Бук лясны

У большасці германскіх моў назва бука супадае са словам «кніга» (ням.: Buche / Buch — бук / кніга, шведск.: bok, нарв.: bok, дацк.: bog — бук і кніга), англійскае англ.: book — кніга таксама паходзіць ад бука. Ад бука ж паходзіць і назва другой літары кірылічнага алфавіта —  (букы), што значыла літары, адпаведна і сучасная руская назва літар (руск.: буквы). Звязана гэта з тым, што галіны бука, як самага распаўсюджанага дрэва на еўрапейскі кантыненце, ужываліся яе фізічны носьбіт пісьма — на іх пісалі і выразалі знакі, у тым ліку руны^[5][6]. Як бук еўрапейскі — адзіны прадстаўнік роду на большай частцы тэрыторыі Еўропы, то можна казаць, што гэты від даў назву ўсяму роду, а таксама і ўсяму сямейству.

У Францыі ёсць мноства мясцовых назваў бука еўрапейскага: faon, faoug, fau, faug, faux, feux, fay, faye^[7], fayard, fayaux, faye, fou, foug, foutey, foux, foyard^[8]. У паўднёва-ўсходняй Францыі драўніну бука называюць fayard (ці foyard). Ёсць меркаванне, што ў Сярэднявеччы старафранцузскае слова fau ператварылася ў фр.: fayard і яно мела яшчэ адно значэнне: «фея, добрая дама»^[9]. У той жа час імя кельцкай багіні Фрэі азначае «дама» і звязана таксама з ням.: Frau. Фрэю атаяснялі з Венерай, яна была багіняй кахання, але таксама ўрадлівасці^[10]. Магчыма, ёсць сувязь бука з кельцкімі божаствамі жаночага роду, якіх кельты атаяснялі з дрэвамі.

Відавы эпітэт — sylvatica, лясны — быў дадзены Карлам Лінеем у яго Species plantarum^[11]. Другі відавы эпітэт на беларускай мове (еўрапейскі) прывязаны да арэалу віду.

У нямецкай мове бук лясны — ням.: Rotbuche, што азначае «чырвоны бук» і звязана з чырвоным адценнем драўніны.

Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Лістападнае дрэва да 30-50 м вышынёй са стройным калонападобным ствалом дыяметрам да 1,5 м^[12]—2^[13] (2,5^[14]:180; шматвяковыя дрэвы да 3 м^[15]), яйкападобнай ці шырокацыліндрычнай, на вяршыне закругленай магутнай кронай і больш-менш распасцёртымі, адносна тонкімі галінамі. Агульная архітэктура букавага дрэва, якое імкнецца выцягнуць сваю крону ў шырыню, вызначаецца шырокай формай яго ліставых пласцін^[16]:718. Максімальная плошча кроны — 315 м²^[14]:180. У лесе ствол прамы і цыліндрычны, крона высока паднятая над зямлёй. Дрэва пачынае пладаносіць у 20—40 (30—50^[12]) гадоў пры адзіночным стаянні і ў 60-80 гадоў у лесе, дае прырост да 350 гадоў^[12]. Дажывае да 500^[12][17] і нават да 930^[14]:180 гадоў, але старыя дрэвы хварэюць асяродкавай гнілатой^[ru]. Па іншых дадзеных, лімітавы ўзрост бука ацэньваецца ў 300 гадоў^[16]:723.

Маладыя парасткі светла-карычневыя, з белаватымі чачавічкамі^[ru], спачатку апушаныя^[ru], пазней голыя, характэрна каленчатыя. Галіны круглыя голыя, чырванавата-шэрыя, з ясна прыкметнымі чачавічкамі, асабліва на больш старых галінах. Кара на маладых ствалах шаравата-бурая, на старых шэрая, часта з лускавінкамі, гладкая і тонкая, захоўваецца такой на працягу ўсяго жыцця, што з’яўляецца характэрнай прыкметай гэтага дрэва.

Жыццёвая форма па сістэме Раўнкіера^[ru] — фанерафіт, падформа — аднастволавае дрэва. На паўночнай і высотнай мяжы арэала бук можа мець падформу куста, што з’яўляецца яго прыстасоўвальнай рэакцыяй на экстрэмальныя ўмовы^[18].

Пасля пашкоджання ствала па розных прычынах, букавае дрэва можа прыняць падформу шматствольнага дрэва. Напрыклад, свойскія жывёлы, якія пасвяцца ў лесе (авечкі, козы) аб’ядаюць у маладых дрэў бука канцы маладых парасткаў разам з лісцем. Верхняя астатняя частка такога парастка засыхае ля месца раны, а ніжэй застаецца жывой. Нанесеная траўма стымулюе спячыя пупышкі, з якіх з’яўляюцца новыя, нават лепш растучыя парасткі. Новыя парасткі на наступны год могуць зноў падвергнуцца нападу жывёл. Калі гэта паўтараецца з года ў год, то такія дрэвы набываюць своеасаблівую форму росту, якая не дазваляе жывёлам далей аб’ядаць іх. Галіны становяцца густымі, а канцы іх цвёрдымі і збліжанымі, і жывёлы не могуць пракрасціся праз створаную «крэпасць» да зялёнага лісця і маладых парасткаў^{[16]:444—445}. Часта з такіх аб’едзеных жывёламі маладых дрэўцаў фармуюцца шматствольныя магутныя дрэвы, званыя ў Германіі «пашавымі» букамі (ням.: Weidbuche ці Hutbuche).

Камлёвая частка з бачнымі павярхоўнымі каранямі. Вугольска-Шырокалужанскі масіў букавага лесу, Украіна

Каранёвая сістэма магутная, але неглыбокая, без ясна выяўленага стрыжнёвага кораня^[12] (страта стрыжнёвага кораня адбываецца ў дваццацігадовым узросце^[19]), з бакавымі каранямі, якія бяруць пачатак коса ўглыб глебы, і вялікай колькасцю паверхневых каранёў, якія нярэдка абгінаюць сустракаемыя камяні і зрастаюцца паміж сабой. Карані суседніх дрэў у лесе таксама часам зрастаюцца паміж сабой. Дробныя заканчэнні каранёў нярэдка накіраваныя ўверх і шчоткападобна галінуюцца ў пласце мёртвага подсцілу, утвараючы мікарызу. У старых дрэў часта моцна разрастаюцца каранёвыя лапы, з прычыны чаго ў камлёвай частцы ствала з’яўляецца жалабковасць^[12]. Парасткавае аднаўленне ад пня адбываецца да ўзросту 30 (60) (20—50^[19]) гадоў. Па іншых дадзеных, бук добра аднаўляецца пнёвым зараснікам пры дыяметры пня 10 см, але ўжо пры дыяметры 20 см пнёвае аднаўленне рэзка зніжаецца^[12]. Каранёвых атожылкаў не дае. Звілістая форма бука еўрапейскага (Fagus sylvatica f. tortuosa) можа размнажацца за кошт каранёвых атожылкаў^[20].

Пупышкі да 1,5—2^[21] (3^[22]) см даўжынёй і 2,5—4 мм таўшчынёй, кветкавыя — значна таўсцей^[21], характэрна верацёнападобныя, доўгазавостраныя; лускі чырвона-бурыя або светла-карычневыя, вострыя, шматлікія, чарапіцава налягаюць, ля верхавіны некалькі апушаныя^[ru]. Бакавыя пупышкі моцна адлеглыя. Лісцю, якое знаходзяцца яшчэ ў пупышцы і распускаецца, характэрная складкавасць. Ад сярэдняй жылкі кожнага ліста адыходзяць вельмі моцныя бакавыя жылкі. Зялёная частка ліста ўтварае паміж збліжанымі бакавымі жылкамі глыбокія зморшчыны, якія ляжаць адна каля адной, накшталт веера. У пачатковай стадыі раскрыцця пупышак бачныя скурыстыя прылісткі, якія пры поўным разгортванні ліста засыхаюць і ападаюць. Гэтыя прылісткі абараняюць далікатную тканку маладых лісточкаў бука ад уздзеяння сонечных прамянёў днём і нізкіх тэмператур у начныя гадзіны^{[16]:342—344}. Прылісткі даўгія, вузкія, бурыя^[17]. Пупышкі раскрываюцца ва Украіне ва Угольскім масіве Карпат прыкладна 10 красавіка на вышыні 650 метраў над узроўнем мора і 25 красавіка на вышыні 1120 метраў над узроўнем мора^[23]:212, у раёне Бабруйска — у канцы красавіка, у Санкт-Пецярбургу — у пачатку мая.

Лістаразмяшчэнне чарговае, двухраднае, вугал паміж артастыхамі^[ru] складае 180° ці 120°^[16]:406. Чарашкі апушаныя^[ru], (0,5) 0,8^[24]—1,0 (1,8) см даўжынёй. Лісце эліптычнае, шыроказавостранае да аснавання і да вяршыні, 4—10^[22] (15^[24]) см даўжынёй, 2,5—7^[22] (10^[24]) см шырынёй, з перыстым жылкаваннем, з пяццю — васьмю^[12] парамі бакавых жылак, па краі слабахвалістае і часам з рэдкімі невялікімі зубцамі, зверху цёмна-зялёнае і бліскучае, знізу святлей і са злёгку прыпаднятымі жылкамі, у маладосці шаўкавіста-апушанае, пазней голае і толькі па краі і жылках знізу прыціснута-апушанае.

Лісце парасткаў са спячых пупышак больш-менш ясна пільчатае^[25]:480. Лісты, якія толькі што распусціліся, ніколі не бываюць паралельнымі зямлі, а заўсёды стромыя. Гэта другі сродак абароны ад уздзеяння сонца. Шаўкавістае апушанае маладое лісце бука з’яўляецца трэцім сродкам абароны. Шаўкавістыя валасінкі ў бука сядзяць толькі па краях і бакавых жылках, а зялёная мякаць ліста зусім голая. Але паколькі зялёныя часткі ліста закладзены складкамі, а бакавыя жылкі моцна збліжаныя, то сядзячыя на іх валасінкі заходзяць на іншыя жылкі і ўсе паглыбленні зморшчыны аказваюцца пакрытыя імі. Валасінкі абараняюць тканку ліста ад сонца, пакуль яна не адужэе, а затым зморшчыны распраўляюцца, і ліст прымае з адвеснага гарызантальнае становішча. Пасля гэтага валасінкі губляюць значэнне, звычайна ападаюць або застаюцца ў скамечаным выглядзе па жылках^[16]:346.

Вусцейкі^[ru] размяшчаюцца толькі на ніжняй паверхні лісця са шчыльнасцю 340 пар/мм²^[26]. Максімальная ўдзельная шчыльнасць лісця ў дрэў сярэдняга ўзросту — 875 мг/дм². Гэты паказчык характарызуе інтэнсіўнасць фотасінтэзу расліны. У бука еўрапейскага ён не вельмі высокі, максімальны з драўняных раслін у елкі еўрапейскай — 1201 мг/дм^2[14]:180.

Стадыі развіцця ліста

Увосень лісце спачатку жоўтае, затым бурае, ападае ў канцы кастрычніка. Час лістападу^[ru] залежыць ад мясцовых умоў, перш за ўсё ад тэмпературы і вільготнасці паветра. Так, у цяністых сырых лясных цяснінах лісце бука можа заставацца зялёным, у той час як побач, на сухіх пагорках пабурэлая лістота зусім апала^[16]:350. Лістапад у бука пачынаецца з канцоў галінак і даходзіць да аснавання^[16]:354. Лісце можа і не апасць, высахшы, яно захоўваецца на працягу зімы, што часцей назіраецца ў маладых дрэў^[27]:30

Бук еўрапейскі — аднадомная^[ru] расліна з раздзельнаполымі кветкамі^[4]. Суквецці з’яўляюцца ў пазухах ніжніх лістоў. Тычынкавыя кветкі ў дыхазіяльных галоўчатых суквеццях, якія звісаюць на доўгіх ножках; калякветнік дробны, несамастойны, 2,5—5 мм даўжынёй, варонкападобна-званочкавы, з чатырох — пяці (сямі) лінейных ці лінейна-ланцэтных лісточкаў, зрослых унізе 1,5—2,5 мм даўжынёй^[24], яны звычайна перавышаюць 1—2,25 мм даўжынёй^[24], па краі звычайна з белымі валасінкамі; тычынкі ў ліку чатырох (дзесяці^[12]) — пятнаццаці^[22] (дваццаці^[12]), 3—8 (10) мм даўжынёй, 0,25—0,5 мм шырынёй^[24], заканчваюцца на рознай вышыні, перавышаючы даўжыню калякветніка; маецца рудыментарны^[ru] песцік^[22]; пылковыя зёрны вельмі буйныя, эліптычныя^[25]:92, з камернымі по́рамі і трыма вельмі вузкімі падоўжнымі^[25]:93 бароздкамі. Ветраапыляльная расліна^[ru]. Пылок цяжкі і распаўсюджваецца на невялікую ў гарызантальным кірунку адлегласць. Бук ставіцца да квазірэгіянальных драўняных раслін, пылок якіх пераносіцца на адлегласць, якая вымяраецца кіламетрамі і дзясяткамі кіламетраў, у адрозненне ад рэгіянальных, пылок якіх пераносіцца на адлегласць, якая вымяраецца дзясяткамі і сотнямі кіламетраў^[14][28]:91.

Песцікавыя кветкі ў дзвюхкветкавым (у выніку рэдукцыі сярэдняй кветкі) дыхазіяльным суквецці, з 3-5-лопасцевым (6-лопасцевым^[12]) калякветнікам, які зрастаецца з ніжняй трохгнёздавай завяззю, якая мае па дзве семяпупышкі^[ru] ў кожным гняздзе, з трыма падоўжанымі валасістымі слупкамі і трохлопасцевымі лычыкамі, сабраны па 2—3 (4) і акружаны чатырохлопасцевай абгорткай (плюскай), якая сядзіць на ножцы. Плюска мае форму скрыні^[25]:405, з чатырма ці трыма (у выпадку рэдукцыі двух кветак) створкамі, пакрыта звонку мяккімі шыпамі^[25]:405 і пакрыта шылападобнымі лісточкамі 3—10 мм даўжынёй, да моманту паспявання пладоў разрастаецца і становіцца драўнянай. Ножка плюскі прыціснута-апушаная, 0,8-1,8 см даўжынёй. Квітнее ў красавіку — маі^[4], адначасова з распусканнем лісця.

Зародкі мужчынскіх суквеццяў закладваюцца летам папярэдняга цвіцення года, зародкі жаночых — значна пазней. Вялікая колькасць зародкаў закладваецца пры працяглым сухім і цёплым надвор’і. Для нармальнага фарміравання жаночых суквеццяў бук мае патрэбу ў нізкіх тэмпературах зімой (мінімум некалькі сотняў гадзін). Дыферэнцыяцыя суквеццяў адбываецца толькі вясной, пасля ўстанаўлення ўстойлівых станоўчых тэмператур^[12].

Меданос і перганос^[29][30].

Формула кветкі:  ${\displaystyle \ast P_{(4-6)}\;A_{8-12}\;G_{0}}$  и  ${\displaystyle \ast P_{6}\;A_{0}\;G_{({\underline {3}})}}$ ^[31].

Плады — трохграневыя арэхі з вострымі (амаль да кораткакрылатых) рэбрамі, 1—1,6^[22] (2) см даўжынёй, роўныя па даўжыні лопасцям плюскі або карацей яе, з тонкай, дравяністай, карычневай, бліскучай абалонкай, з матавай трохкутнай пляцоўкай, большай часткай па два, радзей па чатыры ў плюсцы, якая восенню падчас лістападу рэпаецца на чатыры (ці тры) долi не зусім данізу. У кожным арэху па 1-2 семені. Зародак^[ru] са складкавымі тлустымі семядолямі, якія змяшчаюць да 50 % алею. Спеюць у канцы верасня^[4] (кастрычніку^[12]) і абсыпаюцца з кастрычніка па лістапад, усходжасць 70 (60-95)% захоўваецца да вясны наступнага года^[32]. Багатыя ўраджаі арэшкаў паўтараюцца праз 3—5^[33] гадоў, па іншых дадзеных — праз 10-12 гадоў^[34]. Маса 1000 арэшкаў, у сярэднім, па адных дадзеных 180^[33] па іншых — 275 г^[14]:194, па трэціх — 200^[35], максімальная — па адных дадзеных 300^[14]:180, па іншых — 350 г^[35]. Максімальная прадуктыўнасць дрэва — 80 000 штук насення^[14]:195. Букавыя дрэвы ў Вінніцкай вобласці даюць да 25 000 кг арэшкаў на адзін гектар (дадзеныя на 1953 год)^[36].

Размнажэнне насеннае, вельмі рэдка бывае вегетатыўным. Заахор^[ru].

Злева направа: жаночыя і мужчынскія каташкі, няспелыя плады, спелы плод, растрэсканыя плады, арэхі і насенне

Праростак бука

Сеянец бука

У натуральных умовах насенне прарастае ў сакавіку — красавіку, калі сярэднясутачная тэмпература стане 8—10 °C^[12]. Пры восеньскім пасеве ўсходы з’яўляюцца на наступны год рана вясной; пры вясновым — праз 3—6 тыдняў. У неспрыяльных для прарастання ўмовах насенне здольнае да змушанага спакою да другой вясны^[14]:197. Сеянцы^[ru] бука могуць прыжывацца ў лесе сярод суцэльнага травянога покрыва^[14]:197. Больш за тое, у першы год яны маюць патрэбу ў зацяненні, якое ёсць у натуральных умовах. Усходы маюць надземныя семядолі: супратыўныя, з месцамі, пупышкападобна-круглявыя, буйныя, 15—25 мм даўжынёй і 30—40 мм шырынёй, па краі хвалістыя, складкавыя, тоўстыя, з верхняга боку зялёныя, з ніжняга — белыя. Першаснае лісце авальна-яйкападобнае, на кароткіх хвосціках, па краі хваліста-выемкава-зубчастае, расніцавае^[37]:159. Хутка развіваюць стрыжнёвы корань даўжынёй 20—30 см^[12]. У першы год сеянцы дасягаюць вышыні 10—20 см, выходзяць з травянога покрыва на пяты — шосты год^[14]:197. Спачатку растуць павольна, найбольш хутка ва ўзросце сарака-шасцідзесяці (васьмідзесяці^[12]) гадоў, затым прырост адбываецца за кошт патаўшчэння ствала і развіцця кроны.

Насенне характарызуецца моцным экзагенным і глыбокім фізіялагічным спакоем^[ru]. Прарастанню насення бука перашкаджае фізіялагічны механізм тармажэння, нават пасля вызвалення ад абалонкі яны набываюць здольнасць прарастаць толькі пасля досыць працяглай стратыфікацыі^[ru] пры тэмпературы 1-5 °C (оптымум 3 °C) на працягу 3-5 месяцаў. Аднак і пры стратыфікацыі прарастанне насення вельмі расцягнута. Прарастанню пазбаўленага каляплодніка насення і ізаляваных зародкаў спрыяе апрацоўка растворам гіберолавай кіслаты (100 мг/л); слабей дзейнічае апрацоўка растворам кінетына (100 мг/л) ці тыямачавіны^[ru] (7,5 г/л)^[38]. Б. Сушка і А. Клучынска^[39] рэкамендуюць пасля збору насення высушваць іх пры тэмпературы не вышэй 15—20 °C, захоўваць на холадзе; стратыфікацыю праводзіць так: намочваць да вільготнасці 31 % на працягу 1,5—2,5 месяцаў да з’яўлення 10 % праросткаў, затым высейваць і вытрымліваць пры тэмпературы 3 °C на працягу 0,5—1 месяца ва ўмовах высокай вільготнасці субстрата, пасля чаго прарошчваць пры тэмпературы 20 °C.

Самы паўночны букавы лес у свеце знаходзіцца ў Нарвегіі ў Левангеры, правінцыя Нур-Трондэлаг

У Еўропе арэал віду ахоплівае^[40]:

• Паўночную Еўропу: Данія (поўдзень)^[41], Нарвегія (поўдзень)^[41], Швецыя (поўдзень)^[41], Вялікабрытанія (Англія);
• Цэнтральную Еўропу: Аўстрыя, Бельгія, Чэхія, Славакія, Германія, Венгрыя, Нідэрланды, Польшча, Славенія, Швейцарыя;
• Паўднёвую Еўропу: Албанія, Балгарыя, Харватыя, Чарнагорыя, Сербія, Паўночная Македонія, паўночная Грэцыя, Італія (поўнач і цэнтр^[41], у тым ліку Сіцылія), Боснія і Герцагавіна, Румынія, Францыя (у тым ліку Корсіка), Люксембург, Іспанія, паўночная Партугалія^[41], паўночна-заходняя Турцыя;
• Частку тэрыторыі былога СССР: Украіна (Карпаты, горы Крыма, Івана-Франкоўская, Львоўская, Ровенская, Цярнопальская, Хмяльніцкая, Вінніцкая вобласці)^[22][42], Малдова (паўночна-заходнія Кодры)^[43], Калінінградская вобласць, Ленінградская вобласць (наваколлі Санкт-Пецярбурга, станцыя Мажайская^[ru])^[44].

Від апісаны з Заходняй Еўропы.

інтрадукаваны на тэрыторыях:

• Паўночная Амерыка (Мэн, Мэрыленд, Масачусетс, Нью-Ёрк, Агая, Род-Айленд, Юта)^[45];
• Вялікабрытанія (Паўночная Ірландыя, Шатландыя).

Гіяцынтавы букавы лес[en] у Хэмпшыры

У адносінах да вільгаці бук еўрапейскі — мезафіт. Узровень ападкаў у раўнінных месцах росту бука не менш за 500 мм, у гарах больш, да 1000—1700 мм. У адносінах да тэмпературы — мезатэрм. Вясновыя замаразкі ў 2-5° забіваюць усходы і маладую лістоту^[13]. Абсалютны тэмпературны мінімум ад −25 ° да −35 °C, але доўгае ўздзеянне нізкіх тэмператур (ад −13° да −23 °C) выклікае ў яго парэпанне ствала і адыходжанне кары^[12]. Маразы да −40 °C у лютым і да −33 °C у сакавіку, асабліва пры вялікім ваганні тэмпературы на працягу сутак, выклікаюць масавую гібель дрэў^[13].

Букавы лес у Малых Карпатах, Славакія

Бук еўрапейскі з’яўляецца характэрным кампанентам шыракалістых лясоў, утварае чыстыя і змешаныя лясы з відамі дуба, клёна, граба, ліпы, ясеня, бярозы, вольхі і іншых ліставых дрэў, ва ўмовах марскога клімату ў гарах бук нярэдка ўтварае верхнюю мяжу распаўсюджвання драўнянай расліннасці, звычайна ж на вялікіх вышынях з букам пачынаюць перамяжоўвацца розныя віды піхты, елкі і іншых хвойных дрэў, паступова выцясняючы яго. У зоне змешаных лясоў у заходняй частцы свайго арэала і на паўднёвых схілах гор букавыя лясы, на змену з іглічнымі, займаюць больш багатыя вапнавыя глебы. Найлепшага развіцця букавыя лясы дасягаюць у гарах на спрыяльных глебах.

Заходняя мяжа арэала абмяжоўваецца беднымі глебамі прыатлантычнага ўзбярэжжа, дзе бук перастае дамінаваць. У цэнтральнай частцы Заходняй Еўропы, на Верхнярэйнскай нізіне, у міжрэччы Зале і Эльбы, у Сярэдняй Чэхіі і Паўднёвай Маравіі яго распаўсюджванню перашкаджае засушлівы клімат^{[46]:235—236}. У Румыніі бук еўрапейскі расце ў Карпатах, Заходне-Румынскіх гарах, перадгор’ях Карпат і на Трансільванскім плато. Ён сустракаецца асобнымі дрэвамі і невялікімі групамі на Трансільванскай раўніне і ў Мунтэніі. За межамі суцэльнага арэалу сустракаецца ў выглядзе астравоў, у Алтэніі: лес Быковец (каля Краёвы), лес Старміна (Хінова^[ro], Драбета-Турну-Северын), лес у раёне горада Брабова; у Дабруджы: лес Валя Фагілор у Лункавіцы (Мэчын^[ro]), лес у Тулчы^[47].

У Вялікабрытаніі заходняя мяжа натуральнага арэала праходзіць па тэрыторыі рэзервата прыроды «Кум-Клідах^[en]», які знаходзіцца на паўднёвым беразе цясніны, утворанай аднайменнай ракой^[48].

Паўночная і ўсходняя мяжа арэала вызначаецца кліматычнымі ўмовамі. Бук еўрапейскі не вытрымлівае скарачэння перыяду вегетацыі менш як да пяці месяцаў і паніжэння сярэдняй тэмпературы студзеня ніжэй −5 °C. У Калінінградскай вобласці бук еўрапейскі захаваўся асобнымі ўчасткамі на Балтыйскай касе, у межах Вармійскага ўзвышша, у ваколіцах горада Ладушкіна, на Самбійскім марэнным плато^[49]. У Ленінградскай вобласці сустракаецца на невялікім участку ў змешаным лесе ў выглядзе кустоў або невялікіх шматствольных дрэў 6-8 м вышынёй, якія размнажаюцца вегетатыўна^[50].

Розныя крыніцы^[4][32][33] паказваюць вырастанне бука еўрапейскага ў Беларусі, як расліны, інтрадукаванай у XIX стагоддзі, якая сустракаецца ў заходняй частцы краіны^[4], але ў «Флоры СССР» гэтая краіна для арэала бука не прыводзіцца, не ўваходзіць ён і ў спіс раслін Беларусі, створаны Цэнтральным Батанічным садам НАН Беларусі^[51]. Паўночна-ўсходняя мяжа арэала праходзіць па тэрыторыі Польшчы: ад Калінінграда на поўдзень да Лідзбарка Варміньскага, праз Ольштын, Брадніцу на захад да Хелмна, Быдгашча, вакол Вангроўца, робіць круг на захадзе праз Познань, Гродзіск Мазавецкі, Лешна, затым ідзе на ўсход да Каліша, Лодзі, Скернявіцаў, паварочвае да Равы Мазавецкай, Апочна, Радама, праходзіць затым праз Казімеж, Люблін, Хелм, крута паварочвае на поўдзень да Замасці, Тамашава Любэльскага і мяжы Польшчы^[52]. Зона распаўсюджвання даходзіць на ўсход да паўднёвага берага Крыма^[32]. У Крыме, акрамя бука еўрапейскага, расце бук усходні (Fagus orientalis), па марфалагічных прыкметах і экалогіі вельмі блізкі буку еўрапейскаму, а таксама гібрыд, які ўтварыўся паміж імі, — бук крымскі^[53]. Гэты ж гібрыд расце і на Балканскім паўвостраве, у месцах сутыкнення двух відаў бука, як гэта мае месца ў Балгарыі^[54]. У Турцыі бук еўрапейскі расце ў памежных з Балгарыяй абласцях і ўздоўж Чарнаморскага ўзбярэжжа, перамяжоўваючыся з букам усходнім і выцясняючыся ім на ўсход^[55].

Ва Украіне бук еўрапейскі расце пераважна ў Карпатах. Ніжняя мяжа яго распаўсюджвання ва ўкраінскіх Карпатах праходзіць у кірунку: Ужгарад, Мукачава, Вынаградзіў, Цячыў, Вэлыкы Бычкіў і на Рахаў. А верхняя мяжа суцэльных букавых лясоў у Карпатах праходзіць амаль па вяршынях гор ад польска-славацкай мяжы праз Вужок^[ru], Валавэць, Майдан^[ru], Міжгір’я, Вусць-Чорную, Ясіню і на Рахаў. Гэта значыць мяжа праходзіць амаль паралельна мяжы Закарпацкай вобласці. На паўночна-ўсходнім схіле Карпат бук еўрапейскі расце не суцэльным масівам, а асобнымі, хоць і вялікіх памераў, астраўкамі сярод піхтава-яловых і цёмна-хвойных лясоў. Сучасная агульная мяжа распаўсюджвання бука еўрапейскага ва Украіне праходзіць ад польскай мяжы праз Раву-Рускую, Львоў, Золачыў, а потым, згодна з рэльефам мясцовасці, яна ідзе на Броды, Крэменець і да вусця ракі Стрыпа^[ru], пасля чаго паварочвае на поўдзень і праходзіць да мяжы з Румыніяй праз Атынію, Каламыю і каля Чарнаўцоў. Такім чынам, букавыя лясы растуць амаль па ўсёй тэрыторыі Прыкарпацця^[ru] ў Прыднястроўі, на Расточчы і Аполлі. За межамі гэтай вобласці букавыя лясы сустракаюцца ў выглядзе астравоў памерам ад 0,5 да 300 га па ўсім Валынска-Падольскім узвышшы: у Ровенскай, Цярнопальскай, Хмяльніцкай і Вінніцкай абласцях (напрыклад, наваколлі Гарадка і Сатаніва Хмяльніцкай вобласці, Валкавецкі лес у Баршчыўскім раёне Цярнопальскай вобласці). А асобныя дрэвы і групы дрэў растуць сярод прыродных грабнякоў нават у Чаркаскай вобласці. Тут, на ўсходняй мяжы свайго арэала, бук еўрапейскі займае сваю экалагічную нішу на найбольш высокіх участках, якія добра ўвільгатняюцца пераважнымі заходнімі вятрамі, з’яўляючыся эдыфікатарам^[ru] монадамінантных (гэта значыць якія складаюцца з аднаго біялагічнага віду) супольнасцяў^[56]:106.

Букавы лес у Ларвіку[no], дрэва на пярэднім плане з наплывам, які ўтварыўся ў выніку маразабойнай[ru] раны

На поўначы бук еўрапейскі даходзіць на марскім узбярэжжы Нарвегіі да Лінаса^[ru] і Левангера. Самы паўночны ў свеце букавы лес знаходзіцца ў Левангеры (правінцыя Нур-Трондэлаг). Найбуйнейшы ў Нарвегіі букавы лес (300 акраў) знаходзіцца ў Ларвіку^[ru]. У Швецыі паўночная мяжа арэала праходзіць ад цэнтра Бохуслена да паўднёва-ўсходняй частцы Крунуберга, затым на поўнач да мяжы з Эстэргётландам^[ru], потым на паўднёвы ўсход да праліва Кальмарсунд^[ru]. У выглядзе асобных экзэмпляраў і невялікімі групамі бук еўрапейскі таксама сустракаецца ў паўночным Вестэргётландзе, на поўначы Смоланда і іншых месцах, у пасадках у Еўле^[57].

У Іспаніі бук еўрапейскі сустракаецца ў Пірэнэях, зрэдку ў Кантабрыйскіх гарах. У Пірэнэях бук сустракаецца на тэрыторыях прыродных паркаў Дэгеза-дэль-Манкаё^[es][58], Эльс-Портс^[es][59], Аеда-дэ-Тэхера-Негра^[60], у Рыясе^[ru]. Добра захаваліся букавыя лясы ў правінцыі Леон^[61] і ў гарах Краіны Баскаў. Лес Аеда-дэ-Мантэха^[es] ў Мадрыдзе часта называюць самым паўднёвым букавым лесам у Еўропе, хоць нават на тэрыторыі Іспаніі ёсць букавыя лясы, размешчаныя далей на поўдзень^[62]. Заходняя мяжа ў Іспаніі праходзіць у гарах на ўсходзе Галісіі і ў прыбярэжнай частцы Вальдэса^[ru].

На поўначы арэала букавымі лясамі занятыя ў асноўным раўніны, на поўдні — пэўны пояс гор: у Скандынавіі — да 190^[12], у Ардэнах — ад 200 да 500, на Трансільванскім плато — ад 400 да 700, а на поўдні да 1100, у Пірэнеях — ад 750 да 1200 (да 1870^[12]), у Гарцы — до 970, у Вагезах — да 1380^[12], у Альпах — ад 800 да 1800, у Крыму ад 500^[12] да 1450—1460 на заходніх яйлах^[ru] і да 1250 на ўсходніх^[13], у Карпатах і Татрах — ад (100^[13]) 500—1300^[23]:204 (1400—1440^[12]; 1500^[13]), у Тыролі^[ru] — да 1680, у Апенінах — да 1970 м^[12] над узроўнем мора.

Ніжняя мяжа можа зніжацца на 50-100 м, што мае месца ў Балгарыі, Югаславіі і на ўскраіне Сярэднедунайскай раўніны^[12]. У міжземнаморскай зоне бук сустракаецца толькі ў гарах, у поясе аблокаў, дзе няма летніх засух і клімат падобны з кліматам паўночных шырот. У засушлівых гарах Сьера-дэ-Гвадарама ў Цэнтральнай Іспаніі ён выпадае з дрэвастою. У Грэцыі на поўдзень арэал бука еўрапейскага даходзіць да вострава Оксія^[de] ў Іанічным моры^[63], у Апенінах — да шыраты Сіцыліі, на Адрыятычным узбярэжжы — да Сярэдняй Албаніі.

Бук еўрапейскі валодае высокай канкурэнтаздольнасцю, гэта значыць здольнасцю выцясняць іншыя віды ў барацьбе за выжыванне. Пры ацэнцы па 12-бальнай шкале ён займае трэцяе месца сярод драўняных раслін Еўропы пасля дуба звычайнага (Quercus robur) і елкі звычайнай (Picea abies). Букавыя дрэвы маюць максімальныя памеры ў параўнанні з іншымі дрэвамі, якія растуць з імі ў лесе, пры гэтым ім уласцівы доўгае ўтрыманне тэрыторыі і высокі бягучы прырост біямасы, што накіроўваецца на пабудову вегетатыўных органаў. Істотная адтэрміноўка пачатку плоданашэння ва ўмовах лесу і працяглыя перыяды са слабым плоданашэннем у спалучэнні з максімальным штогадовым нарастаннем біямасы спрыяюць укладанню вялікай колькасці рэчываў у асобнае насенне і атрыманню нашчадкаў з вялікай выжывальнасцю і канкурэнтаздольнасцю. Гэта якасць дазваляе буку еўрапейскаму адыгрываць ролю эдыфікатара^{[14]:179—185}.

Паколькі буку еўрапейскаму ў экалагічна аптымальных умовах уласцівая толькі адна жыццёвая форма (аднастволавае дрэва), яго фітацэнатычная пластычнасць невысокая. Але па сукупнасці прыкмет, якія характарызуюць талерантнасць^[ru] віду, буку еўрапейскаму ўласцівая памяркоўнасць да ціску эдытыфікатараў асяроддзя. У неспрыяльных канкурэнтных умовах падрост бука скарачае інтэнсіўнасць працэсаў і эканомна расходуе рэчыва на падтрыманне існуючых структур у чаканні паляпшэння гэтых умоў^{[14]:192—193}.

Для букавых лясоў характэрна хуткае змыканне вокнаў, якія ўтвараюцца ў выніку падзення старых дрэў і іншых прычын. Кроны букавых дрэў, сумежныя з вокнамі, хутка разрастаюцца; у выніку такога разрастання невялікія вокны за 5-10 гадоў цалкам стульваюцца яшчэ да фарміравання полага падросту ў вакне^[14]:66.

Па патрабаваннях да глебы бук еўрапейскі мезатроф. Глебы на раўнінах — бурыя лясныя, у гарах — дзярнова-падзолістыя і падзолістыя, расце бук таксама на кіслых і вапнавых глебах^[ru], а таксама на лёсавых парабуразёмах, на схілах з дробным глебавым пластом маюць месца масавыя бураломы^[ru]. Бук выбірае больш сухія, вапнавыя глебы ў раёнах з вільготным прыморскім кліматам, як, напрыклад, на Брытанскіх астравах. У больш умераным клімаце для яго найбольш спрыяльныя бурыя лясныя глебы^[64]. Бук не расце на застойных увільготненых і пераўвільготненых глебах, на лёгкіх пясчаных глебах і сухіх схілах.

Цвіценне чарамшы ў прыродным рэзерваце «Букавае плато Эльблёнг[pl]», Польшча

Букавыя дрэвы, з’яўляючыся шырокалісцевымі, ствараюць цень, таму падлесак у іх звычайна адсутнічае, ці ж яго ўтвараюць толькі вечназялёныя хмызнякі, такія як Ilex aquifolium, клякачка перыстая (Staphylea pinnata), Euonymus nanus і ціс ягадны (Taxus baccata), а ў травяным покрыве ў асноўным прысутнічаюць вясновыя эфемероіды, прыстасаваныя да цвіцення і паспявання пладоў да поўнага распускання лісця дрэў і ў перыяд доўгага светлавога дня.

Грыбы, якія растуць у букавых лясах, выконваюць першасную ролю пры раскладанні лістоты і галін, а таксама ўтварэнні мікарызы з букавымі дрэвамі. Роля мікарызы ў жыцці бука вялікая, без яе бук не можа нармальна расці і развівацца. Мікарызныя грыбы выконваюць хімічную і механічную абарону каранёў ад бактэрый, паляпшаюць вода- і мінеральнае забеспячэнне дрэў. Буку ўласцівая эктамікарыза^[65]:16—17.

У букавых лясах пражываюць да сотні відаў розных птушак, пералётных і зімуючых. Бук забяспечвае іх жыллём: птушкі ладзяць гнёзды ў дуплах або ўюць іх на дрэвах. Ладзяць сваё жыллё ў дуплах бука таксама соня-палчок (Glis glis), соня лясная (Dryomys nitedula), вавёрка (Sciurus vulgaris). У букавых лясах водзяцца высакародны алень (Cervus elaphus), казуля (Capreolus capreolus), дзік (Sus scrofa), буры мядзведзь (Ursus arctos), воўк (Canis lupus), лісы (Vulpes vulpes), лясны кот (Felis silvestris); у гістарычныя часы, верагодна, сустракаліся лось (Alces alces) і зубр (Bison bonasus). Зрэдку сустракаюцца лясная куніца (Martes martes), тхор (Mustela putorius), гарнастай (Mustela erminea) і ласка (Mustela nivalis); больш звычайны барсук (Meles meles).

У букавых лясах звычайныя вавёркі, соні-палчкі, лясная і арэшнікавая соні. У лясной падсцілцы букавага лесу знаходзяць прыдатныя ўмовы для існавання многія віды насякомых. У выніку ўмяшання чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці многія жывёлы, што жылі раней у букавых лясах, зніклі.

Вавёрка звычайная, Гайдэльберг, Германія

Букавымі арэшкамі кормяцца мышы, вавёркі, соні, барсукі, кабаны, птушкі; яны ўваходзяць таксама ў рацыён харчавання казуль. Лісце служыць ежай шматлікім насякомым, а таксама некаторым капытным і грызунам.

Траваедныя жывёлы знаходзяць у букавых лясах у якасці корму таксама і травяністую расліннасць. У многіх мясцовасцях букавыя лясы здаўна выкарыстоўваюцца насельніцтвам для выпасу свойскай жывёлы.

У адрозненне ад лясоў іншых тыпаў, у букавым лесе, які мае невялікі падлесак і трававы ярус, а значыць, нязначную колькасць ягад, садавіны, травяністай расліннасці, птушкі і млекакормячыя знаходзяць мала расліннай ежы. Затое ў ім добра развіта ліставая падсцілка, якая стварае ўмовы для развіцця шматлікіх бесхрыбтовых, служачых ежай земнаводным, сысунам і некаторым птушкам, напрыклад, драздам^[36]:130.

Лісцем бука сілкуюцца вусені матылькоў. Лічынкі жукоў сілкуюцца драўнінай аслабленых і адміраючых букавых дрэў. Яны дапаўняюць разбурэнне дрэў, якія гінуць, не з’яўляючыся iх шкоднікамі.

Насенне бука распаўсюджвае соня-палчок, сойкі, млекакормячыя сямейства Мышыныя (жаўтагорлая (Apodemus flavicollis) і лясная (Apodemus uralensis) мышы, рыжая палёўка (Clethrionomys glareolus)) і вавёрка (Sciurus vulgaris). Яны робяць запасы, частка якіх застаецца нескарыстанай, а таксама губляюць арэшкі бука па дарозе да кладовак^[14]:201.

Кветкі бука даюць пылок-абножку меданосным пчолам^[30].

Вусень Calliteara pudibunda на лісці бука

Сярод мноства шкоднікаў бука еўрапейскага^[ru] адрозніваюць шкоднікаў, якія ядуць, шкілетуюць, мініруюць лісце, якія пашкоджваюць плады, якія шкодзяць сеянцам і маладой пораслі бука, а таксама караедаў, лубаедаў і схаванаствалавых шкоднікаў. Асноўнымі шкоднікамі з’яўляюцца насякомыя і грыбы, але значную шкоду букавым дрэвах наносяць таксама млекакормячыя і птушкі. Шкоднае ўздзеянне чалавечай жыццядзейнасці выклікае захворванні бука, якія могуць загубіць букавыя лясы на вялізнай плошчы.

Трохствольнае дрэва з агульным абхопам 8,83 м у лесе Сабабург[de], Германія

Лясы з дамінаваннем бука ляснога складаюць каля 15-40 % лясоў у краінах Еўропы. У выніку гаспадарчай дзейнасці чалавека букавыя лясы знішчаныя на большай частцы тэрыторыі, якую яны раней займалі. На раўнінах букавыя лясы, якія раслі на найбольш багатых і зручных для асваення глебах, падвяргалі высечцы пад сельскагаспадарчыя ўгоддзі і для будаўніцтва населеных пунктаў, у гарах знішчалі з-за выпасу жывёлы. Букавыя дрэвы высякалі таксама для выкарыстання іх каштоўнай драўніны. Верхняя мяжа ляснога пояса да цяперашняга часу знізілася ў сярэднім на 150—200 м^[66]. У штучных насаджэннях пераважаюць іглічныя пароды, большай часткай хвоя і елка. Лясы з удзелам бука еўрапейскага ахоўваюцца на тэрыторыі многіх^[ru] нацыянальных паркаў, запаведнікаў, прыродных паркаў^[ru] і рэзерватаў прыроды.

Бук еўрапейскі на тэрыторыі раўніннай часткі Украіны ставіцца да відаў, якія скарачаюцца (III катэгорыя па класіфікацыі МСАП)^[56]:157.

Прыроднай спадчынай ЮНЕСКА абвешчаныя Некранутыя букавыя лясы Карпатаў, размешчаныя на тэрыторыі Славакіі і Украіны, у склад якіх уваходзяць Вігарлацкі пралес, Гавешава, Стужыца^[67].

Самыя вялікія некранутыя букавыя лясы захаваліся ў міжнародным біясферным рэзерваце «Усходнія Карпаты^[ru]», занесеным у ліпені 2007 года ў спіс сусветнай прыроднай спадчыны ЮНЕСКА. Дадзены прыродны масіў, які знаходзіцца на тэрыторыі Украіны і Славакіі, у афіцыйнай класіфікацыі ЮНЕСКА фігуруе як «Некранутыя букавыя лясы Карпатаў»^[67]. Каля 10 000 га букавага лесу размешчана ў самым буйным Вугольска-Шырокалужанскім масіве Карпацкага біясфернага запаведніка^[ru], які падымаецца да 1501 м па вапняковым хрыбце на паўночны ўсход ад горада Хуст^[68]. Значныя некранутыя букавыя лясы знаходзяцца таксама ў румынскіх Карпатах, напрыклад, у горным масіве Семянік^[ro]. Там, у нацыянальным парку «Семянік — Цясніны Караша» — 5000 га букавага лесу. Вялікія і багатыя відамі лясы захаваліся таксама ў гарах Балкан^[63]:209. Самымі вялікімі букава-піхтавымі лясамі ў Еўропе лічацца лясы Іраці^[fr], якія знаходзяцца ў Французскай краіне баскаў^[ru] і правінцыі Навара Іспаніі, яны займаюць плошчу ў 17 195 га^[69]. На іспанскай тэрыторыі лесу Іраці захавалася 20 га букава-піхтавага лесу з асобнікамі бука да 40 м вышынёй. Унікальныя некранутыя змешаныя лясы з перавагай бука захаваліся ў Ніжняй Аўстрыі. Гэта лес Ротвальд^[de], які займае плошчу 40 км²^[46].

Драўніна ўтрымлівае альдэгіды і іх вытворныя: ванілін, каніферын^[en][70], глюкаванілін^[71], а таксама эцілгваякол, цыклапентанон^[ru], лігнацэрынавую кіслату^[ru], l-арабінозу^[ru] і d-ксілозу^[72].

Кара ўтрымлівае трытэрпеноіды: бетулін^[ru]; стэроіды: сітастэрын^[en][73]; фенолы і іх вытворныя: цыс-каніферылавы спірт, D-глюкапіраназід цыс-каніферылавага спірту^[74]; дубільныя рэчывы 2,47 %^[75], у тым ліку флабафены^[ru][70]; вышэйшыя тлустыя кіслоты: цэратынавая^[ru]; воск: цэрылстэарат, цэрыларахінат^[76], арахінавы спірт^[72]; сок флаэмны^[ru]; вітаміны: B₁, B₂, B₆^[ru], C, H, PP, пантатэнавая кіслата^[ru][77]; глюкаванілін^[72].

Пупышкі ўтрымліваюць флаваноіды: 4-п-кумароіл-3-дыглюказід кемпферола^[78]. Лісце — вугляводы і роднасныя злучэнні: l-іназіт^[ru][79]; стэроіды: сітастэрын; вітаміны: E^[ru], K₁^[ru][80][81], β-карацін^[80]; фенолкарбонавыя кіслоты ў гідралізаце: п-кумаравая, кафейная^[ru][82][83], п-гідроксібензойная, ванілінавая, хларагенавая, ферулавая^[ru][83]; дубільныя рэчывы 5,22—7,21 %^[84]; флаваноіды: астрагалін, ізакверцытрын^[78]; у гідралізаце: кемпферол, кверцэцін^[ru], мірэцэцін, ізарамнецін^[82][85]; лейкаантацыянідзіны: лейкацыянідзін, лейкадэльфінідзін^[85]; хіноны: пластахінон, α-такахінон, бензахінон; караціноіды^[ru]: лютэін^[ru], віолаксанцін, неаксанцін; вышэйшыя аліфатычныя вуглявадароды: н-нонаказан^[81]; вышэйшыя аліфатычныя спірты^[ru]: эйказанол^[71].

Смажаныя арэшкі бука

Вылушчаныя арэхі бука еўрапейскага ўтрымліваюць: ваду 9,8 %, алкалоід: фагін^[86] (больш вядомы як трыметыламін, назапашванне якога ў арганізме выклікае трыметыламінурыю^[ru]; тлушчы 35—45 %^{[86][87][88][89]}, азоцістыя рэчывы 22,84 %, бялкі 30 %^[12], безазоцістыя экстрактыўныя рэчывы 27,88 %, клятчатку 3,69 % і попел 3,99 %. Насенне — арганічныя кіслоты: шчаўевая 2,41—2,95 %^[90][91]; фенолкарбонавыя кіслоты: п-гідроксібензойная, п-кумаравая, ванілінавая, кафейная, ферулавая, сінапавая^[83]; тлушчы 25—46 %^[70][90][92], у яго складзе трыгліцэрыды кіслот: алеінавай 76,7 %, лінолевай 9,2 %, пальміцінавай 4,9 %, стэарынавай 3,5 %, ліналенавай^[ru] 0,4 %^[70].

Дзёгаць бука ўтрымлівае гваякол, крэзолы^[ru].

Бук еўрапейскі мае вялікае лесагаспадарчае, глебаахоўнае, водаахоўнае і горнаўмацавальнае значэнне.

Драўніна бука

Паркет з буку

Цацка з буку

Драўніна бука^[ru] еўрапейскага мае прыгожую тэкстуру, спачатку жаўтлявую, пасля захоўвання ружавата-карычневую, цвёрдая, цяжкая і гнуткая, лёгка колецца. Абалона^[ru] ў высушаным выглядзе па колеры амаль не адрозніваецца ад спелай драўніны. Несапраўднае ядро^[ru] па афарбоўцы адрозніваецца ад здаровай драўніны і мае чырванавата-буры колер. Гадавыя пласты адрозніваюцца няўзброеным вокам на ўсіх зрэзах. Шырокія прамяні адрозныя на ўсіх трох зрэзах, на папярочным зрэзе адрозныя таксама вузкія прамяні. Драўніна не мае бляску. Шчыльнасць пры 15 % вільготнасці 0,62 г/см³, пры 12 % — 0,60 г/см³. Пры сушцы можа некалькі карабаціцца. Шырока выкарыстоўваецца для вытворчасці фанеры, гнутай мэблі, у будаўніцтве і вагонабудаванні, у машынабудаванні, для вырабу паркета, у вырабе музычных інструментаў, прыкладаў для стрэльбаў, для дэкаратыўнага аздаблення радыёпрыёмнікаў і тэлевізараў^[12], кіёў для більярда^[93]. Для адкрытых работ драўніна бука малапрыдатная, лёгка руйнуецца грыбамі і пакрываецца мармуровай гніллю. Каб павысіць трываласць букавай драўніны, надаць ёй патрэбны тон, а таксама ліквідаваць іншыя недахопы, яшчэ не спілаваныя дрэвы прапітваюць хімікатамі і фарбавальнікамі^[94].

Венская мэбля[ru] традыцыйна вырабляецца з драўніны буку[ru]

Апрацаваная пад парай драўніна бука традыцыйна выкарыстоўваецца для вырабу знакамітых венскіх крэслаў^[ru].

З драўніны бука еўрапейскага шляхам сухой перагонкі (награванне без доступу паветра) атрымліваюць дзёгаць. Акрамя таго, з яе атрымліваюць драўняны воцат і метылавы спірт^[94].

Букавыя дровы вельмі цэняцца, яны лічацца найлепшымі дровамі для каміна^[41]. З букавага попелу атрымліваюць паташ^[ru] і шчолак^[ru]. Букавы попел вельмі шануецца ў вытворчасці шкла. З букавага попелу (поташу) з даданнем пяску атрымліваюць зялёнае шкло, якое яшчэ называюць «лясным». Акурат з гэтай прычыны вялікія ўчасткі букавых лясоў былі высечаныя, а букі, якія раслі ў іх, былі заменены елкамі, якія хутчэй растуць. Такія лясы ў Германіі называюць «шклянымі лясамі», «шклянымі ярамі» і «плавільнымі лясамі».

Драўніна бука, разам з бярозавай, з’яўляецца найбольш даступнай сыравінай у паўночным паўшар’і пры вытворчасці паперы з цэлюлозы цвёрдых лісцяных парод^[95] і найлепшай з драўніны шыракалистых парод^[41].

Здараюцца вытворчыя атручванні людзей рэспіраторна-кантактнага характару пры апрацоўцы і хімічнай перапрацоўцы драўніны бука^[96].

Пры вытворчасці традыцыйных каўбас у некаторых краінах у працэсе іх вэнджання выкарыстоўваюцца букавыя трэскі, напрыклад, пры вытворчасці французскай каўбасы «Andouille de Vire^[fr]».

Арэхі выкарыстоўваюцца ў ежу: у сырым выглядзе праз утрыманне алкалоіду фагіну яны ў вялікай колькасці шкодныя, лепш іх ужываць спражанымі. З мукі букавых арэхаў з даданнем пшанічнай мукі ў Карпатах пякуць бліны, аладкі, печыва, а таксама выкарыстоўваюць для выпечкі звычайнага хлеба. З арэхаў атрымліваюць арэхавы алей^[ru]: светла-жоўты, вельмі прыемнага на смак, які выкарыстоўваецца для харчовых і тэхнічных мэтаў. Са смажаных арэшкаў атрымліваюць напой кававага тыпу^[ru].

У Швецыі маладыя лісточкі бука ўжываюць у ежу ў сырым выглядзе, робяць з іх салату або дадаюць у кашу; пупышкі сушаць і перамолваюць у муку, якую таксама выкарыстоўваюць у ежу.

Арэхі бука пасля адварвання выкарыстоўваюць на корм птушцы, буйной^[ru] і дробнай^[ru] рагатай скаціне, на корм выкарыстоўваюць таксама маладыя галіны, асабліва пры сіласаванні^[ru].

Лісцем бука, часцей за ўсё ўвосень, кормяць свойскую жывёлу.

Букавы дзёгаць раней прымяняўся пры лячэнні розных скурных захворванняў, а таксама пры рэўматызме^[ru] і падагры, як расціранне або мазь^[97]. З крэзолу^[ru], які здабываецца з арэхаў, вырабляюць медыкаменты, якія выкарыстоўваюцца пры лячэнні пачатковых стадый сухот^[4], гнойных працэсаў у бронхах. Ён выкарыстоўваецца таксама вонкава ў якасці сродка, які прыпякае і абеззаражвае^[72]. Цэратынавая кіслата^[ru], якая змяшчаецца ў кары, раней ужывалася пры інсультах^[76].

Пліній Старэйшы ў «Натуральнай гісторыі^[ru]» пісаў пра тое, што старажытныя галы і германцы з букавага попелу і сала выраблялі цудадзейную мазь, якая выкарыстоўвалася імі для мыцця і афарбоўвання валасоў, а таксама для лячэння скурных захворванняў.

Касметычныя кампаніі Oriflame, Melvita^[ru] і Vita Activa выкарыстоўваюць экстракт пупышак бука еўрапейскага для вытворчасці розных амаладжальных сродкаў як эфектыўны сродак для насычэння клетак скуры кіслародам^{[98][99][100]}.

Fagus sylvatica f. pendula у Гайд-парку

Букавыя прысады ў Марланвельзе[ru]

У культуры бук еўрапейскі разводзяць звычайна на поўнач і на ўсход ад яго натуральнага арэалу: у Скандынавіі — да 63-65 ° паўночнай шыраты, на ўсходзе — да мерыдыяна Масквы. У Маскве абмярзае па ўзровень снегу пры тэмпературы каля −40 °C. Вырошчваюць таксама ў Паўночнай Амерыцы і ў Новай Зеландыі^[41]. Да недахопу атмасфернай вільгаці і нізкай тэмпературы больш адчувальны, чым дуб звычайны (Quercus robur). Дыма- і газаўстойлівы. Лепш за іншыя лісцяныя дрэвы чысціць паветра ад пылу. За год гектар букавых насаджэнняў затрымлівае 63 т пылу^[101]. У стэпавай зоне пакутуе ад засухі і спякоты. У культуры добра расце на глебах падзолістага і чарназёмнага^[ru] тыпу, мірыцца з моцна камяністымі глебамі. Дрэнна расце на тарфяных, сухіх пясчаных і залішне ўвільготненых гліністых глебах. Падыходзіць для стрыжкі, шырока выкарыстоўваецца для высокіх жываплотаў, сцен і фігурных формаў^[ru], але часцей у якасці саліцёра^[ru]. Бук традыцыйна выкарыстоўваецца ў мастацтве бансай, пры гэтым яго памеры памяншаюцца ў 60-80 раз^[102].

Культурныя формы размножваюць прышчэпкай^[ru], адводкамі^[ru] і гадавымі тронкамі^[ru].

Жываплот у Айхершайдзе

Жываплот у Міклюры

У Заходняй Еўропе бук еўрапейскі і яго культурныя формы шырока выкарыстоўваюцца ў ландшафтным дызайне. Парк Мансуры^[fr] ў Парыжы вядомы сваімі ніцымі букамі вакол цэнтральнага возера^[103], ёсць цудоўны экземпляр гэтай формы бука і ў Гайд-парку.

У маёнтку І. С. Тургенева «Ясені» ў Францыі захаваўся ніцы бук, пасаджаны пісьменнікам перад вілай П. Вірдо^[104]. У знакамітым парку^[ru] князя Пюклера-Мускау^[ru] ў Бад-Мускау^[ru] горны ўчастак засаджаны букам еўрапейскім^[105]. У Валуарскіх садах^[fr] у Францыі, у «вар’яцкім» садзе знайшлося месца звілістай форме бука з лесу Вярзі^[106]. Асабліва папулярныя ў Заходняй Еўропе ў пачатку XX стагоддзя былі «габеленавыя» жывыя загарадзі, складзеныя з залацістых, зялёных, шызых і бронзавых карлікавых форм бука. Вядомая сваімі 8-метровымі букавымі жывымі дрэвамі, якія служылі для абароны ад ветру, вёска Айхершайд^[de][107] на захадзе Германіі. Характэрная і Міклюрскі жываплот^[en], які знаходзіцца ў ваколіцах Міклюра^[en] ў Шатландыі, вышынёй 30 м і даўжынёй 530 м. Яго занеслі ў Кнігу рэкордаў Гінэса як найвышэйшы і самы доўгі жываплот свету. Букавыя дрэвы ў ім былі пасаджаныя ў 1745 годзе, іх стрыгуць кожныя дзесяць гадоў^[108]. Упрыгожваннем Каралеўскага батанічнага саду ў Эдынбургу^[ru] з’яўляецца травяністы бардзюр даўжынёй 165 м, які эфектна выглядае на фоне жываплота з бука. Гэтая загарадзь складаецца са 150 дрэў узростам большым за 100 гадоў^[109]. Букавыя прысады ў лесе Сэвернэйк^[en] занесеныя ў Кнігу рэкордаў Гінеса як самая доўгая алея ў Вялікабрытаніі. Яе заклалі ў канцы 1790-х гадоў, даўжыня яе больш за 6,6 кіламетраў^[110]. Вядомая алея з букаў звілістай формы ў горадзе Бад-Нендорфе^[ru] ў Германіі, яе складаюць амаль 100 дрэў, ²⁄₃ з якіх з’явіліся з каранёвых атожылкаў^[111].

Вядома мноства культурных^[ru] формаў^[ru] і сартоў бука еўрапейскага, адрозныя габітусам^[ru], формай, афарбоўкай і памерамі лісця, а таксама будынкам кары.

Бук еўрапейскі вырошчваецца ў многіх батанічных садах свету з падыходнымі кліматычнымі ўмовамі, у тым ліку ў кіеўскім Нацыянальным батанічным садзе імя Грышко^[ru], дзе ён уваходзіць у склад трох экспазіцый: «Заходняя, або букавая, дуброва», «Украінскія Карпаты» і «Крым»^[112]. Прадстаўлены бук еўрапейскі і ў батанічным садзе «Альпіна»^[it] ў Італіі, які спецыялізуецца на вырошчванні альпійскіх раслін^[ru][113].

Формы з розным лісцем, злева направа: f. purpurea, f. grandidentata, f. aspleniifolia, f. Rohani

Букавыя прысады ў лесе Сэвернэйк

«Каралеўскія» букавыя прысады ў дэндрапарку Тэрвюрана[ru], Бельгія

Букавыя лясы і лясы з удзелам бука ў сваім першапачатковым выглядзе захаваліся на нязначнай плошчы. Часта бук еўрапейскі фармуе лясы, якія ўтвараюцца пасля ўмяшання чалавека. Фарміраванне шыракалістых лясоў натуральным шляхам адбываецца пасля шматразовых высечак лесу без моцных парушэнняў глебавага покрыва^{[14]:314—315}. Дзякуючы сваёй ценявынослівасці і канкурэнтаздольнасці бук здольны нармальна аднаўляцца як у полідамінантных лясах, так і ў бучынах^[14]:242. Пасля выбарачных^[ru] і прыісковых высечак, якія выкарыстоўвалі ў працэсе лесанарыхтовак з X—XII стагоддзяў да сярэдзіны XIX стагоддзя ў ялова-піхтава-букавых лясах Карпат, адбывалася зарастанне ўтвораных вокнаў букам — як насенным, так і вегетатыўным шляхам. Пазіцыі елкі і піхты слабелі, яны цалкам выпадалі з дрэвастою, памяншаўся відавы склад кустоў і траў за кошт выпадзення святлалюбных відаў. Пасля выкарыстаных за апошнія 100—150 гадоў суцэльна-лесасечных высечак утварыліся высечкі, якія засаджвалі, наадварот, елкай і піхтай^{[14]:109—110}.

У Германіі пасля бескантрольнага выкарыстання лясоў і ўзніклай небяспекі дэфіцыту дзелавой і паліўнай драўніны ў XIX стагоддзі прыйшлі да сістэмы рацыянальнага вядзення лясной гаспадаркі, у якой асноўнай задачай было доўгае выманне з лясоў найбольшай карысці. З’явілася практыка вырошчвання высокастваловых лясоў, у якіх аднаўленне лесу выраблялася натуральным, насенным шляхам. Высякаліся дрэвы, якія дасягнулі 100-200-гадовага ўзросту, а падрост, які з’яўляўся, прарэжваўся. Пры гэтым дуб, як больш святлалюбная парода, знік з дрэвастою, і з’явіліся чыстыя букавыя лясы, якія часта прымаюць за натуральныя^[114]. У некаторых абласцях Германіі, напрыклад, у зямлі Рэйнланд-Пфальц, на працягу некалькіх дзясяткаў гадоў, пачынаючы з дваццатых гадоў XX стагоддзя, высаджваюць саджанцы бука ў лясах, якія складаюцца з елкі звычайнай, псеўдатсугі і хвоі.

У некаторых краінах пасадкі бука еўрапейскага выкарыстоўваюць у лесапарках для паляпшэння ландшафту. Прыкладам можа служыць лес Севернэйк у Вялікабрытаніі. У мінулым у некаторых краінах Еўропы букі, нароўні з іншымі дрэвамі, высаджвалі на межах зямельных уладанняў.

Від Бук еўрапейскі ўваходзіць у род Бук (Fagus) сямейства Букавыя (Fagaceae) парадку Букакветныя (Fagales).

Звілістая форма ў лесе Вярзі

Шэраг батанікаў вылучаюць дзве формы бука еўрапейскага, якія сустракаюцца ў натуральных умовах. Аднак звычайна дадзеныя формы бука апісваюцца як культурныя сарты. Глядзі сарты Atropunicea і Tortuosa.

Fagus sylvatica f. purpurea (Aiton) Dippel восенню

Від мае шырокі спіс сінонімаў^[115], вялікая частка якіх раней была ўведзена рознымі аўтарамі як формы або разнавіднасці, але канчаткова прызнаныя не былі. У 1772 годзе ў батанічным сачыненні «Flora Carniolica Exhibens Plantas Carniolae Indigenas et Distributas in Classes Naturales …» від быў аднесены да роду Каштан, які ўваходзіць у тое ж сямейства, аднак пазней такая класіфікацыя батанікамі была адвергнутая.

Адбітак ліста бука еўрапейскага ў пліяцэнавых[ru] адкладах, Канталь, Францыя

У міяцэнавых адкладах Заходняй Сібіры сустракаюцца плюскі віду Fagus decurrens C.Reid et E.Reid (1915)^[116], вельмі блізкага буку еўрапейскаму і яшчэ больш блізкага Fagus orientalis^[117]:383. Рэшткі бука еўрапейскага былі знойдзены ў постпліяцэнавых^[ru] адкладах Волжска-Данскога раёна (горад Чакалін) і Перадкаўказзя (гара Машук)^[24]. У Англіі бук еўрапейскі з’явіўся пазней, за 2000 год да наступу ледніковага перыяду і ўтварэння праліва Ла-Манш. Магчыма, ён быў занесены туды чалавекам каменнага веку^[41][118]. У Скандынавію бук пракраўся з поўдня ў канцы каменнага і пачатку бронзавага веку, значна пазней елі. Пранікненне елі і бука ў Скандынавію характарызуе апошні, яшчэ не скончаны этап у развіцці яе расліннасці.

У сярэдзіне трацічнага перыяду тургайская флора, у склад якой уваходзілі лістападныя дрэвы, у тым ліку і бук, займала большую частку Еўразіі. Згодна з тэорыяй распаўсюджвання раслін Гуда, ледніковы перыяд выклікаў зрушэнні арэала тургайскай флоры да поўдня. Але і ў гэты час астравы лясных масіваў захоўваліся ў Еўропе, пры адступленні льдоў яны адразу ж пачыналі распаўсюджвацца. Нават у перыяд максімальнага зледзянення заставаліся ўчасткі з букам, напрыклад, у Чэхіі^[117]:561. У Міндэль-рыскі час^[es] на поўначы Рускай раўніны існаваў змешаны лес, у склад якога ўваходзіў бук.

Арэал бука ў галацэне ўключаў басейны Заходняй Дзвіны і Прыпяці, паўднёва-заходняе Прыільменне і вярхоўі Акі. У сярэднім галацэне пылок бука знойдзены ў Прыбалтыцы, Беларусі і басейне Дона. У познім галацэне рэшткі бука выяўленыя ў заходняй частцы Рускай раўніны, Сярэднярускай і Прыволжскай нізінах^{[14]:120—121}. Ён быў знойдзены ля возера Паліста^[ru] ў Бежаніцкім раёне^[ru], ля Віцебска і Бабруйска ў Ясенскім балоце. Клімат у галацэне неаднаразова мяняўся. Пры пацяпленні адбывалася пашырэнне зоны лясоў, а пры пахаладанні — яе скарачэнне. Найбольш спрыяльныя ўмовы для лясной расліннасці склаліся ў атлантычны перыяд. Некаторыя навукоўцы лічаць, што ў гэты час шыракалістыя віды ў складзе змешаных лясоў распаўсюджваліся на 500—600 км далей на поўнач і паўночны ўсход у параўнанні з іх сучасным становішчам. Прыхільнікі гэтых тэорый не ўлічваюць здольнасці драўняных парод да распаўсюджвання на вялікія адлегласці. Так, буку на пераадоленне адлегласці ў 100 км патрабуецца 10-25 тысяч гадоў. Хутчэй за ўсё бук еўрапейскі заўсёды прысутнічаў на тэрыторыі сучаснага свайго арэала ў прытулках^[14]:137. Такія прытулкі былі на поўначы Іспаніі, у Міжземнамор’і і паўднёвай Францыі^[119]. Найбольш паўночныя з прытулкаў бука еўрапейскага знаходзіліся на паўднёва-ўсходняй ўскраіне Альпаў у Славеніі, або Істрыі^[120]. Самы паўночны прытулак быў асноўным у распаўсюдзе бука на поўнач па ўсёй Цэнтральнай Еўропе, а таксама на захад^[120] і на паўднёвы ўсход Грэцыі^[121]. Са сваіх сховішчаў у Цэнтральнай Еўропе бук раней за ўсё з’явіўся ў Швейцарыі (у канцы барэальнай або ў атлантычнай фазе), затым у Баварыі і ў басейне ракі Віслы^[117]:565. Паводле іншых звестак, бук з’явіўся ў Швецыі, Германіі і Польшчы ў суббарэальную фазу^[122]:85. Дадзеныя пылковага аналізу сведчаць пра пасляледавіковае распаўсюджанне бука на поўнач з Балканскага паўвострава ўздоўж Альпаў. Найбольшага распаўсюджвання ён дасягнуў у Цэнтральнай Еўропе да канца бронзавага веку, прыкладна за 800 гадоў да нашай эры. Да канца XVIII стагоддзя бук захоўваўся ў нязначнай колькасці на Валдаі^[123][124]. У. Шафер, правёўшы аналіз раслін розных рэгіёнаў Карпат, выявіў нямала відаў, уласцівых букавым і букава-піхтавым фармацыям ляснога пояса (600—1250 м над узроўнем мора), якія сустракаюцца распылена на прылеглых раўнінных тэрыторыях. Многія з гэтых раслін ставяцца да «частковых рэліктаў», першая хваля міграцыі гэтых відаў была цесна звязана з распаўсюджваннем бука і піхты ў атлантычную фазу^[ru][125]. Па сучасных дадзеных, існуе нямала доказаў таго, што зусім нядаўна, гэта значыць 600—800 або 1000 гадоў таму букавыя лясы сустракаліся па ўсяму Прыдняпроўскаму ўзвышшу аж да сярэдняга цячэння Дняпра^[126]. Некаторыя ўскосныя дадзеныя, напрыклад, брукаванне маставых ў Ноўгарадзе ў XII стагоддзі дошчачкамі з бука, дазваляюць выказаць здагадку, што лясы з удзелам бука на захадзе Рускай раўніны захоўваліся да канца жалезнага веку^[14]:161.

Сярод усіх еўразійскіх відаў роду бук еўрапейскі лічыцца самым маладым^[127]. Пра гэта сведчыць і найменшая колькасць жылак на яго лісці, што лічыцца больш маладой марфалагічнай^[ru] прыкметай^[128]:274. Існуе меркаванне пра паходжанне бука еўрапейскага ад бука ўсходняга, які з’яўляецца рэліктам трацічнай флоры.

Бук мае для археолагаў Еўропы вялікае значэнне, паколькі з яго стагоддзямі вырабляліся вёслы, дзяржальні разнастайных прадметаў, трацкія чаўнакі^[ru][129]. З часоў неаліту пладамі бука кармілі свіней. Алей пладоў ішоў у ежу. Гладкая шэрая кара бука ідэальна падыходзіла для нанясення пісьмёнаў, гэта значыць рэлігійных тэкстаў; невыпадкова букавыя гаі ў Альбанскіх гарах^[ru] былі святымі^[129]. У германскіх мовах ад назвы бука ўтвораны словы для абазначэння кнігі (ням.: Buch, англ.: book) і літары (гоцк.: boka)^[129]. Славянскія словы «бук» і «буква» лічацца запазычанымі ў германцаў^[130].

Усходняя мяжа распаўсюджвання бука^[ru] ў Еўропе доўгі час разглядалася як ключавы аргумент за тое, што прарадзіма^[ru] індаеўрапейцаў знаходзілася на захад ад гэтай лініі, а прарадзіма славян — на ўсход^[129]. Аднак у пасляваенны час устаноўлена, што праславутая «букавая мяжа» вельмі рухомая і што распаўсюджванне бука па Заходняй Еўропе прыйшлося на параўнальна позні перыяд — на бронзавы век^[129].

Рэшткі ствала «Шціфтарава бука» ў маі 2007 года

У Чэхіі ў 1985 годзе помнікам прыроды абвешчаны двухсотгадовы бук, які расце ў горадзе Ракіцані^[ru]. Пры вымярэнні 1998 г. ён дасягаў вышыні 32 м, а акружнасць ствала складала 4,28 м. Увесну 2003 года ён моцна пацярпеў ад ветру, а ў 2009 годзе абламілася яго апошняя трохметровая галіна. Узрост «Каменагорскага бука^[cs]» ацэньваецца таксама ў 200 гадоў, яго вышыня 18,5 м, акружнасць ствала 4,62 м, дыяметр кроны 16 м, ствол камкаваты і полы ўнутры. Заслугоўвае ўвагі і «Асялецкі бук^[cs]», які расце ў ваколіцах сяла Асялец^[cs]. Яго ствол складаецца з некалькіх зрослых ствалоў і мае акружнасць 5,97 м. Дрэва дасягае вышыні 32 м і надзелены, паводле павер’яў, моцнай энергіяй. Найбуйнейшым букам у Чэхіі быў да гібелі «Гаракаў бук^[cs]», ці «Гаракаўскі бук», ці «Вялікі бук», ці «Бук князя Кінскі^[ru]». Ён быў узяты пад ахову яшчэ ў XIX стагоддзі графам Ёзэфам Кінскі, які выкупіў яго ў мясцовага фермера. У 1993 годзе вышыня гэтага бука складала 37 м, акружнасць ствала — 7,5 м^[131]. Яго ўзрост ацэньваўся ў 1940 годзе ў 350—400 гадоў. Загінуў і «Пагранічны бук» у Чынаўцы, былы вядомы помнік прыроды. Гэты бук ставіцца да дрэў, высаджаных у якасці мяжы паміж Чэхіяй і Германіяй. Вядома, што «Пагранічны бук^[cs]» быў высаджаны ў 1537 годзе і канчаткова загінуў у 70-х гадах XX стагоддзя. Па словах аднаго з мясцовых жыхароў, пад гэтым букам адпачываў Напалеон Банапарт перад адным з апошніх баёў^[132]. «Пагранічны бук» быў сведкам двух паездак імператара Іосіфа II у Рудныя горы (1766 і 1779 гады), падарожжа Гётэ з Цепліцаў у 1813 годзе, уварвання гітлераўскай арміі ў час Другой сусветнай вайны, а таксама Савецкай арміі ў 1968 годзе^[133].

Вядомы трохсотгадовы «Шціфтараў бук^[cs]» з ваколіц горада Гарні Плана^[cs], радзімы пісьменніка Адальберта Шціфтара^[ru], пад кронай якога пісьменнік любіў сядзець. Бук быў пашкоджаны бурай ў 1979 годзе, але існаваў да 1994 года. Захаваўся яго павалены ствол. Ён быў вышынёй 17 м, акружнасць яго ствала дасягала 5,7 м, шырыня кроны была 21 м

«Блажэнны Гесэ»

«Дзядуля Бук^[pl]», ці «Бук Альфонс» — помнік прыроды ў Астшашуўскім павеце^[ru] Вялікапольскага ваяводства Польшчы, вышынёй 27 м, акружнасць ствала на вышыні 1,3 м — 6,7 м^[134]. Гэта бук з самым тоўстым ствалом на тэрыторыі Польшчы. У вёсцы Свяркляны-Горне^[pl] гміны Свяркляны Рыбніцкага павета Сілезскага ваяводства знаходзіцца «Бук Сабескага», звязаны з імем польскага палкаводца XVII стагоддзя Яна III Сабескага.

Самы вялікі бук у Бельгіі — «Блажэнны Гесэ^[fr]» — знаходзіцца ў вёсцы Мабомпрэ^[fr] ў камуне Уфаліз. Акружнасць яго ствала ў 1,5 м ад зямлі 8 м.

У Нідэрландах асобнікі еўрапейскіх букаў з’яўляюцца самымі высокімі з шыракалістых дрэў. Да 2005 года гэта былі букі на тэрыторыі замка Мідахтэн^[nl] паблізу Арнема, пасаджаныя ў 1873 годзе, якія дасягалі вышыні больш за 44 м, а самыя высокія з іх — 46 м і 48,5 м. Яны былі высечаныя ў лістападзе 2005 года. Цяпер самымі высокімі шырокалісцевымі дрэвамі з’яўляюцца букі, якія растуць у гэтым жа раёне, вышынёй 41 м^[135].

У Іспаніі ў правінцыі Леон самы вялікі бук мае дыяметр ствала 6,32 м, яго ўзрост ацэньваецца ў 500 гадоў^[61].

300-гадовыя букі растуць ва Усходніх Карпатах у запаведніку Гарганы^[ru][136]. У нацыянальным парку «Сяменік — Цясніны Караша^[ro]» ў Румыніі сустракаюцца дрэвы з дыяметрам ствала да 1,4 м на ўзроўні грудзей і вышынёй да 50 м. Узрост самых старых дрэў 350—400 гадоў.

Бук-галава ў 2003 годзе

У Германіі калісьці самым вядомым сярод букаў звілістай формы быў «Бук Цілі^[de]» ў лесе Зюнтэль у горным масіве Везель, што знаходзіцца на тэрыторыі прыроднага парку Везербергланд-Шаўмбург-Гамельн^[de]. Ён праіснаваў з 1739 па 1994 год. Людская гаворка, звязваючы гэта дрэва з фельдмаршалам і знакамітым палкаводцам Трыццацігадовай вайны Цілі (1559—1632), пераацэньвала яго ўзрост. У гэтым лесе ёсць яшчэ некалькі знакамітых дрэў звілістай формы. Самым буйным з іх у цяперашні час лічыцца «Бук-галава^[de]». Вышыня яго 14 м, дыяметр кроны 24 м, абхват ствала 6 м, штогадовы прырост дыяметра ствала складае 9,6 мм.

Бук Ханесе

Адзін з самых знакамітых і «фотагенічных» букаў — «Баварскі бук^[de]», які расце ў Верхняй Баварыі каля вёскі Пондарф^[de]. Яго ўзрост ацэньваецца ў 500—800 гадоў, пры тым што букі рэдка жывуць больш за 300 гадоў. У абхваце ён дасягаў 9,8 м, у вышыню — 22 м. Крона мела дыяметр 30 м і займала плошчу ў 750 квадратных метраў. Дрэва моцна пацярпела падчас буры 19 жніўня 2006 года.

Шэраг самых буйных букаў унесены ў Нямецкі рэестр дрэў^[de]. Сярод іх 250-гадовы бук Ханесе^[de] 6,15 м у абхваце і 21 м вышынёй. Вельмі цікавы бук з Мітгенфельда^[137], у абхваце 7,6 м, які складаецца з двух паловак, якія растуць паасобку. У Германіі вядомы ««пашавы бук у Тодмасе^[de]» з Тодмаса^[ru] узростам 400 гадоў. У Спісе самых магутных букаў Германіі^[de] 34 дрэва, яны маюць ствалы абхватам ад 6,25 да 9,8 метраў на вышыні 1 метр ад зямлі.

Бук з Мітгенфельда

Назву адзінцы кіравання ў Швейцарыі Бух-ам-Ірхель^[ru] даў асобнік пурпурнага бука Fagus sylvatica f. purpurea, які існуе ў рэчаіснасці на гары Штамберг, дакументальна зарэгістраваны ў 1680 годзе. Гэта найстарэйшы з вядомых пурпурных букаў у Еўропе. У 2007 годзе ён моцна пацярпеў ад буры. Існуе сага, згодна з якой лісце дрэва афарбавалася крывёй падчас братазабойства, што адбылося тут.

У Даніі вядомы бук, які складаецца з адзінаццаці ствалоў, якія растуць ад аднаго кораня, у ахопе 12,5 м. Яго ўзрост ацэньваецца ў 350 гадоў.

• Разам з дубам бук лічыўся сімвалам Зеўса і Юпітэра. Адсюль эпітэт Юпітэра фагутал («бук»)^[138].
• Сімвал мудрасці, бук разам з дубам, бярозай і маслінай складае аснову неадруідычнага^[ru] сонечнага года. У гараскопе друідаў буку адпавядае дата 21-22 снежня. Бук выступае як сімвал велічы, сілы і перамогі, стойкасці і паўнаты жыццёвых сіл. З ім звязваюць сімволіку пісьменства і кнігадрукавання^[139].
• У Французскім рэспубліканскім календары^[be-x-old] буку прысвечаны 14 дзень вясновага месяца жэрміналь, што адпавядае 3 красавіка.
• У геральдыцы бук сімвалізуе букавыя лясы, а таксама ўраджай, дастатак, шчодрасць, працяг роду і традыцый.
• У Германіі бук лічыцца сімвалам радзімы, гістарычных і культурных традыцый. Зямлю Эсэн, асабліва ўсходнюю яе частку, часта называюць Бухоніяй, сімвалізуючы гэтым унутраную салідарнасць людзей, якія пражываюць там.
• Бук з’яўляецца нацыянальным сімвалам Даніі. Нацыянальны гімн Даніі апявае хвалу букаваму дрэву: «Да таго часу, пакуль хаця б адно букавае дрэва ў тваіх вялікіх парках будзе адлюстроўвацца ў водах, Данія будзе жыць!» Там нават знакамітых футбалістаў называюць «вялікімі букамі Даніі»^[140].

Макс Ліберман. Памінальная служба па памерламу імператару Фрыдрыху III у «Букавай зале» Бад-Кёзена[ru]. 1888

• У сербаў лічылася небяспечным секчы старыя букі і дубы — можна захварэць невылечнай хваробай^[140].
• Бук лічыўся татэмам у славян. Яго забаранялася секчы^[140].
• На Львоўшчыне лічыцца, што кожнае дрэва любіць сваю зямлю: хвоя лепш расце на пяску, дуб — на горнай зямлі, бук — любіць камень^[140].
• З часоў кельцкіх вераванняў на зямлі старажытных саксаў, якія даўжэй іншых прытрымліваліся паганскіх звычаяў, захаваўся звычай падчас свята вясны, які да цяперашняга часу зліўся з хрысціянскім святам Вялікадня, запальваць агні на пагорках і гарах, а таксама рабіць паходні з маладых галінак бука. З імі ў руках здзяйснялі цэлыя працэсіі^[141].
• Бук у лесе ля вёскі Дамрэмі^[ru] ў Францыі вядомы са старажытных часоў як аб’ект пакланення вясковых жыхароў, а таксама звязаны з імем Жанны д’Арк. Яго называлі «Дрэвам Дамы» (фр.: abre des Dames ад слова на дыялекце Латырынгіі abre=фр.: arbre і Dames), ці «Прыгажосцю мая» (Le Beau Mai), у іншым перакладзе «Майскім дрэвам». На судовым працэсе Жанны д’Арк адзінаццаць сведак спасылаліся на гэта дрэва, як на жывога сведку^[20]:54—55. Гл. Ключ і дрэва фей^[ru]. Лес, у якім расло гэта дрэва, называлі «Лесам фей» (les Fées), дзе «феі танчаць». Мяркуюць, што гэта лес Вярзі, дзе растуць скрыўленыя букі звілістай формы. Як вядома з легенд пра Жану д’Арк, пад раскідзістым букам незвычайнай прыгажосці ў дні сваёй маладосці ёй было бачанне, якое вызначыла ўвесь яе далейшы лёс.
• Незвычайны бук са скульптурай Хрыста, якая ўрасла ў яго («Бальцэр Хергат^[de]») з’яўляецца аб’ектам пакланення шматлікіх турыстаў і паломнікаў. Гэта дрэва знаходзіцца ў Шварцвальдзе, паміж Зімансвальдам^[ru] і Фуртвангенам^[ru] і ўяўляе сабой «пашавы бук». Скульптура ўкрыжаванага Хрыста выканана з вапняка і знаходзіцца ў нішы, усярэдзіне нараста на ствале бука. Узрост самога дрэва дасягае, па розных ацэнках, ад 200 да 300 гадоў. Постаць Хрыста першапачаткова была выканана ў поўны рост, але без рук і без ног. У цяперашні час яна ўдалася ў дрэва так, што бачная адна галава. Гісторыі ўзнікнення гэтай скульптуры шматлікія і супярэчлівыя, з імі звязаныя розныя, часта фантастычныя, легенды. Па адной версіі, яе пакінулі на ўзгорку гугеноты, уцекачы з Францыі, па іншай — раялісты, уцекачы ў час Французскай рэвалюцыі, па трэцяй — скульптуру схавалі ў лесе падчас вайны манахі. Такія ж супярэчлівыя версіі існуюць з нагоды знікнення ў скульптуры канечнасцяў. Адны сцвярджаюць, што канечнасці ёй адбіў у прыступе гневу ад няўдалага палявання паляўнічы, іншыя — канечнасці былі зламаныя свойскімі жывёламі, якія пасвіліся побач, калі скульптура ляжала на зямлі. Па яшчэ адной здагадцы, якая лічыцца найбольш праўдападобнай, у выніку сходу лавіны была пахавана вёска, а статуя пашкоджана, да букавага дрэва яе прымацавалі на мяжы стагоддзяў два чалядніка гадзіншчыка^[142][143]. Вядома таксама, што ў Еўропе хрысціянскія лідары часта прапаведавалі ля святых дрэў, усталёўвалі ля найбольш шанаваных дрэў алтары, а на дрэвах размяшчалі распяцці^[ru] і абразы Дзевы Марыі.
• У паганскія часы асаблівай павагай у розных еўрапейскіх народаў карысталіся букі з пурпурнай афарбоўкай лісця, якую звязвалі з абрадам ахвярапрынашэння. Пра гэта сведчаць знойдзеныя чарапы і шкуры жывёл^[144]:45.
• Нямецкія легенды распавядаюць пра тое, што Робін Гуд са сваімі ляснымі разбойнікамі праходзіў праз букавы лес і на месцы забітых пяці братоў выраслі букі з пурпурным лісцем^[145].
• У адной народнай англійскай казцы гаворыцца пра вядомае дрэва сноў, «спячы бук». Згодна з аповядам, гісторыя дрэва ставіцца да ранніх хрысціянскіх часоў. Аднойчы пад ім быў забіты святы апостал, і карані дрэва ўвабралі яго кроў. Людзі верылі ў тое, што сны, якія прысніліся пад ім, павінны спраўдзіцца. Неяк бедны валацуга заснуў пад ім і ўбачыў сябе ў сне акружаным кахаючай жонкай і двума шчаслівымі, здаровымі дзецьмі. У той жа дзень яму прапанавалі працу ў сельскай гасцініцы разам з дахам і харчаваннем. У выніку ён ажаніўся з дачкою гаспадара і сам стаў гаспадаром установы^[140].
• Бук у фальклоры некаторых славянскіх народаў служыць меркай сілы. Так, персанажам чэшскіх і славацкіх казак з’яўляецца добры і адважны Валібук, які з малых гадоў дэманструе сваю сілу выдзіраннем з зямлі букаў^[146]. У герцагавінскай народнай казцы юнак, сын жанчыны і мядзведзя, жадаючы пачаць самастойнае жыццё, па радзе мядзведзя-бацькі паспрабаваў двойчы вырваць з зямлі букавае дрэва, а вырваўшы яго на другі раз, зрабіў з яго дубінку^[147].

Бук лясны на паштовай марцы Украіны

• Нямецкія народныя прыкметы:
  • Ссечаныя ў маладзік букавыя дрэвы не будуць падвяргацца нападу насякомых-шкоднікаў^[148].
  • За добрым ураджаем букавых арэхаў ідзе суровая зіма; аналагічная швейцарская прымаўка: «Vil Buech, vil Fluech»^[148].
  • Калі зрэз на букавым дрэве, зроблены ў лістападзе, застаецца сухім, зіма не будзе суровай^[148].
  • Па народных павер’ях, у букавае дрэва рэдка трапляе маланка^[148]. Пра гэта ж гаворыцца і ў прымаўцы: ням.: Vor Eichen sollst du weichen, Buchen sollst du suchen!
• Шведскія прыкметы:
  • Каб даведацца, якой будзе зіма, трэба ў Дзень усіх святых^[ru] зрэзаць галінку бука. Калі зрэз будзе сухім, зіма будзе цёплай, калі вільготным — халоднай^[5].
  • Па буку фермеры вызначалі, ці прыйшоў час сеяць авёс. Сеюць яго ў момант распускання лісця бука. Калі адно букавае дрэва зялёнае, а другое яшчэ не, то і авёс будзе такім жа^[5].
  • Калі Вы хочаце абараніць сваю любімую ад няшчасця, падарыце ёй лісток або галінку бука^[5].

Выява і назва бука шырока выкарыстаны ў тапаніміцы і геральдыцы^[ru]. З імем бука звязаныя назвы: Букавіна — гістарычная вобласць ва Усходняй Еўропе (займае частку Украіны і частку Румыніі), на тэрыторыі якой бук займаў калісьці шырокія плошчы, Букавецкая паланіна^[uk] — плоскаверхавіннае ўзвышша ва Украінскіх Карпатах. Існуе мноства геаграфічных назваў Букавец на тэрыторыі Балгарыі, Украіны, Польшчы, Харватыі, Славакіі.

Гербы ўкраінскіх адміністрацыйных адзінак

Чарнавіцкая вобласць	Хацінскі раён[ru]

У Швейцарыі існуе больш за 700 геаграфічных назваў, звязаных з букам, сярод іх Бухтален, Шоненбух^[ru], Бух-ам-Ірхель^[ru], Буокс^[ru], а таксама Бухегберг^[de] — лёсавае ўзвышша^[149].

У Германіі з букам звязана каля 1500 тапаграфічных назваў, у тым ліку Бух, Бухен, Бухау, Бухенау, Буххольц^[144]:45, а таксама Бухенвальд — знакаміты букавы лес на поўдзень ад Браўншвайга, ням.: Buchenwald — «букавы лес».

Гербы гарадоў Германіі

Вальдмюнхен	Бухен[ru]	Вальдэнбух	Фрыдрыхсхафен	Блумберг[de]	Бад-Бухау	Меркіш-Буххольц[ru]	Гросрэшэн[ru]	Нойбукаў[ru]	Бухгольц-ін-дэр-Нардхайде[ru]

У Венгрыі з букам звязаны Бюк^[ru] — горны масіў і горад, Баконь^[ru] — горны масіў. На тэрыторыі Румыніі і Малдавіі з букам звязаны назвы некалькіх сёлаў і рэк з назвай Быкавец.

• Назва віда грыбоў Russula nobilis у фінскай мове (фінск.: Pyökkihapero) звязана з букам (фінск.: Pyökki), на польскай мове яна завецца Gołąbek buczynowy, што азначае «сыраежка букавая».
• Харвацкая назва рыбы Boops boops з’яўляецца амонімам бука (сербахарв.: bukve).
• Dub Buk^[ru] — украінскі рок-гурт у стылі «меладычны блэк-метал», утвораны ў Харкаве ў 1997 годзе.
• Каталонская назва каменнай куніцы (Martes foina) катал.: fagina звязана з букам (катал.: faig).
• Нямецкая назва берасцянкі (Fringilla coelebs) ням.: Buchfink значыць «букавая берасцянка»^[150].

Невядомы мастак. Бук Краўзэ з Вітэнкіндсберга

Вялікае ўражанне на мастакоў розных жанраў аказвалі так званыя зюнтэль-букі звілістай формы. Вобраз аднаго з іх з імем «Бук Краўзэ», які загінуў у 1851 ад удару маланкі, невядомы мастак выкарыстаў у сваёй гравюры на дрэве. Гэтая праца была неаднаразова надрукаваная ў розных выданнях, пачынаючы з 1890 года.

Першыя згадкі бука ў літаратуры сустракаюцца ў аўтараў антычных часоў. Абодва Вергілія (Публій Вергілій Марон і Палідор Вергілій^[ru]) і Пліній Малодшы згадвалі яго ў сваіх творах. Пліній апісваў букавы гай, прысвечаны Дыяне. Салюстый^[ru] пісаў, што ён лічыць бук дрэвам, праўзыходным усе іншыя сваёй прыгажосцю, і ён «не толькі рады адпачыць пад ценем бука, але і часта налівае віна на яго карані і абдымае яго». Са старажытных часоў у закаханых засталася традыцыя прызначаць спатканні пад букавымі дрэвамі і пакідаць прызнанні ў каханні на іх гладкай кары.

Пра гэта ёсць згадкі ў Вергілія:

Амерыканскі паэт Уільям Браянт^[ru] пісаў:

...who grave, as was the wont Of simple pastoral ages, on the rind Of my smooth beeches some beloved name? [145]

І хоць Шэкспір не ўдакладняе від дрэва, але напэўна ён меў на ўвазе бук, калі напісаў у сваёй камедыі «Як вам гэта спадабаецца^[ru]»:

O Rosalind, these Trees shall be my Bookes, And in their barkes my thoughts Ile charracter, That euerie eye, which in this Forrest lookes, Shall see thy vertue witnest euery where. Run, run Orlando, carue on euery Tree, The faire, the chaste, and vnexpressiue shee [152]

Імя прыгажуні Марселі ў рамане Сервантэса «Дон Кіхот» было напісана на букавых ствалах.

Салавей у «Одзе салаўю^[be-x-old]» Кітса спявае ў «зеляніне буку».

That thou, light-wingèd Dryad of the trees, In some melodious plot Of beechen green, and shadows numberless, Singest of summer in full-throated ease. [154]

Магчыма, найбольш вядомым паэтычным прысвячэннем буку з’яўляецца твор Томаса Кэмпбэла^[ru] «The Beech Tree’s Petition». Французскі паэт Жазэ Марыя дэ Эрэдзіа^[ru] напісаў паэму «Le Dieu Hêtre», назву якой можна перавесці як «Бажэственны бук». Паэтычны вобраз букаў ён выкарыстаў і ў «Сяброўскім пасланні».

У Даніі існуе мноства песень, што апяваюць бук. Векавыя букавыя дрэвы сваім вялікім выглядам і звязанымі з імі легендамі служылі крыніцай натхнення многіх пісьменнікаў. Яны (таксама як і ў народных паданнях) звязаны са старажытнымі кельтамі, друідамі, карлікамі і волатамі, сярэднявечнымі ведзьмамі, у фантастычных творах — з прывідамі, гоблінамі і іншымі выдуманымі героямі.

Жуль Верн у творы «Замак у Карпатах^[ru]» апісаў стары бук, які кожны год губляў па адной галінцы, тым самым нібыта набліжаючы разбурэнне закінутага карпацкага замка, размешчанага высока ў гарах і населенага, ва ўяўленні мясцовага насельніцтва, нячыстай сілай^[156].