Postnatalni rast i razvoj čovjeka

Postnatalni period ontogeneze ispoljava niz osobenosti rasta, koje su karakteristične za većinu primata, a posebno za čovjeka i čovjekolike majmune. Nakon dugog perioda, od najmanje desetak godina dosta ujednačenog prirasta ukupne tjelesne visine i mase, slijedi nagli mladalački (adolescentni) zamah rasta gotovo svih mjera organizma, poslije kojeg pozitivni rast praktično prestaje. Taj “skok” je toliko karakterističan za normalan individualni razvoj da se, na osnovu njega, postnatalni život dijeli na tri razdoblja: predadolescentno, adolescentno i postadolescentno.^{[1] [2][3][4][5]}

Predadolescentni rast i razvoj u svom trajanju ispoljava relativno velike međuindividualne razlike, a uobičajeno je da se u njegovom proučavanju obuhvata period od rođenja do kraja desete godine postnatalnog života. U tom periodu nižu se uzrasne kategorije:
novorođenče,
dojenče i
dijete.

Odmah nakon rođenja, rast ukupne tjelesne dužine (visine) i mase nešto je usporen u odnosu na prenatalni i nastavak doadolescentnog perioda. Ustvari, taj proces usporavanja počinje već krajem prenatalnog razvoja, a pod uticajem fizičkih i drugih ograničavajućih faktora maternice. U ranom postnatalnom životu ta odstupanja uzrokuje i prilagođavanje novorođenčeta na uvjete nove životne sredine. Međutim, ubrzo nakon toga, stvarni prirast se približava teorijski očekivanim vrijednostima. Zatim, sve do puberteta, ukupna tjelesna visina i masa rastu približno konstantno eksponencijalno.

Mladalačko doba počinje pojavom prvih naznaka sazrijevanja spolnih organa i ekspresijom sekundarnih spolnih obilježja, a završava dostizanjem pune spolne zrelosti i prestankom rasta, odnosno dostizanjem adultnog stupnja ontogeneze. U evropskom stanovništvu, kod žena traje između 11.–12. i 18.–23. godine, a kod muškarca od 12.–14. do oko 20.–24. Taj prijelaz od djetinjstva ka potpunoj somatičko–biološkoj, funkcionalnoj, mentalnoj i socijalnoj zrelosti obilježen je nizom stupnjevitih, neravnomjernih i često nesinhronizovanih preobrazbi psihofizičke individualnosti svakog čovjeka. Na osnovu osobenosti pojedinih razvojnih faza, posebno onih koje su u vezi sa procesom spolnog sazrijevanja, tokom adolescencije mogu se uvjetno diferencirati:

• pretpubertet,
• pubertet i
• postpubertet.
• Pretpubertet - prepubescencija obično traje oko godinu dana i po mnogim bitnim obilježjima predstavlja “uvod” u pubertet; to je početna faza intenzivnog adolescentnog razvoja i rasta.
• Pubertet - pubescencija obuhvata najznačajniji skok razvoja, odnosno pravi biološki preobražaj, u kome se dešavaju najkrupnije visinsko–“težinske”, skeletne, dentalne i funkcionalne promjene organizma. Te somatiske promjene su praćene sazrijevanjem spolnih žlijezda i formiranjem sekundarnih spolnih oznaka, uz povećanje interesa za suprotni spol. Obično se dijeli na potfaze ranog i kasnog puberteta, čiji je razgraničavajući kriterij pojava prvih plodnih gameta (od 12. do 15. godine).
• Postpubertet - postpubescencija se odlikuje neznatnim rastom tjelesnih dimenzija, ali intenzivnim procesima općeg dozrijevanja i oblikovanja morfološko–anatomskih, seksualnih, funkcionalnih, psihičkih, etoloških i socijalnih svojstava buduće odrasle osobe.

Adolestcentni zamah rasta i razvoja predstavlja redovnu pojavu u određenom periodu normalnog postnatalnog života svih primata. Ispoljava relativno široku individualnu varijaciju kako po početnom uzrastu tako i po intenzitetu, obilježjima razvojnih faza i dužini trajanja. Godišnji prirast ukupne tjelesne visine tokom mladalačkog doba je veoma složeno određen, a u teorijsko–matematičkoj formi najpribližnije ga predočava tzv. “Gompertzova kriva”. Ona počiva na pretpostavci da u ovom periodu organizam u jednakim vremenskim intervalima gubi istovjetne proporcije preostalih potencijala rasta. I ova teorijska krivulja i stvarni rezultati masovnih mjerenja ukazuju na stupnjevito ubrzavanje rasta početkom adolescencije. Ono, zatim, poprima karakter pravog zamaha (skoka), nakon čega slijedi stupnjevito opadanje brzine rasta svih značajnijih mjera organizma.

Maksimalna brzina rasta ukupne tjelesne visine kod djevojčica u Evropi najčešće se javlja između 12. i 13, a kod dječaka – između 14. i 15. godine. U tom periodu, prosječni godišnji prirast visine dječaka iznosi oko 10 cm, a kod djevojčica nešto manje. Glava, trup i udovi nejednako doprinose porastu ove tjelesne mjere: veći dio “skoka” u prirastu visine ostvaruje se ubrzanjem dužinskog rasta trupa. Maksimum brzine rasta tjelesne mase, u odnosu na maksimalnu brzinu “visinskog” rasta, kasni oko pola godine, a mišićne mase – oko tri mjeseca. Zbog naglog rasta “dugih” kostiju, izdužuju se i mišićna vlakna i mišići u cjelini. To utiče na slabljenje muskulature (posebno kod djevojčica), nepravilno držanje tijela i karakteristično nespretne pokrete adolescenata. Razlika u visini između odraslih žena i muškaraca najvećim dijelom potiče iz adolescentnog perioda. Prije mladalačkog doba, dječaci su prosječno za svega 2% viši od djevojčica, a nakon tog perioda – za oko 8%.

Adolescentni skok rasta se u nešto blažoj formi odražava i na određenim mjerama lica, i to kod dječaka u višem stupnju nego kod djevojčica. U ovom periodu se stupnjevito formira fizionomija budućeg odraslog čovjeka, pa se u tom pogledu povećava i međuindividualna raznolikost. Vilice postaju duže u odnosu na front lica, tj. profil je ravniji, a čeljusti isturenije. Nos, također, postaje istaknutiji i dobija konačne konture, mijenjaju se odnosi veličine organa u vratu i grkljanu, zatim “boja”, “dubina” i druga karakteristična svojstva glasa itd.

Rast i razvoj reproduktivnih organa (primarnih spolnih oznaka) tokom adolescencije moguće je pratiti samo indirektno, posmatranjem promjena u sekundarnim (vanjskim) spolnim oznakama. Prema dogovorenim kriterijima, dostignuti stupanj razvoja seksualnosti procjenjuje se na osnovu serije usvojenih standardiziranih modela, koji odgovaraju karakterističnim prosječnim stanjima dobijenim na osnovu masovnih posmatranja i mjerenja. Kod muškaraca se najčešće posmatraju razvoj testisa, penisa i pigmentacije skrotuma, pubične (stidne) i pazušne dlakavosti te pojava prvog i plodnog ejakulata, modifikacija glasa itd. Kod žena se, u tom smislu, prati razvoj grudi, stidne i pazušne dlakavosti, pojava kisele (umjesto bazne) reakcije sekreta rodnice i prve menstruacije (menarha).

Razvoj spolno–specifičnog fenotipa zahvata i lokalnu i opću tjelesnu dlakavost. Formirani “ženski tip” pubične dlakavosti odlikuje se blago konkavnom gornjom granicom, koja se nalazi nešto iznad simfize, a prema dolje ne doseže do anusa. Kod odraslih muškaraca se, medijalno i obostrano, ukoso uspinje prema pupku; straga se prostire do perianalne regije, a bočno prema unutrašnjoj strani bedara (“muški tip”). Pored toga, uz brkove i bradu, za muškarce je karakteristična i dlakavost bedara, prsa, a ponekad i leđa.

Adolescencija dječaka se, na svom početku, pouzdano registrira na osnovu pretpubertetskog intenziviranja rasta testisa i skrotuma te pojave prvih pubičnih dlaka. Značajniji porast veličine penisa slijedi tek nakon godinu dana; najuočljiviji je između 17. i 18. godine, a završava se do 24. Prve pazušne dlake i primjetan rast brkova i brade obično se javljaju godinu nakon početka ubrzanijeg rasta spolnih organa, odnosno dvije godine iza pojave prvih pravih pubičnih dlaka. Dlakavost ovih i ostalih tjelesnih regiona povećava se još dugo nakon puberteta i adolescencije, a njen intenzitet, kvalitet i raspored u značajnoj mjeri su nasljedno određeni. Prve ejakulacije su sinhronizirane sa pojavom pubične dlakavosti, kovrdžanjem stidnih dlaka, koja se obično javlja istovremeno kada i prvi spermatozoidi u ejakulatu (nakon 15. godine), a potpuno razvojno sazrijevanje testisa teče sve do kraja adolescencije. Kod muških adolescenata se progresivno odvija i proces opće tjelesne maskulinizacije, tj. formiranja osobenih crta muške konstitucije (građe) i habitusa (spoljnjeg izgleda). Odrasli muškarci su u prosjeku za 10 cm viši od žena, a trup i grudi su relativno duži i veći (u odnosu na ukupnu visinu). Kostur i muskulatura su masivniji i snažniji, a ramenski pojas širi od karličnog. U općem habitusu dominiraju uglastiji oblici, a potkožno masno tkivo se obično nakuplja u gornjoj polovini tijela. Razvija se “muški tip” pubične i ostale tjelesne dlakavosti. I ostali akcesorni spolni organi muškarca (epididimis, sjemene vrećice, prostata) kao ni glavni (testisi), ne pokazuju značajniji rast sve do 11. godine, a njihov konačni oblik i dimenzije se dostižu tek između 16. i 20. Dok se pubertet (u užem smislu) kod djevojčica pouzdano registruje pojavom menarhe, kod dječaka njegova temporalna definicija nije ni laka ni pouzdana jer se prvi spermatozoidi u ejakulatu javljaju tek nekoliko mjeseci (pa i godina) nakon prvih polucija, a obično između 16. i 18. godine.Tako se cjelokupni spolni razvoj muškarca, ustvari, najčešće odvija u toku oko dvije godine, a adolescencija okončava dovršavanjem razvoja glavnih i pomoćnih spolnih organa i uspostavljanjem pune seksualne sposobnosti.

Adolescencija djevojčica se na početku uočava po prvim znacima povećavanja grudnih bradavica ili mamila (u vidu pupoljka), iako tome ponekad prethodi i pojava prvih stidnih dlaka. Glavni i akcesorni ženski spolni organi (ovarij, jajovod, uterus, rodnica i vagina) počinju se intenzivnije razvijati oko 10. godine, a punu formu i dimenzije dostižu tek oko 18. do 20. Ubrzani rast najprije zahvata jajnike, a zatim i dojke; između 10. i 12. godine najprije se povećavaju mamile a, nakon toga, raste i volumen žljezdanog i masnog tkiva; bradavica se izboči, pa dojka dobije sferičan oblik, pri čemu nisu rijetki ni asimetričan i intermitentni rast. Adolescentne dojke u početku sadrže samo mliječne kanaliće, a žljezdani miješkovi se formiraju tek pod uticajem hormona “žutog tijela” (žute serofibrozne mase koja popunjava šupljinu “De Grafovog miješka” nakon oslobađanja zrelog jajeta), a prve menstruacije označavaju tek srednju fazu mladalaštva. Jajnici rastu postupno i u 20. godini njihova prosječna masa iznosi od oko 6,3 g (dimenzije oko 4 x 2 x 1 cm), što je gotovo šest puta više u odnosu na (oko 1,1 g) u 10.; u zreloj dobi masa ovarija varira u širokom rasponu od 7 do 20 g. Maternica se intenzivno povećava, a mijenja i oblik i položaj. Zbog relativno snažnijeg rasta zadnjeg zida, postaje pljosnata i (unaprijed) svinuta. Sinhrono se mijenja i njena građa a muskulatura jača. Uporedo sa razvojem unutrašnjih, razvijaju se i vanjski spolni organi žene. Velike stidne usne postaju deblje i sočnije, klitoris erektibilan, a razvijaju se i “Bartholinove žlijezde” (vulvo–vaginske) žlijezde koje vlaže vaginu i imaju značajnu ulogu u fiziologiji spolnog akta). Povećane male usne nadrastaju i prekrivaju otvor vulve, koji mijenja položaj i usmjerava se prema dolje. Rodnica se izdužuje, a sluznica joj se nabire i mijenja izgled. Njeni gornji slojevi orožnjavaju, a pretpubertetska alkalna reakcija sekreta u pubertetu postaje kisela. Prva menstruacija (menarha) se najčešće javlja dvije godine nakon prvih pretpubertetskih znakova, a prvi ciklusi obično nisu praćeni formiranjem plodnih jajnih ćelija. Kod Evropljanki menarha se javlja između 11. i 15. godine, a najčešće u 12. i 13. godini; individualna hronološka starost pri njenoj pojavi široko varira – između 10. i 22. godine. Prvo začeće je moguće tek oko 2–4 (pa i 6) godina nakon prve menstruacije, a smatra se da je (prosječno) najranije moguće u 14. godini. Sposobnost začeća označava suštinski kraj adolescencije. Dotle se završi i proces feminizacije – oblikovanja karakterističnih spoljnih oznaka ženskog spola, kao što su: relativno proširenje kukova (karlice) u odnosu na ramenski pojas, distribucija masnog tkiva po odgovarajućim regionima i njihovo zaobljavanje, anatomsko–morfološko formiranje grudi, razvoj “ženskog tipa” dlakavosti itd.

Postadolescentni rast počinje na isteku mladalačkog razvojnog perioda i odvija se u toku ontogenetskih perioda koji se označavaju kao

• mladost,
• zrelost i
• starost

odrasle osobe. Prestanak rasta određenih tjelesnih mjera, naime, ne poklapa se sa krajem adolescencije. To se posebno odnosi na rast kičmenog stuba i nekih mjera glave.

"Duge kosti" kod čovjeka obično ne rastu nakon mladalaštva pa se izvjesno povećanje tjelesne visine u periodu između 20. i 30. godine ostvaruje blagim rastom visine trupa. Nakon toga, do 45. (pa i 50.) ova mjera stagnira, a zatim počinje opadati. Osnovni faktor pomenutog porasta je “slaganje” hrskavičavog i koštanog tkiva na dnu i vrhu kičmenih pršljenova. Ukupno povećanje tjelesne visine u tom periodu iznosi prosječno oko 3–5 mm i redovno se javlja. Međutim, općeprihvaćen je dogovor (konvencija) da se kao kraj perioda rastenja u praksi uzima onaj trenutak kada posmatrana mjera organizma dostigne (oko) 98% svoje maksimalne veličine kod odrasle osobe. Po tom kriteriju, u evropskom stanovništvu, rast kod žena prestaje praktično početkom 17. a kod muškaraca krajem 18. godine; to, međutim, individualno varira za oko ± 2 godine.

Većina mjera glave (posebno lica) polagano raste sve do oko 60. godine života. Taj porast, u prosjeku, ukupno iznosi oko 2–4% odgovarajuće mjere prosječnog dvadesetogodišnjaka.

Opisane uzrasne odrednice primarno odnose na procese biološkog sazrijevanja [organizam|[organizma]], dok se u toku postnatalnog razvoja sveukupnog psihofizičkog, etološkog i društvenog razvoja svake individualne posebnosti redovno javljaju tri karakeristična doba dorastanja (dozrijevanja, puberteta).

Pubertet djeteta odnosi se na prvi skok individualnog razvoja, koji obično traje od 4. do 6. godine. Tada se dijete najprije deblja, a zatim intenzivnije raste u visinu, dok su u psihičkom životu karakteristični prkos i prvi znaci interesovanja za spolne oznake i suprotni spol.

Mladalački pubertet ("pubertet omladinca") obuhvata drugi i najznačajniji skok razvoja, odnosno pravi biološki pubertet, u kojem se dešavaju najkrupnije promjene u staturno–ponderalnoj, skeletnoj, dentalnoj i funkcionalnoj metamorfozi, praćenoj sazrijevanjem spolnih žlijezda i formiranjem sekundarnih spolnih znaka.

Pubertet odraslog ("kulturni pubertet") obilježen je dozrijevanjem pune psihofizičke individualnosti, a obično se dešava u prvim godinama treće decenije života. U tom periodu se okončava biološko, a naročito psihološko oblikovanje najbitnijih elemenata strukture ličnosti. Za razliku od biološkog, koji se (prema psihološkim parametrima) označava i kao “pubertet negacije”, ovo stanje i razvojna faza odraslih osoba predstavlja "pubertet afirmacije" njihove personalnosti i samoostvarivanja u datom socio–kulturnom okruženju.

Rastenje ljudskog organizma traje od prve diobe zigota do svog završetka i okoštavanja spojne hrskavice ključne kosti. Obično okončava između 20. i 25. godine postnatalnog života (nešto kasnije kod muškaraca nego kod žena). Nakon prenatalnog (fetalnog) rasta i razvoja, uzrasne faze najintenzivnijeg postnatalnog razvoja se označavaju kao stupnjevi dojenčeta, djetinjstva, dječaštva, puberteta i mladalaštva. Osnovni pokazatelji individualnog rasta su porast tjelesne visine (dužine) i mase (tj. staturno–ponderalno rastenje), povećanje volumena unutrašnjih organa, fiziološko sazrijevanje mozga i mentalnih sposobnosti te pojava novih (reproduktivnih) funkcija i njihovih pratećih obilježja. Normalno individualno rastenje nije ujednačen i jednolik proces, nego teče u karakterističnim zamasima (intermitentno), sa intervalima većeg ili manjeg intenziteta ili stagniranja, a staturno–ponderalni, dentalni, skeletni, visceralni i psihički razvoj i sazrijevanje odvijaju se alometrijski – uporedo, ali ne i sinhronizirano. Stoga je i stvarni ukupni uzrast organizma u svakoj fazi ontogeneze interakcijska funkcija svih ovih (i ostalih) komponenti individualnosti. Prema tome, životna doba (dobi, uzrasti, stupnjevi “zrelosti”) svake posmatrane osobe se diferenciraju na osnovu posebnih morfološko-anatomskih i funkcionalnih pokazatelja stupnja razvijenosti u svakom ovom kompleksu. Ona predstavljaju karakteristične kvalitativno-kvantitativne stupnjeve i razdoblja ontogeneze. Poremećaji balansiranog razvoja manifestiraju se kao njegova zakašnjelost, prekomjernost ili disharmoničnost.

Hronologija životnih doba osobena je za svaku od pomenutih komponenti, pa se međusobno ne mogu poistovjećivati konvencionalni stupnjevi fizičkog, anatomskog, dentalnog, reproduktivnog ili psihičkog razvoja, bez obzira na povremeni temporalni paralelizam. Doba zrelosti se, naprimjer, javlja u širokom rasponu variranja postnatalne hronološke starosti, a prestanak staturno–ponderalnog rastenja rijetko označava početak adulta kako u somatskom tako i u psihičkom smislu. Prema standardizovanim parametrima, diferencira se nekoliko nezavisnih sistema procjene uzrasnog stanja (životne dobi, razvojne “zrelosti”) ispitanika; pojedinim stupnjevima i fazama u svakom od njih odgovara specifična hronološka starost. Prihvaćeni kriteriji se zasnivaju na empirijskoj statistici, a u punoj mjeri su primjenjivi samo za opserviranu matičnu populaciju. Naredni prikaz sukcesije i dinamike razvoja najbitnijih značajki pojedinih životnih doba odnose se na (zapadno) evropsko stanovništvo.

Hronološka dob se mjeri vremenskim jedinicama trajanja postnatalnog života. Pošto se računa od rođenja, sa stvarnim životnim dobom ona se poklapa samo kod osoba koje su rođene “na vrijeme” (nakon oko deset lunarnih ciklusa prenatalnog života).
Fetalna dob (zrelost, “starost” ploda) se procjenjuje na osnovu hipotetičnog datuma začeća, pa normalno novorođenče prosječno ima 270 dana intrauterinog života.
Staturno–ponderalana dob se određuje diferencirano po spolovima, a na osnovu kvantitativnog odnosa tjelesne mase i dužine (visine). Početna masa novorođenih udvostručava se u 5. mjesecu, a dužina u 4. godini postnatalnog života.
Dentalna dob (zrelost) se procjenjuje prema hronologiji prve i druge denticije. Nicanje mliječnih zuba (prva denticija) počinje pojavom prvog donjeg sjekutića (od 5. do 7. mjeseca života), a završava se u hronološkoj straosti od 2 do 2,5 godine. Početak ispadanja mliječnjaka i druge denticije javlja se oko 6.–7. godine života, a normalno se završava oko 18.–22.
Skeletna dob (zrelost) se registruje na bazi dinamike okoštavanja. Većina kostiju novorođenčeta sastoji se samo od dijafiza (osnovnog tijela), a tokom djetinjstva se javljaju epifizne tačke (krajnjih dijelova “dugih kostiju”) ili posebni centri okoštavanja, koji su sa dijafizom spojeni hrskavicama. Na kraju procesa osifikacije nestaju spojne hrskavice i dijafiza se sliva sa epifizama. Pojava centara okoštavanja i dinamika nestajanja tih hrskavica predstavljaju osnovne pokazatelje skeletne dobi. Tako se, naprimjer, epifiza ramenjače javlja poslije prve godine postnatalnog života, tačka okoštavanja patele u 4. ili 5., spajanje olekranijona (koštanog nastavka proksimalnog okrajka ulne) u 13., a spojne hrskavice na distalnim okrajcima (obje) podlaktične kosti iščezavaju u 18. godini.
Pubertetska dob (zrelost) se određuje za period pojave spolno karakterističnih morfoloških razlika kao što su relacije u širini karličnog i ramenskog pojasa i pojava drugih sekundarnih spolnih oznaka (rast dojki, mutiranje glasa, aksilarna i pubična dlakavost i sl.). Najbitnije promjene u ovim kompleksima obično teku sinhronizovano sa rastom i razvojem primarnih spolnih obilježja (testisi, sjemenovod, penis, odnosno jajnik, jajovod, maternica, rodnica, vagina i drugi – pomoćni rasplodni organi oba spola). Pubertetska dob (“starost”) se u velikoj mjeri hronološki poklapa sa skeletnom, a određuje se i kvantitativnom analizom spolnih hormona u krvi i mokraći.
Dob tjelesne forme procjenjuje se na osnovu odrabranih antropometrijskih svojstava ispitanika. Na uočljivu subjektivnost ove metode naročito utiče činjenica da je veoma teško definirati antropometrijske pokazatelje koji su u pouzdanoj korelaciji sa određenim razvojnim stupnjevima i njihovom dinamikom tokom ontogeneze. To je primarno posljedica razlika u brzini i oblicima razvoja te alometrijskog rasta različitih tjelesnih sklopova, organa i tkiva. U pokušajima standardizacije konvencionalnih kriterija u ovoj oblasti, međunarodne asocijacije za nutritivnu antropologiju i bioantropološki programi formulirali su listu preporučljivih antropometrijskih pokazatelja za što pouzdaniju procjenu zrelosti forme tijela – primjenjivih i u odgovarajućim međupopulacijskim komparacijama.
Mentalna dob (afektivno–intelektualna zrlost) ispoljava najširi raspon variranja i odstupanja kako od hronološke tako i od staturno–ponderalne, dentalne, skeletne i pubertetske starosti. Karakteristične manifestacije u sukcesiji mentalnog razvoja prikazane su u narednoj tabeli.

• Rast i razvoj ljudskog organizma

Childhood na Wikimedia Commonsu.

Adolescentia na Wikimedia Commonsu.