Tawo

Homo sapiens
Hulga sa Pagkapuo
Layo sa peligro  (IUCN 3.1)[1]
Siyentipikinhong Pagklasipikar
Kaginharian:	Animalia
Ka-ulo:	Chordata
Kasipak-ulo:	Vertebrata
Kahutong:	Mammalia
Infraclass:	Eutheria
Kahanay:	Primates
Kabanay:	Hominidae
Kahenera:	Homo
Espesye:	''Homo sapiens''
Siyentipikinhong Ngalan
Homo sapiens Linnaeus, 1758

Ang mga Tawo (Homo sapiens)^{[2][3][4][5][6][7]} mao ang labi ka daghan ug kaylap nga mga klase sa primata, nga gihulagway pinaagi sa kapasidad sa pagbarug sa likod nga mga bitiis, daku ug komplikado nga utok nga makahimo sa pag-uswag sa mga naugmad nga himan, kultura ug sinultian. Ang mga tawo labi ka sosyal nga mga pagkapagka ug adunay kalagmitan nga mabuhi sa mga komplikado nga katilingbang istruktura, nga gilangkuban sa daghang mga pagtinabangay, ug mga grupo nga nag-indigay, gikan sa mga pamilya ug mga kalabotan sa panag-uban hangtod sa mga estado sa politika. Ang mga katilingbang pakig-uban sa taliwala sa mga tawo nakamugna sa mga lainlaing mga mithi, mga katilingbang lagda, ug mga ritwal nga nagpalig-on sa tawhanong katilingban. Ang pagkamautikon ug ang pangtinguha sa tawo nga masabtan ug maimpluwensyahan ang kalikopan, ug mopatin-aw ug magamit ang mga pang-hitabo mao ang mga hinungdan sa paglambo sa katawhan sa syensya, pilosopiya, mitolohiya, relihiyon, ug uban pang mga natad sa kahibalo.

Bisan kung ang pipila ka mga syentista naghubit sa mga tawo sa tanan nga mga miyembro sa henero nga Homo, sa kasagarang paggamit kini sa kadaghanan nagtumong lamang sa Homo sapiens, ang nag-iisa nga naglungtad nga myembro. Mitumaw ang H. sapiens mga 300,000 ka tuig na ang nakalabay, gikan sa Homo heidelbergensis, ug paglalin gawas sa Africa, anam-anam nga giilisan ang mga lokal nga populasyon sa mga tawong kinaraan. Alang sa kadaghanan sa kasaysayan, ang tanan nga mga tawo mga nagbalhinbalhin nga mangangayam ug tigpanguha. Ang reboslusyon sa Neolitiko, nga nagsugod sa Habagatan-Kasadpang Asya mga 13,000 ka tuig ang nakalabay ang pagtungha sa agrikultura ug permanente nga paghusay sa tawo. Samtang nagkadako ug mas nagkadasok ang populasyon, ang mga porma sa pagdumala naugmad sa sulud ug taliwala sa mga komunidad ug ubay-ubay nga mga sibilisasyon nga nabuhat ug naguba. Ang mga tawo nagpadayon sa pagdaghan, nga ang populasyon sa kalibutan labaw sa 7.9 bilyon kaniadtong Hulyo 2021.

Naimpluwensyahan sa mga gene ug kalikopan ang biolohikal ngapagkalainlain sa mga tawo nga makita nga mga kinaiya, pisyolohiya, pagka-sensitibo sa sakit, mga kaarang sa pangisip, kadako sa lawas ug gitas-on sa kinabuhi. Bisan kung ang mga tawo managlahi sa daghang mga kinaiya, duha nga mga tawo sa kasagaran labaw sa 99% nga managsama, nga adunay labi ka lainlaing mga henetiko nga populasyon gikan sa Africa. Ang labing kadaghan nga kalainan sa henetiko adunay taliwala sa mga lalaki ug mga babaye. Kasagaran, ang mga lalaki adunay labi ka kusog nga lawas, ug ang mga babaye sa kinatibuk-an adunay mas taas nga porsyento sa tambok sa lawas. Ang mga babaye nakaagi sa menopos ug nahimong dili mabungahon sa edad nga 50. Ang mga babaye sa kasagaran adunay usab mas taas nga gitas-on sa kinabuhi sa hapit sa matag populasyon sa tibuuk kalibutan. Ang kinaiya sa mga sa pang-lalaki ug babaye nga pang-kinatawong katungdanan nagkalainlain sa kasaysayan, ug ang mga hagit ngadto sa nagpatigbabaw nga mga pang-kinatawong pamatasan ang nagbalikbalik sa daghang mga katilingban.

Ang mga tawo adunay kaarang sa pagkaon sa usa ka lainlaing mga tanum ug hayop, ug gigamit ang sunog ug uban pang lahi nga kainit aron magamit ug magluto pagkaon gikan sa panahon sa H. erectus. Mahimo silang mabuhi hangtod sa walo ka semana nga wala’y pagkaon, ug tulo o upat ka adlaw nga wala’y tubig. Ang mga tawo sa kinatibuk-an nagmata sa adlaw, kanunay nga natulog pito hangtod siyam ka oras matag adlaw. Peligro ang pagpanganak, ug adunay peligro sa mga komplikasyon ug kamatayon. Kasagaran, parehas ang inahan ug amahan ang nag-atiman sa ilang mga anak, nga wala’y ikasarang sa pagkapanganak.

Ang mga tawo adunay usa ka dako ug labing naugmad nga prefrontal cortex, ang rehiyon sa utok nga adunay kalabutan sa mas mataas nga panghunahuna. Sila mga intelihente nga pagkapagka, adunay sila mga panumduman nga naglangkob sa mga serye sa mga bahin, ug adunay katakus nga hinumduman ang matag usa ka bahin kanila sa kabubut-on; ang ilahang nga ekspresyon sa nawong sayon mabag-o; may pagkahibalo sa kaugalingon, ug naay usa ka teyoriya sa hunahuna. Ang hunahuna sa tawo adunay katakus sa pagsusi, pribadong hunahuna, imahinasyon, pagbuot, ug pagporma sa mga panan-aw sa paglungtad. Gitugotan kini ang daghang mga pag-uswag sa teknolohiya ug komplikado nga pag-uswag sa himan nga mahimo pinaagi sa pagpangatarongan ug pagbalhin sa kahibalo sa umaabot nga henerasyon. Ang sinultian, arte, ug patigayon naghubit sa mga kinaiya sa tawo. Ang mga ruta sa layo nga pamatigayon mahimo nga hinungdan sa mga pagbuto sa kultura ug pag-apod-apod sa mga kapanguhaan nga naghatag labaw sa kaayohan sa mga tawo kaysa ubang mga ikatandi nga espesyes.

Ang tanan nga mga moderno nga tawo giklasipikar sa lahi o espesye nga Homo sapiens, nga gimugna ni Carolus Linnaeus sa iyang sinulat nga buhat sa ika-18 nga siglo nga Systema Naturae.^[8] Ang kasagarang ngalan nga "Homo" usa ka nakat-unan nga gigikanan sa ika-18ng siglo gikan sa Latin homō, nga nagpasabut sa mga tawo sa bisan unsang sekso.^[9] Ang ngalan nga "Homo sapiens" nagpasabut nga 'maalamon nga tawo' o 'may kahibalo nga tawo'. ^[10] Sa kasagarang paggamit, ang pulong nga tawo sa katibuk-an nagpasabut ra sa Homo sapiens, ang nag-usa nga buhi nga species.^[11] Adunay usa ka lantugi kung ang mga napuo nga mga miyembro sa henero nga, nga mao ang Neanderthals, kinahanglan iupod ingon mga subspecies ni H. sapiens o dili.^[12]

Gikan ang Cebuano nga pulong tawo, sa Proto-Malayo-Polynesian *tau, nga gikan pud sa Proto-Austronesian *Cau. Pareho siya gikan subong sa Thao caw, Ilocano tao, and Motu tau.

Ang mga tawo mga unggoy.^[13] Ang mga giblon ug orangutan mao ang una nga buhing mga grupo nga nagbulag gikan sa kini nga linya, dayon mga gorilya, ug sa katapusan, mga chimpanzee. Ang nagbulag nga petsa tali sa mga linya sa tawo ug chimpanzee gibutang 8-4 milyon nga mga tuig na ang nakalabay, sa panahon sa ulahi nga panahon sa Miocene.^[14][15][16] Nga adunay labi ka napugngan nga agianan 8-7 milyon nga gisugyot sa pipila ka mga henetiko.^[17] Panahon sa pagbulag niini, ang chromosome 2 nabuhat gikan sa pag-uban sa duha pa nga mga chromosome, nga gibilin ang mga tawo nga adunay 23 ka parisan nga mga chromosome lamang, kumpara sa 24 alang sa uban pang mga unggoy.^[18]

Ang henero nga Homo gikan sa Australopithecus. Ang labing kauna nga rekord sa Homo mao ang 2.8 milyon nga tuig ang ispesimen nga LD 350-1 nga gikan sa Ethiopia, ug ang labing kauna nga ginganlan nga species mao ang Homo habilis ug Homo rudolfensis nga ning-uswag sa 2.3 milyon nga tuig ang miagi. Ang dagway sa henero nga duyog sa pagmugna sa paghimo sa himan nga bato.^[19]Sa Australia mga 65,000 ka tuig ang miagi,^[20] sa Amerika mga 15,000 ka tuig ang miagi, ug ang mga hilit nga isla sama sa Hawaii, Easter Island, Madagascar, ug New Zealand taliwala sa mga tuig 300 ug 1280 CE.^[21][22]

^{[23][24] [1][23]}

1. ↑ ^{1.0 1.1} "Homo sapiens". IUCN Red List of Threatened Species. Version 2012.2. International Union for Conservation of Nature. 2008. Retrieved 24/10/2012. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help); Invalid |ref=harv (help)
2. ↑ (1996) , database, NODC Taxonomic Code
3. ↑ Banks, R. C., R. W. McDiarmid, A. L. Gardner, and W. C. Starnes (2003) , Checklist of Vertebrates of the United States, the U.S. Territories, and Canada
4. ↑ Wilson, Don E., and DeeAnn M. Reeder, eds. (1992) , Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference, 2nd ed., 3rd printing
5. ↑ (1998) , website, Mammal Species of the World
6. ↑ Wilson, Don E., and F. Russell Cole (2000) , Common Names of Mammals of the World
7. ↑ Banks, R. C., R. W. McDiarmid, and A. L. Gardner (1987) Checklist of Vertebrates of the United States, the U.S. Territories, and Canada, Resource Publication, no. 166
8. ↑ Spamer EE (29 January 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences. 149 (1): 109–14. JSTOR 4065043.
9. ↑ Porkorny (1959) s.v. "g'hðem" pp. 414–16; "Homo." Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. 23 September 2008. "Homo". Dictionary.com. Archived from the original on 27 September 2008.
10. ↑ Spamer, Earle E. (1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. 149: 109–114. ISSN 0097-3157. JSTOR 4065043.
11. ↑ "Definition of HUMAN". www.merriam-webster.com (in English). Retrieved 2021-03-31.
12. ↑ Barras C. "We don't know which species should be classed as 'human'". www.bbc.com (in English). Retrieved 2021-03-31.
13. ↑ Tuttle, Russell H. (2018-10-04). "Hominoidea: conceptual history". In Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (eds.). International Encyclopedia of Biological Anthropology (in English). Hoboken, New Jersey, United States: John Wiley & Sons, Inc. pp. 1–2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. Retrieved 2021-05-26.
14. ↑ Tattersall I, Schwartz J (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 37 (1): 67–92. Bibcode:2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202.
15. ↑ Goodman M, Tagle DA, Fitch DH, Bailey W, Czelusniak J, Koop BF, et al. (March 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution. 30 (3): 260–6. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. S2CID 2112935.
16. ↑ Ruvolo M (March 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution. 14 (3): 248–65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.
17. ↑ Brahic, C. (2012). "Our True Dawn". New Scientist. 216 (2892): 34–37. Bibcode:2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8.
18. ↑ MacAndrew A. "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes". Evolution pages. Archived from the original on 9 August 2011. Retrieved 18 May 2006.
19. ↑ Villmoare, B.; Kimbel, W. H.; Seyoum, C.; et al. (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science. 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
20. ↑ Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, et al. (July 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature. 547 (7663): 306–310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. S2CID 205257212.
21. ↑ Lowe DJ (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). University of Waikato. Archived (PDF) from the original on 22 May 2010. Retrieved 29 April 2010.
22. ↑ Appenzeller T (May 2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature. 485 (7396): 24–6. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
23. ↑ ^{23.0 23.1} Bisby F.A., Roskov Y.R., Orrell T.M., Nicolson D., Paglinawan L.E., Bailly N., Kirk P.M., Bourgoin T., Baillargeon G., Ouvrard D. (red.) (2011). "Species 2000 & ITIS Catalogue of Life: 2011 Annual Checklist". Species 2000: Reading, UK. Retrieved 24 september 2012. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
24. ↑ ITIS: The Integrated Taxonomic Information System. Orrell T. (custodian), 2011-04-26

Aduna'y mga payl ang Wikimedia Commons nga may kalabotan sa artikulong: Homo sapiens.

Ang Wikispecies may mga payl nga may kalabotan sa:

Homo sapiens