Маж

Маж — йуьхьан лахарчу декъан тӀе а, логан хьалхарчу декъан тӀе баьлла чо. Боьршачу стеган организмо тестостерон доккху шолгӀа сте-боьршаллин билгалонах цхьаъ. Маж йала йолало гӀашвока кхуьучу муьрехь.

Маж, мекхаш, гиччош, ойла йича, лелош хилла боьршачу стага конкуренци ойуш, тӀемлоша йуьхь тӀе басарш хьакхар санна, цара тӀехьаьжча ойу статус нахана хьалха.^[1][2] В. Р. Дольника тардолуьйтура, стеган еха месаш (къена павиан-маймалан кхес санна) айа тарло цуьнан статус нахана йукъахь. Ткъа Дарвин Чарльза лорура, маж кхоьллина сте-боьршалла билгала йоккхуш, хӀунда аьлча цуо стаг хазавар бахьнехь.

Ютин университетан биологашна хетарехь боьршачу стагана йала тарлора йуьхь тӀе хӀума тоьхча лаза ца вайта. Шайн гипотеза цара теллира экспериментан новкъаца. Цунна лерина талламан зорба туьйхира^[3] Organismal Biology журналехь.

Цара дӀатеттира уьйр можан а, хазаллин а йукъара. Маж хетарехь оьшу божаршна йукъара эффектан конкуренцина, хӀунда аьлча мажош йолу божарий хета к хӀучӀогӀа, агрессин, цӀена йаххьаш йаьшначарал лакхара статус йолуш.^[1][2] Кхечу агӀора, историн кхиаран хӀокху заманахь, социалан статусан билгало ша маж йац, цуьнан йохалла а, шоралла а, кеп а йац, ткъа иза цӀена лелор ду, цуо гойту хьал хилар а, и маж йолчуьнан шен гигиена йукъара тӀегӀанехь хилар а, хьирчина мажо гойту мискалла, къоьлла, хӀусам йоцуш хилар, маж йаша гӀирс эца таро ца хилар. Иштта ойла йуьту гуонахьарчарна цигаьркан кӀура биллина мажо а. Можан Ӏуналлин тӀегӀане а, хьоле а, куьце а хьаьжжина, маж йерг тӀеоьцу йа киноседа санна, йа хӀусам йоцург санна. Иштта цӀе йолуш арабаьлла йаззам-таллам британин «Индепендент» газетехь.^[4] Дукха хьолахь, хьо мажо хӀусам йоцучух тарво, боху Ӏиттарш, гуонахьарчаьргара ца хуьлу, царна оьшуш дац из адӀаала, ткъа иза долу гергарчаьргара, дукхах дерг хьан куьцан сагатдечу зудчуьнгара йа тӀехьийза йоьӀера^[5]. Дукхах дерг, маж хиларна а, ца хиларна а йукъараллин хӀусам йоцучуьнан стереотайпа кхолладаран бехк бу МХГӀ^[6]. Америкин а, шведийн а Ӏилманчаша цхьаьна талламан гуран чохь хӀусам йоцучу стаге хаьттича, цуо элира: «Нах сан ехачу месашка а хьожий ойла йо, со наркотикех воьзна ву йа тешам боцу стаг ву».^[7] Йукъакара Малхбузехь йо дика даран кампанеш хӀусамаш йоцучарна гӀолаца ахча гулдархьама, можмаш а йахйолуьйтуш, «ХӀусам йоцучарна маж йахйалийта!» цӀе а туьллий^[8][9][10], наггахь нахана дагадогӀий^[11]. Практикера хьехарш, маж муха йахйо, цу тӀе хӀусам йоцучарах тар а ца луш, йаздина гӀарадаьллачу божарийн журналехь Men’s Health. ХӀусам йоцучарах тарво маж кхиаран тӀегӀанах олу «Йен Билан фаза», гӀарайаьлла «Ист-Эндан бахархой» телесериалан персонажан цӀарах. Маж кхиош эхь ца хетийта, хьехар до рузманехь араверавоцу денош харжа, маж кечйан хан а хир йолу^[12].

Ширачу заманахь дуьйна йу погонофоби^[en] — цабезам кхоьллина, можах кхераран фобин кеп, цуотайп-тайпана социалан а, политикин а бехкамаш бина маж кхиорна. Цунна дуьхьала йу бердизм^[en] — можан агӀо лоцу болам, цуьнан меже йу Маж Маьршайаккхаран Фронт (Beard Liberation Front) шен Лондонехь штаб-квартира а йолуш. Боламан дозалла ду Йоккха Британин арахьара гӀуллакхийн министран дарже вар Кук Робин — маж йолу дуьххьарлера британин министр.

Ширачу Мисран берриг божарша маж йошуш хилла. Маж лелон бакъо хилла пирӀунан (ша дуьненан да вуй хаийтархьама), амма цуьнан маж тӀелатийна хилла. Иза парик санна тӀаргӀанах йа хедийна месех еш хилла, йукъахула дешин тайнаш а дуцуш, чӀингана кӀела хьалайоьхкуш хилла чимчаргӀица. Оцу церемонин можан лора тай-тайпана кепаш, амма уггаре чӀогӀа йаьржинарг хилла йуьххьехь чӀаба а йина дӀасаттийнарг, цициган цӀоганах терра.

Македонийн Искандара салташка омар дора мажош дӀайаша олий, мостагӀчуьнга тӀамехь схьа ца лацийтархьама.

Руман имперехь йаьна йуьхь, йоца месаш цивилизацин хиларан билгало йара, румхо «акха» къаьмнех къаставора. Оцу ламастан чаккхе йиллира императоро Адриана.

Кубинин Батистан ражан дуьхьала гӀовттамхой, коьртехь Ф. Кастро а волуш бевзира «барбудос» цӀарца — мажош йерш.

Можан модин историс гойту социалан факторан билгалабоккху Ӏаткъам магийна мекхийн, можмийн фасонан а, йукъараллин агӀора церан йукъаметтигна а.

Ширачу Мисрахь божарша дошура маж-мекх, кегийра тӀеоьхкина можмаш лелайора паччахьан доьзалан векалша^[13]. Шира Желтойчохь маж йашар йукъадаьлла вайн эрал IV бӀешо хьалха, цигара иза схьаийцира румхоша Румо Желтойчоь йаьккхинчул тӀаьхьа^[14]. Маж-мекхан мода йухайеира Румехь Адриан волуш^[15]

• 
  Аменхотеп I
• 
  Перикл
• 
  Император Адриан
• 
  Император Септимий Къилбаседа

Малхбузаевропин мехкийн документаш долу историс таройо боьршачу стеган куьцан стандарташ хийцадаларан процессан тергойан. Билгаладаьккхина законаш: еха месашна мода хилча мажош йацъеш хилла йа дӀайошуш хилла, ткъа йоцу месаш лелочу хенахь маж-мекхан йоккха терго еш хилла^[15]. ТӀаьхьарчу ЙуккъерабӀешерашкахь а, хьалхарчу Ренессансехь (XIV—XV бӀешераш) а боьршачу стеган куьцан идеал йара жимхочух тера хилар муьлххачу хенахь а, боьрша стеган йуьхь йаьшна хуьлура. Бургундин модин муьрехь еха дӀайихкина месашца леладора доца маж-мекх^[15].

Цул тӀаьхьарчу муьрехь (1500 шерера Ренессанс (1620) чекхйаллалц) массо а хенара дукхаха болчу божарша лелайора маж а, деха мекхаш а.

• 
  Щеткан стеган Гольбейн Гансан сурт
• 
  Кранах Лукас
• 
  Франциск I (Францин паччахь)
• 
  Генрих VIII
• 
  Карл IX (Францин паччахь)

Барокко мур болабаларца (1620 шарахь дуьйна) маж модера дӀайелира, 1680 шо герга долуш мекхаш а дӀадевлира. Францехь, оцу хенахь Европин мода йукъайоккхуш хилла йолу, паччахьан гуоно, къоначу паччахьах Людовик XIV-гӀачух тарбала гӀерташ, цӀенна йуьхь йошура, мекхаш тӀемлоша бен ца леладора^[15]. XIX бӀешо йуккъе даххалц маж йаьшна божарийн йуьхьан модел алсама йара. 1848 шеран революцел тӀаьхьа йуханехьа процесс йолайелира, иза йаьржира йерриг Европехула:маж-мекх боьршачу стеган куьцехь алсама хилира.

• 
  Маркс Карл
• 
  Гюго Виктор
• 
  Толстой Лев
• 
  Дарвин Чарльз
• 
  Пастер Луи
• 
  Чайковский Пётр
• 
  Моне Клод
• 
  Макаров Степан
• 
  Роден Огюст
• 
  Шишкин Иван
• 
  Верди Джузеппе
• 
  Мусоргский Модест
• 
  Максвелл Джеймс
• 
  Тургенев Иван
• 
  Гауди Антонио
• 
  Танеев Сергей

XX бӀешеран шолгӀачу декъехь дуьйна йаьшна йаххьаш массийн феномен хилира. Маж йашар а, маж лелор а хийцаран муьраш массийн феномен хилар дуста мегар ду оцу муьрашкахь божарийн идеале хьаьжжина. Майра божарийн идеал сов йолчу муьрехь модехь хуьлу мекхаш а, маж а, хӀунда аьлча уьш тӀеоьцу Ӏаламан а, уггаре къегина а майраллин хьесапаш а, сийлаллаш а санна. Вукха агӀора йукъараллин кхетамо божарий зударийн идеале балийча, божарий хуьлу мажош йаьшна. Алсама йолу тенденцеш даиман лелош йу бахархойн шуьйрачу чкъоьраша, говзаллех а йукъараллин статусех а дозуш доцуш. Амма даиман а шайн куц Ӏалашдеш, ламасташ лелош йукъараллин чкъоьраш ду.

• 
  Иван Павлов, Ӏилманча-физиолог
• 
  Анри Матисс, исбаьхьалча а, скульптор а
• 
  Чак Норрис, актёр
• 
  Фидель Кастро, политик
• 
  Алан Кокс, программист
• 
  Псой Короленко, музыкант, перформансист, филолог, журналист
• 
  Григорий Добрыгин, актёр
• 
  Обри ди Грей, Ӏилманча-геронтолог

Танахехь жуьгташна цамагадо уьрсаца маж йаша:

Ма да́ша шайн кортош гуонахьара, ма талхае хьайн можан йисташ.
(Лев. 19:27)

Йаьшна маж сий дар лору (2 Цар.10:4-6, 1 Пар.19:4-6, кхин а). Ткъа тукарца маж ларгар хьарам дина дац.

Ца магоран бахьна хууш дац, тарло, Ширачу заманахь можан хатӀ этносан маркер хилла хила тарло. Керла заманахь къабала баржарца цамагоран мистикин маьӀна хилла. ГӀараваьллачу къабалахочо Рамхала Израилера Сийлахь Латтал арахьа вехаш ца лелийна маж. Тахна маж йашаран Ӏадат а, можан хатӀ а хийцало йукъараллашна йукъахь. Масала, хасидизмехь маж дӀайаккхар, йукъараллица зӀе дӀайаккхар санна лору, ткъа динехь болу сефардаш а, литвакаш а маж йашаран цхьа хьесап ца до. Массо а жуьгтийн йукъара ду, динехь боцучу жуьгтийн а, гергара стаг велча таӀзиятан баттахь маж ца йашар^[16].

Дукхаха болчу исламан Ӏеламнехан ойланца маж лелор парз дух Ӏора бусалбачунна, ткъа иза йашар ца магийна^[17] ду. Бусалбачарна лелийча дика лору буьйна хоъал еха маж^[18]. Мекхаш ларгар а, маж йитар а догӀу адаман Ӏаламца (фитра)^[19].

Дийцаршкахь, Мухьаммад пайхамаран ﷺ заманахь мекхаш лелор а, маж йашар а цӀеран гӀуллакх дечеран къасторан башхалла хилла^[20][21]. Ӏеламнаха, маж йошу стаг зударех тарлуш ву боху^[22].

Зударийн, божарийн санна, тарою маж лело (шурийн екхоашна ракан терапии ечу хенахь андрогенан стероидаш лелайахь муххале а). Генарчу заманера дуьйна ишттачу зударехь цецбуьйлура. Дукхаха болчу зударша дӀадошу йа бухдоху муьлхха чоьш йуьхь тӀера, ткъа цхьаболчара, нагахь йаккхий мажош евллехь, дахаран ахча доккху нахан хьалха АЦШхь йаьржина «Тамашенийн шоу» олучу гастролаш ечу циркашкахь гойтуш маж гойтуш. Йуьхь тӀера еха можан а, зударийн атрибуташ, масала йишлакхархочун лакхара аз, цуьнан куц-кеп гучудоккху кочан а контрасто гаранти ло кхечу циркан аттракционал алсама, цундела иштта зударийн белхан боккха харжам хуьлу, церан сценин гайтаманна дика мах ло.

Масала ду Пастрана Юлия.

Зударийн йуьхь тӀе хаъал чо баьлчи лелайо эпиляци.

• Мекхаш
• Гиччош
• Можан налог

• Борода // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Борода на Руси // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Джайлз Констебл. Бороды в истории. Символы, моды, восприятие Архивйина 2021-05-05 — Wayback Machine // Одиссей. Человек в истории. 1994. — М., 1994, с. 165—181
• Фаресов А И. История бороды и усов Архивйина 2020-10-18 — Wayback Machine. // Исторический вестник, 1904. Т. 98, № 10. С. 174—212.
• Томас Гоуинг. Борода и философия = The Philosophy of Beards. — М.: Альпина Паблишер, 2016. — 126 с. — ISBN 978-5-9614-5348-5.

• Борода(ТӀе цакхочу хьажорг) — статья в гуманитарном словаре.
• «Брить или не брить?» (Борода и маскулинность в современном мире) из цикла "Археология" на Радио «Свобода» (аудио, фев 2016)
• И. Словесник «Борода» (видео).