Istočno pitanje

U historiji diplomatije "istočno pitanje" odnosi se na strategijska i politička razmatranja evropskih velikih sila tokom političke i ekonomske nestabilnosti u Osmanskom Carstvu od kraja 18. do početka 20. stoljeća. Okarakterizirano kao "bolesnik Evrope" (ili "bolesnik na Bosforu"), nekada dominantno Osmansko Carstvo dospjelo je u period stagnacije i pada moći, koji je prijetio da ugrozi krhku ravnotežu odnosa snaga koji je u najvećoj mjeri oblikovao Evropu. Istočno pitanje obuhvatilo je mnoge međusobno povezane elemente: osmanlijske vojne poraze, institucionalnu nelikvidnost, neuspješnu političku i ekonomsku modernizaciju, uspon etno-vjerskog nacionalizma u pašalucima i rivalstvo velikih sila.^[1]

Upotreba termina istočno pitanje datira još iz 1774, perioda nakon osmanlijskog poraza u Rusko-turskom ratu 1768–1774. Budući da se smatralo da će raspad Osmanskog Carstva biti neizbježan, evropske sile angažovale su se u tom pitanju kako bi zaštitile svoje vojne, strateške i komercijalne interese. Rusko Carstvo imalo je korist od pada Osmanskog Carstva. S druge strane, Austro-Ugarska i Velika Britanija smatrale su da je njegov opstanak u njihovom interesu. Istočno pitanje riješeno je nakon Prvog svjetskog rata raspadom Osmanskog Carstva.

Kao diplomatsko pitanje opstanka i nasljedstva osmanlijske države na Balkanu i Levantu, istočno pitanje obuhvatalo je skup problema i događaja u vremenu od druge polovine 17. do prvih decenija 20. vijeka. U tu sferu prije svega spadaju odnosi Porte s evropskim silama, koje su u svojoj imperijalističkoj ekspanziji nastojale svaka za sebe otkinuti što veći dio osmanskog nasljedstva. Ti odnosi prepliću se s evolucijom unutrašnjih prilika u Carstvu.

Na Balkanu i u evropskim zemljama Carstva te posebno u Egiptu organiziraju se ustanci i oslobodilački pokreti. U to se upliću velike evropske sile, koje vlastite imperijalističke i kolonijalističke ciljeve manje ili više vješto prikrivaju navodnom brigom za položaj potčinjenih naroda u Carstvu.

Slabljenjem i povlačenjem Osmanskog Carstva iz srednje i jugoistočne Evrope otvara se problem popunjavanja tog geopolitičkog prostora. Ključnu ulogu u tome igrale su dvije kršćanske sile: Habsburška Monarhija i Mletačka Republika.

Inicijativu u politici potiskivanja Osmanskog Carstva šezdesetih godina 18. vijeka preuzima ruska carica Katarina Velika. Ona je prvenstveno snažno oživila stare ambicije Petra Velikog da Rusiji osigura prevlast na Crnom moru. Uz njenu oružanu podršku za poljskog kralja 1764. izabran je Stanisław August Poniatowski. On je nastojao osigurati vjersku ravnopravnost nekatolicima, što je izazvalo otpor katolika i osnivanje poljske nacionalne konfederacije u današnjoj Ukrajini. Ta konfederacija obratila se Osmanlijama za pomoć. Porta je na to zatražila rusko povlačenje iz Poljske, što je Katarina odbila. Uslijedio je šestogodišnji rat, u koji je sultan Mustafa III stupio po nagovoru Francuske. Završen je potpisivanjem Kučukkajnardžijskog mira 1774, uz osmanlijske teritorijalne gubitke.

Rusiji je priznat status sile zaštitnice pravoslavnog stanovništva u Osmanskom Carstvu. To joj je omogućilo da se otvoreno upliće u unutrašnje stvari osmanlijske države, s težnjom da u krajnjoj liniji nad njom uspostavi svoj protektorat. S druge strane, sultan je, kao halifa, prvi put dobio pravo jurisdikcije nad muslimanima koji su došli pod nemuslimansku vlast. Bez obzira na tu pravnu konstrukciju, sama činjenica da su muslimani u teritorijalnom smislu došli pod nemuslimansku vlast označila je početak kraja univerzalnosti Osmanskog Carstva kao islamske države.

Da bi se ipak sačuvao neki privid univerzalnosti, počinje se smatrati da muslimani mogu živjeti teritorijalno pod nemuslimanskom vlašću, ali su vjerski potčinjeni sultanu kao halifi. Taj princip bit će primijenjen u Bosni i Hercegovini u trenutku austro-ugarske okupacije.

U to vrijeme unutar Carstva događaju se očito razgrađivanje i dekadencija njegove klasične državne i društvene organizacije.

• Pad i modernizacija Osmanskog Carstva

• Eastern Question, Encyclopædia Britannica (en)
• Questione d'Oriente, Dizionario di Storia, 2010. (it)