Velika geografska otkrića

 

Preludij velikim geografskim otkrićima bila je serija evropskih ekspedicija koje su kopnom prešle Evroaziju u kasnom srednjem vijeku. Dok su prijetili Evropi pljačkanjem i razaranjem, Mongoli su ujedinili veliki dio Evroazije stvorivši trgovačke putove i komunikacijske linije koje su se protezale od Srednjeg istoka do Kine. Neki Evropljani iskoristili su tu prednost, pa su krenuli istraživati dalje na istok. Gotovo su svi bili Italijani pošto je trgovina između Evrope i Srednjeg istoka skoro u potpunosti bila pod kontrolom trgovaca iz italijanskih gradova država. Njihove bliske veze s Levantom stvorile su veliku znatiželju i komercijalni interes za područja koja su se nalazila istočno. Papinstvo je također pokrenulo ekspedicije u nadi pronalaska novih obraćenika ili legendarnog Ivana Prezbitera.

Prvi od tih putnika bio je Giovanni de Plano Carpini koji je putevao do Mongolije i natrag od 1244. do 1247. godine. Najpoznatiji putnik bio je Marco Polo koji je putovao po Orijentu od 1271. do 1295. Svoje putovanje iscrpno je prikazao u djelu Putovanja koje se čitalo širom Evrope.

Ta putovanja ipak nisu ostvarila veliki trenutni učinak. Budući da se Mongolsko Carstvo raspalo gotovo jednako brzo kao što je nastalo, put prema istoku ubrzo je postao daleko težim i opasnijim. Crna smrt je tokom četrnaestog vijeka također sprječila putovanja i trgovinu. Kopneni put do Istoka ostao je predugačak i težak za profitabilnu trgovinu, a bio je i pod kontrolom islamskih carstava koja su se dugo borila s Evropljanima. Uspon agresivnog i ekspanzionističkog Osmanlijskog Carstva posebno nakon osvajanja Carigrada 1453. još je više ograničio mogućnosti Evropljanima.

 

Sve dok se nisu razvile prve karake i karavele u Iberiji, evropske su se misli vraćale prema legendarnom Istoku. Ta su istraživanja imala brojne uzroke. Monetaristi vjeruju da je glavni uzrok, zbog čega su velika geografska otkrića započela, bila jaka nestašica plemenitih metala u polugama. Evropska ekonomija ovisila je o vrijednosti zlata i srebra, pa je njihova niska domaća ponuda gurnula veliki dio Evrope u recesiju. Drugi faktor bio je višestoljetni sukob između Iberijaca i muslimana na jugu. Iberijci su uvidjeli da je sposobnost zaobilaska sjevernoafričkih muslimanskih država presudna za njihov opstanak. Istovremeno su naučili mnogo toga od svojih arapskih susjeda. Karaka i karavela su utjelovile arapsko latinsko jedro koje je brodovima omogućilo daleko više manevara. Preko Arapa ponovo je otkrivena antičkogrčka geografija koja je po prvi put evropskim mornarima pružila ideju o obliku Afrike i Azije.

 

Prvi veliki talas istraživanja pokrenuo je Portugal pod princom Henrikom Pomorcem. Isplovivši na otvoreni Atlantik Portugalci su otkrili otoke Madeira (1419.) i Azore (1427.), koji su odmah postali portugalske kolonije. Glavni plan Henrika Pomorca bilo je istraživanje zapadne obale Afrike. Vijekovima su jedini trgovački putevi koji su povezivali zapadnu Afriku i sredozemni svijet išli preko pustinje Sahare. Ti putevi bili su pod kontrolom sjevernoafričkih muslimanskih država, dugogodišnjih portugalskih suparnika. Portugalci su se nadali da će zaobilaskom islamskih naroda preko mora moći diretno trgovati sa Zapadnom Afrikom. Također su se nadali da se južno od Sahare nalaze kršćanske države i mogući saveznici u borbi protiv muslimana u Magrebu. Portugalski moreplovci su pravili polagan ali stalan napredak, svake godine uspijevajući prodrijeti nekoliko kilometara dalje na jug, pa su 1434. godine uspjeli savladati sljedeću prepreku - rt Bojador. U dvije decenije savladali su saharsku barijeru, te su započeli trgovinu zlatom i robljem u Senegalu. Napredak se nastavio gradnjom trgovačkih utvrdi u Elmini, dok je Sao Tome i Principe postao prva kolonija koja je počela proizvoditi šećer. 1482. ekspedicija pod vodstvom Dioga Cãa uspostavila je kontakt s Kraljevstvom Konga. Kada je 1487. godine Bartolomeo Diaz doplovio do krajnjeg juga Afrike i otkrio prolaz u Indijski okean, Portugalci su shvatili da su na pravome putu, pa je kralj naredio da se rt nazove Rt Dobre Nade. Godine 1497. krenuo je Vasco da Gama na putovanje koje je iduće godine bilo okrunjeno uplovljavanjem u Calicut na indijskoj obali. U rukama Portugalaca uskoro su se našli otoci bogati začinima, a duž obala Afrike i Indije osnivali su svoje utvrde uz koje su se nalazila naselja portugalskih trgovaca, kolonije. Lisabon je postao glavnom evropskom lukom, ali kada su se u trgovinu s Indijom uključili i engleski, španski i holandski trgovci, Portugal je bio izguran kao trgovački konkurent, pa je uspjeh postignut stvaranjem kolonija bio kratkotrajan i za Portugal vrlo štetan.

Portugalski suparnik Kastilja bila je sporija od svojih susjeda u istraživanju Atlantika sve do kasnog petnaestog vijeka kada su kastiljski mornari započeli natjecanje sa svojim iberskim susjedima. U prvom natjecanju za kontrolu nad Kanarskim otocima pobijedila je Kastilja. Stvaranjem unije između Aragona i Kastilje te završetkom rekonkviste osvajanjem posljednjeg uporišta Maura, Granade, stvoreni su uvjeti da se Španija u potpunosti preda traženju novih trgovačkih puteva i prekomorskih kolonija.

Nakon što je prihvatio mišljenje da je Zemlja okrugla, Kristofor Kolumbo je bio uvjeren da se u Indiju može doći i ploveći na zapad. Od portugalskog kralja Kolumbo je zatražio podršku za istraživačko putovanje na zapad, ali je njegova molba bila odbijena. Bez uspjeha se obratio i francuskom i engleskom kralju. Novčanu podršku zatražio je i od španskog kralja, ali tek je uz podršku kraljice Isabelle dobio tri broda i potrebna sredstva. U augustu 1492. godine ekspedicija je isplovila, a iste godine Kolumbo je stigao do otoka kojem je dao ime San Salvador (Sveti Spasilac) uvjeren da je stigao do Indije. Kolumbo je još tri puta plovio u Ameriku i osim Kube i Haitija, otkrio Antilsko otočje, ušće rijeke Orinoco i obalu Srednje Amerike. Umro je bolestan i odbačen, uvjeren da je otkrio novi put za Indiju. Italijan Amerigo Vespucci istražujući ušće Amazone utvrdio je da ta zemlja nije Indija, već novi kontinent koji je po njemu prozvan Amerika.

Godine 1501. portugalski moreplovac Pedro Alvares Cabral otkrio je novi svijet, zemlju koja se danas naziva Brazil. Time su otkrića na zapadu dovela do spora s Portugalom jer su Portugalci prije Španaca doplovili do Brazila. U sporu je zatražena intervencija pape koji je 1494. godine sporazumom iz Tordesillasa uspostavio liniju razgraničenja, koja je išla 270 liga zapadno od Kapverdskih ostrva, po kojoj je Brazil pripao Portugalu, ali sporovi su nastavljeni do novog sporazuma 1529. godine kojim je uspostavljena još jedna linija razgraničenja preko Tihog okeana.

Kolumbo i drugi španski istraživači u početku su bili razočarani svojim otkrićima. Za razliku od Afrike ili Azije karipski ostrvljani nisu imali mnogo stvari za trgovanje sa španskim brodovima. Ostrva su zato postala žarište kolonizacijskih napora. Sve dok nije istražila sam kontinent, Španija nije pronašla bogatstvo koje je tražila u obliku obilnog zlata. U Americi su Španci pronašli brojna carstva koja su bila jednako velika i naseljena kao ona u Evropi. Španski konkvistadori su ih uz pomoć brojnih pandemija bolesti, koje su se njihovim dolaskom proširile, uspjeli osvojiti sa samo šačicom ljudi. Čim je uspostavljena španska vrhovna vlast glavni fokus postali su vađenje i izvoz zlata i srebra.

Godine 1519. kada se Cortezova vojska iskrcala u Meksiku španska kruna dala je sredstva Portugalcu Ferdinandu Magellanu da pokrene ekspediciju. Cilj ove misije bio je pronalazak Začinskih ostrva putujući na zapad te ih tako smjestiti u špansku sferu. Ekspedicija je doživjela uspjeh i postala je prva koja je oplovila svijet na svom povratku tri godine kasnije.

Portugalska istraživanja i kolonizacija su se nastavila uprkos novom rivalstvu sa Španijom. Portugalci su postali prvi zapadnjaci koji su došli do Japana i trgovali sa njim. Portugalska kruna je pod kraljem Manuelom I pokrenula smjeli plan da očuva kontrolu zemalja i trgovačkih puteva koje su bili proglašeni njihovim. Strategija je bila građenje serija utvrđenja koje će im omogućiti kontrolu svih glavnih trgovačkih puteva istoka. Stoga su utvrde i kolonije bile uspostavljene na Zlatnoj Obali, Luandi, Mozambiku, Zanzibaru, Mombassi, Socotri, Hormuzu, Kalkuti, Goi, Bombaju, Malacci, Macau i Timoru. Portugalci su također kontrolirali Brazil, koji je otkrio Pedro Álvares Cabral 1500. godine, a ležao je dijelom na portugalskoj strani globalne "podjele" iz Tordesillasa.

Portugal je imao nevolje u širenju svog carstva u unutrašnjost, pa se usredotočio većinom na obalna područja. Nakon nekog vremena Portugalci su potvrdili da su jednostavno premaleni da omoguće novac i ljudstvo dovoljno da uspije takva masivna pustolovina. Utvrdama raširenim širom svijeta nedostajali su ljudi i oružje. Stoga se oni nisu mogli natjecati s većim silama koje su polagahno prodirale na njihovo carstvo. Dani skorog monopola istočnom trgovinom bili su odbrojeni. Portugalsku hegemoniju na istoku slomili su holandski, francuski i britanski istraživači, koji su ignorirali papinsku podjelu svijeta. Godine 1580. španski kralj Filip II je postao također kralj Portugala kao zakonit baštinik na krunu, nakon što je njegov bratić Sebastijan umro bez sinova (Filip II Španski bio je unuk Manuela I Portugalskog). Udružena carstva su bila jednostavno prevelika da se održe neizazovnima, te da se odupru tim izazovima.

Neki portugalski posjedi su izgubljeni ili suženi, posebno u Zapadnoj Africi, Srednjem istoku i Dalekom istoku, koji su većinom bili okruženi britanskim i holandskim kolonijama. Bombay je predan Britancima kao vjenčani dar. Kolonije gdje je portugalska prisutnost bila snažna poput Macaa, Istočnog Timora, Goe, Angole, Mozambika i Brazila, su i dalje ostale portugalski posjedi. Holanđani su pokušali osvojiti Brazil, te su u jedno vrijeme kontrolirali skoro polovinu područja, ali su ipak, na kraju, odbačeni.

Nacije izvan Iberije su odbile priznati sporazum u Tordesillasu. Francuska, Holandija i Velika Britanija, koje su imale dugu pomorsku tradiciju, uprkos iberskim protekcijama su napravile svoj put prema sjeveru, zahvaljujući novim tehnologijama i kartama.

Prvu od tih misija proveo je Britanac John Cabot. To je bila prva u nizu francuskih i britanskih misija koje su istraživale Sjevernu Ameriku. Španija je uveliko ignorirala sjeverniji dio Amerike jer je tamo bilo malo ljudi i daleko manje bogatstava nego u Srednjoj Americi. Ekspedicije Cabota, Cartiera i drugih istraživača bile su uveliko u nadi pronalaska Sjevernozapadnog prolaza čime bi se povezalo s bogatstvima Azije. Taj prolaz nikad nije bio otkriven, ali u njihovim puteovanjima su pronađene druge mogućnosti, pa su u ranom sedamnaestom vijeku kolonisti iz brojnih sjevernoevropskih zemalja započeli naseljavanje istočne obale Sjeverne Amerike.

Sjevernjaci su također postali veliki rivali Portugalcima u Africi i Indijskom okeanu. Holandski, francuski i britanski brodovi počeli su se privikavati na portugalski monopol te su osnovili vlastite kolonije. Postepeno su portugalsko i špansko tržište i doprinosi opadali zbog novih natjecatelja koji su okruživali njihove vrijedne posjede (poput Hong Konga koji se nalazio pored Macaa). Sjevernjaci su također preuzeli vođstvo u istraživanju posljednjih nepoznatih regija Tihog okeana i sjevernoameričke zapadne obale, koja je bila u španskom dijelu podjele iz Tordesillasa. Holandski istraživači poput Willema Jansza i Abela Tasmana istraživali su obale Australije dok je u osamnaestom vijeku britanski istraživač James Cook kartirao veliki dio Polinezije.

Godine 1552. ruski car Ivan Grozni je osvojio Kazanski kanat, što je otvorilo nove mogućnosti u osvajanju Istoka. Jermak je ušao u Sibir sa grupom od 1636 ljudi 1580. godine slijedivši rijeke Tagil i Turu. Sljedeće godine su bili na Tobolu, pa je 500 ljudi opsjelo Isker, boravište kana Kučuma, u susjedstvu današnjeg Tobolska. Kučum je pobjegao u stepe, prepustivši svoje područje Jermaku, koji je prema tradiciji, prodao Sibir caru Ivanu IV.

Jermak se utopio u Irtišu 1584. pa su njegovi kozaci napustili Sibir. Nove skupine lovaca i pustolova su uz potporu Moskve navirale svake godine u zemlju. Kako bi se izbjegli sukobi s napučenijim jugom, one su radije napredovale prema istoku duž viših geografskih širina. U međuvremenu je Moskva podignula utvrde i naselila radnike oko njih radi opskrbe garizona hranom. U roku od osam godina Rusi su dosegli Amur i Tihi okean. To brzo osvajanje obrazlaženo je okolnostima da ni Tatari ni Turci nisu mogli pružiti bilo kakav ozbiljan otpor.

Velika su geografska otkrića prouzročila goleme promjene u tadašnjem svijetu i Evropi. Središte svjetske trgovine premjestilo se sa Sredozemlja na obale Atlantika, kamo su premješteni i glavni trgovački putevi. Umjesto dotadašnjih trgovačkih velesila, poput Venecije i Genove, uzdižu se nove trgovačke sile poput Španije, koju će uskoro istisnuti Engleska i Francuska. Goleme količine zlata što su pritjecale iz Amerike dovest će do inflacije i pada cijene plemenitih metala, dok će do kraja 16. vijeka za više od tri puta porasti cijena poljoprivrednih i obrtničkih proizvoda. Ta će revolucija cijena poticajno djelovati na razvoj proizvodnje. Portugal i Španija, zemlje koje su se isprva najviše obogatile geografskim otkrićima, bile su prisiljene gotovo sve uvoziti jer su zbog lake zarade u kolonijama i novootkrivenim zemljama mnoga proizvodna područja ostala bez stanovništva. Potreba za većom količinom obrtničkih proizvoda krajem 15. i u prvoj polovici 16. vijeka dovest će do pojave novog oblika proizvodnje, manufakture, i do pojave poduzetništva jer srednjovjekovni obrti nisu mogli uskladiti proizvodnju s potrebama svjetskog tržišta. Poduzetnici su organizirali proizvodnju izvan gradskih središta zapošljavajući veći broj radnika od kojih je svaki radio samo jednu radnju proizvodnog procesa. Tako je provođena podjela rada i specijalizacija, porasla je proizvodnost i kvaliteta proizvoda, a smanjila se njegova cijena. Manufaktura (lat. manus, ruka; facere, raditi) naziv je i za novi način proizvodnje s provedenom podjelom rada i za radionice u kojima se na takav način proizvodilo.

Osvojena su izvanevropska područja evropske države pretvarale u svoje kolonije koje su ekonomski iskorištavale. Kolonije su služile kao izvor sirovina i kao izvozno tržište. Stanovništvo osvojenih zemalja kolonijalne su sile iskorištavale do maksimuma.

Između Amerike i Evrope izmijenjene su mnoge biljne i životinjske vrste, pa su iz Evrope u Ameriku preneseni konj, krava, ovca, koza i svinja, a od biljaka vinova loza i pšenica, te alkohol. Iz Amerike u Evropu preneseni su puran, te krompir, kukuruz i duhan, a Evropljani su upoznali i kakaovac. Iako je trebalo dugo vremena da stanovništvo Evrope prihvati nove kulture, one su tokom vremena zauzele svoje mjesto među najvažnijim prehrambenim proizvodima evropskog stanovništva.

Velikim geografskim otkrićima uspostavljen je dodir među kontinentima, a evropska historija je postala historija svijeta. Svojom važnošću ona predstavljaju jedan od prijelomnih događaja u historiji, pa se s pravom smatra da s velikim geografskim otkrićima prestaje razdoblje srednjeg vijeka, a započinje novo doba u historiji čovječanstva, Novi vijek.

• Pretkolumbovski prekookeanski dodiri

 

Commons ima datoteke na temu: Velika geografska otkrića