 2008, lansiodd Prifysgol Joensuu athro iaith Karelian cyntaf y Ffindir, er mwyn achub yr iaith. Flwyddyn yn ddiweddarach, sefydlwyd nyth iaith Karelian gyntaf y Ffindir (grŵp trochi cyn-ysgol) yn nhref Nurmes. [24]

• Careleg ar Omniglot
• The Karelian language in Russia: An Overview of a Language in Context Working Papers in European Language Diversity 12
• The Karelian language in Finland: An Overview of a Language in Context Working Papers in European Language Diversity 3

Caregori:Ffederasiwn Rwsia