SMS Goeben (1911)

Лінейны крэйсер «Гёбен»
ням.: SMS Goeben
Гісторыя карабля
Дзяржава сцяга	Германская імперыя  Асманская імперыя  Турцыя
Будаўніцтва пачата	21 лютага 1907
Спушчана на ваду	28 сакавіка 1911
Уведзены ў эксплуатацыю	2 ліпеня 1912
Гады службы	1912—1973
Сучасны статус	разабраны на метал
Асноўныя характарыстыкі
Тып карабля	Лінейны крэйсер
Экіпаж	1153 (з 1912 года) 1425 (з 1916 года)
Памеры
Водазмяшчэнне надводнае	22 979 т
Водазмяшчэнне падводнае	25 400 т
Даўжыня найбольшая (па КВЛ)	186,6 м
Шырыня корпуса найб.	29,4 м
Вышыня	14,08 м
Сярэдняя асадка (па КВЛ)	8,77 м (носам) 9,19 м (кармой)
Сілавая ўстаноўка
Узбраенне
Артылерыя	10 × 28 cm SK L/50 (5×2); 12 × 150-мм; 12 × 88-мм
Тарпедна- міннае ўзбраенне	4 × 500мм ТА
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ліне́йны крэ́йсер «Гё́бен» (ням.: Goeben) — нямецкі лінейны крэйсер тыпу «Мольтке» часоў Першай сусветнай вайны. Уведзены ў строй 2 ліпеня 1912 года. У 1914—1917 гадах вёў аперацыі на Чорным моры супраць рускага флоту і каўказскага фронту рускай арміі.

З жніўня 1914 года ў складзе турэцкага флоту пад імем «Султан Сялім Грозны» (турэцк.: Yavuz Sultan Selim) або проста Yavuz. Да 1950 года быў флагманам ваенна-марскога флоту Турцыі. У 1973 годзе быў разрэзаны на метал^[1] (апошнім з караблёў германскага імперскага флоту) пасля таго, як Германія адмовілася выкупіць яго і ператварыць у музей.

Лічыцца, што «Гёбен» («Явуз Султан Сялім») заставаўся на актыўнай службе даўжэй, чым любы іншы карабель дрэдноўтнага тыпу ў свеце.

Лінейны крэйсер тыпу «Мольтке». Закладзены 12 або 28 жніўня^{[Заўв. 1]} 1909 года, спушчаны на ваду 28 сакавіка 1911 года, папярэдне увайшоў у склад флоту 2 ліпеня 1912 года. Кошт пабудовы склаў 41 564 000 залатых марак або 20 728 000 рублёў золатам. Будаўніцтва вялося на суднаверфі фірмы «Блом унд Фос» («Blohm und Voss») у Гамбурге.

Названы ў гонар Аўгуста Карла фон Гёбена, прускага генерала часоў франка-прускай вайны 1870—1871.

Да вайны крэйсер быў флагманам Міжземнаморскай групы Кайзерліхмарынэ (камандуючы — адмірал В. Сушон).

Летам 1914 года «Гёбен» і лёгкі крэйсер «Брэслау» знаходзіліся паблізу ўзбярэжжа Афрыкі. У Міжземным моры знаходзіліся значныя сілы французскага флоту, таму пасля аб’явы вайны было вырашана перавесці групу ў Канстанцінопаль, бліжэй да берагоў нейтральнай Турцыі, дружалюбнай Германіі. Акрамя французскага флоту ў Міжземным моры знаходзілася і група брытанскіх лінейных крэйсераў, аднак «Гёбену» і «Брэслау» атрымалася выслізнуць ад саюзнікаў і ўдала дайсці да мэты: 10 жніўня 1914 нямецкія крэйсеры дасягнулі праліва Дарданэлы.

Турцыя была ўсё яшчэ нейтральнай краінай і па існуючых дагаворах не мела права ўпускаць караблі ваюючых бакоў у пралівы. Аднак Германіі ўдалося схіліць на свой бок ваеннага міністра Турцыі Энвер-пашу, і дазвол быў дадзены. Для таго, каб пераадолець юрыдычныя цяжкасці, нямецкія крэйсеры былі фармальна ўключаны ў склад турэцкага флоту пад імёнамі Yavuz Sultan Selim і Midilli, уся каманда пры гэтым засталася нямецкай. 16 жніўня крэйсеры падышлі да Канстанцінопаля. 23 верасня контр-адмірал Сушон быў прызначаны галоўнакамандуючым турэцкім флотам.

• 29 кастрычніка «Гёбен» падышоў да Севастопаля і абстраляў яго. Берагавыя батарэі адкрылі агонь у адказ. 254-мм снарад трапіў у раён кармавой трубы, але не выбухнуў. Пры адыходзе «Гёбен» сустрэў і абстраляў рускі мінны загараджальнік «Прут» (каб пазбегнуць захопу, камандзір капітан 2-га рангу Быкаў Г. А. загадаў затапіць карабель, адкрыўшы кінгстоны, а камандзе высадзіцца на шлюпкі^[2]), пасля чаго накрыў залпам з 150-мм гармат эсмінец «Лейтэнант Пушчын», які прыйшоў на дапамогу тонучаму «Прута». Пасля гэтых падзей Расія абвясціла вайну Турцыі^{[Заўв. 2]}.
• 18 лістапада «Гёбен» і «Брэслау» зноў наблізіліся да берагоў Крыма і ля мыса Сарыч раптам сустрэліся з галоўнымі сіламі Чарнаморскага флоту на чале з браняносцам «Яўстафій». З-за туману праціўнікі знайшлі адзін аднаго на адлегласці менш за 5 міль. У наступнай перастрэлцы «Гёбен» атрымаў некалькі пападанняў цяжкімі снарадамі, аднак, дзякуючы перавазе ў хуткасці, нямецкім крейсерам удалося адарвацца ад рускай эскадры і сысці (гл. Бой ля мыса Сарыч).
• 10 снежня прыкрываў транспарты з войскамі і абстраляў Батумі.
• 26 снежня наскочыў на міннае поле, усталяванае рускімі караблямі паблізу ўваходу ў праліў Басфор. Першая міна выбухнула па правым борце паблізу насавой рубкі. У корпусе ўтварылася прабоіна плошчай каля 50 м², аднак унутраная бранявая пераборка (torpedo bulkhead) вытрымала ўдар. Праз некалькі хвілін выбухнула другая міна — на гэты раз па левым борце наперадзе каземата; плошча прабоіны ў корпусе склала больш за 60 м², аднак унутраная браня вытрымала і на гэты раз. Карабель прыняў да 600 тон вады, але змог дайсці да базы. Для рамонту прыйшлося выклікаць рабочых з Германіі і будаваць гіганцкія кесоны вагой 160 тон.

• 3 красавіка «Гёбен» і «Брэслау» выйшлі ў Чорнае мора, каб сустрэць турэцкія браняпалубныя крэйсеры «Хамідзіе» і «Меджыдзіе», пасланыя для бамбардзіравання Мікалаева. «Меджыдзіе» наскочыў на міну і затануў, таму бамбардзіраванне Мікалаева было адменена, германскія жа караблі адправіліся да Севастопаля. Прысутнасць праціўніка было выяўлена рускім гідрапланам, і ў моры выйшла эскадра Чарнаморскага флоту: шэсць браняносцаў у суправаджэнні двух крэйсераў і пяці эсмінцаў. Тым часам нямецкія крэйсеры патапілі два грузавых параходы і чакалі рускую эскадру, каб прыкрыць адыход «Хамідзіе» ў Басфор. Калі рускі флот наблізіўся на адлегласць 10 міль, «Брэслау» паставіў дымавую заслону, пад прыкрыццём якой германскія крэйсеры сталі адыходзіць. Рускія лінкары развілі максімальны ход і адкрылі агонь, але ў надышоўшых прыцемках поспеху не дамагліся. Нямецкія крэйсеры атрымалі па радыё паведамленне аб тым, што «Хамідзіе» ўдала вярнуўся на базу, і пачалі адыход, не падазраючы, што ў цемры да іх наблізіліся рускія эсмінцы. Неасцярожныя перамовы па радыё выдалі рускіх маракоў, і «Брэслау», асвятліўшы эсмінцы пражэктарамі, адкрыў агонь з дыстанцыі 200 м. Нямецкія маракі палічылі, што імі былі патоплены два эсмінцы, але рускія караблі адступілі без страт. «Гёбен» і «Брэслау» зноў сышлі ў Басфор.

Да канца года аперацыі «Гёбена» былі абмежаваныя з-за недахопу вугалю; крэйсер выходзіў у мора толькі два разы: 9—11 жніўня і 5—6 верасня.

• 8 студзеня падчас чарговага выхаду сутыкнуўся з новым рускім лінкарам «Імператрыца Екацярына Вялікая». Пяць залпаў «Гёбена», выпушчаныя з максімальнай дыстанцыі, ляглі з недалётамі. Крэйсер пачаў адыход, паступова павялічваючы дыстанцыю^{[Заўв. 3]}. Рускі лінкар развіў максімальную хуткасць і працягваў пераслед яшчэ 30 хвілін, вядучы агонь з 305-мм гармат: апошнія залпы былі зробленыя з дыстанцыі 22,5 км^[3]. «Гёбен» атрымаў толькі асколачныя пападанні і сышоў у Басфор.
• 4—6 лютага прыкрываў транспарты з войскамі.
• 4 ліпеня абстраляў Туапсэ.

У канцы 1916 года на «Гёбен» усталявалі прыборы цэнтральнай наводкі галоўнага і сярэдняга калібраў. Вугал узвышэння гармат павялічылі да 22,5°, што давала крейсеру магчымасць весці бой з новымі рускімі лінкарамі на дыстанцыях да 23 км. Адначасова былі дэмантаваныя апошнія чатыры 88-мм гарматы, якія яшчэ заставаліся на борце.

З’яўленне рускіх дрэдноўтаў кардынальна змяніла становішча на каўказска-чарнаморскім тэатры ваенных дзеянняў. Дзякуючы дасягнутай якаснай перавагі, чарнаморскі флот здолеў блакаваць дастаўку вугалю з раёна Зангулдак ў Анатоліі ў Канстанцінопаль, у выніку чаго ў 1917 годзе «Гёбен» ні разу не выйшаў у мора.

Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі ў Петраградзе і ў выніку ўсталяванай пасля гэтага анархіі рускі флот страціў баяздольнасць і ваенныя дзеянні на Чорным моры спыніліся; база флоту ў Севастопалі па Брэсцкаму дагавору трапіла пад кантроль Германіі^{[Заўв. 4]}.

Пасля завяршэння Дарданэльскай аперацыі Англія трымала спецыяльную флатылію ў Эгейскім моры на выпадак выхаду «Гёбена».

• 10 студзеня «Гёбен» і «Брэслау» выйшлі з Дарданэл і сутыкнуліся з англійскімі сіламі ў вострава Імбрас. У гэты момант лінкары англійскай флатыліі (HMS Agamemnon і HMS Lord Nelson) знаходзіліся ў іншым месцы, і англійскія эсмінцы і маніторы сталі лёгкай здабычай: былі патоплены маніторы M28 і HMS Raglan. Аднак неўзабаве пасля бою нямецкія крэйсеры наскочылі на міннае поле: «Брэслау» патануў імгненна, «Гёбен» таксама падарваўся на трох мінах, але застаўся на плаву. Неўзабаве крэйсер быў атакаваны эскадрылляй з прыкладна дзесяці англійскіх і грэчаскіх самалётаў эскадрыллі грэчаскай марской авіяцыі ў складзе II брытанскага крыла Каралеўскіх марскіх паветраных сіл (RNAS — Royal Naval Air Service) і, спрабуючы сысці ад паветранай атакі, сеў на мель ў раёне водмелі Нагара.

У ходзе паветраных баёў над караблём, грэчаскі ас Арыстыдзіс Марайцініс на знішчальніку Sopwith Camel 1F.1 збіў тры нямецкіх самалёта, якія спрабавалі перахапіць бамбардзіроўшчыкі саюзнікаў, у той час як грэчаскі Sopwith 1½ Strutter лейтэнанта Спірыдона Хамбраса быў збіты нямецкім асам Эмілем Майнеке (Emil Meinecke)^[4][5].

• 26 студзеня быў зняты з мелі і адбуксіраваны ў Стамбул. Пасля рамонту зноў вярнуўся ў строй^{[Заўв. 5]}.

• 30 сакавіка «Гёбен» суправаджаў турэцкую камісію па раззбраенню, якая прыбыла ў Адэсу пасля падпісання Брэст-Літоўскага дагавора.
• У маі праходзіў рамонт у Севастопалі, дзе, у адрозненне ад Канстанцінопаля, меўся сухі док падыходзячага памеру. Сіламі мясцовых рабочых былі ліквідаваны цечы і праведзена ачыстка корпуса.
• 28 чэрвеня «Гёбен» з групай эсмінцаў адправіўся ў Новарасійск для інтэрніравання рэшткаў рускага ваеннага флоту, але да моманту прыбыцця групы на месца караблі ўжо былі затопленыя. Пакінуўшы эсмінцы ў Наварасійску, «Гёбен» вярнуўся ў Севастопаль, дзе сіламі мясцовых рабочых была праведзена ачыстка дна.
• 7 жніўня — 19 кастрычніка: па вяртанні ў Канстанцінопаль, праходзіў рамонт па ліквідацыі пашкоджанняў, нанесеных выбухамі мін у студзені. У ваенных дзеяннях больш удзелу не прымаў.
• 2 лістапада Германія перадала крэйсер ва ўласнасць турэцкага ўрада^[6].

Умовы Сеўрскага мірнага дагавора паміж Атаманскай імперыяй і саюзнікамі (1920) прадугледжвалі перадачу крэйсера Англіі ў якасці ваенных рэпарацый. Аднак пасля вайны за незалежнасць Турцыі дагавор быў скасаваны. Па Лазанскаму мірнаму дагавору (1923) большая частка флоту заставалася ў распараджэнні турэцкага ўрада. У лік пакінутых Турцыі караблёў увайшоў і «Гёбен» («Явуз»)^[7].

З’яўленне «Гёбена» і «Брэслау» ў Чорным моры паскорыла ўступленне Турцыі ў вайну на баку Цэнтральных дзяржаў. Хоць ваенныя дзеянні Турцыі і мелі некаторае самастойнае значэнне, аднак найбольшы ўплыў на ход вайны аказала страта паўднёвага маршруту забеспячэння рускай арміі, а таксама спыненне экспарту расійскага збожжа — асноўнай крыніцы валюты для рускай казны^{[Заўв. 6]}. Разам з нямецкай блакадай Балтыйскага мора гэта адрэзала Расію ад Еўропы; тыя, што засталіся шляхі забеспячэння праз Архангельск і Уладзівасток былі занадта доўгімі і ненадзейнымі. Усё гэта прывяло да прыкметнага паслаблення ваеннай моцы рускай арміі, якая зведала пастаянны недахоп у матэрыяльным забеспячэнні^{[8][Заўв. 7]}.

Дзеянні «Гёбена» аказалі вялікі ўплыў на аперацыі Каўказскага фронту. Да 1914 года рускія лінкары дамініравалі ў Чорным моры, і руская армія планавала дэсант у Басфоры. З’яўленне «Гёбена» ў корані змяніла сітуацыю: любыя дзеянні ў турэцкіх берагоў цяпер патрабавалі прысутнасці ўсёй браняноснай брыгады ЧФ, паколькі меншыя сілы маглі быць знішчаны «Гёбеном». Уплыў «Гёбена» было нейтралізавана толькі ў пачатку 1916 года з уводам у строй рускіх лінкораў «Імператрыца Марыя» і «Імператрыца Екацярына Вялікая». Нейтралізацыя «Гёбена» радыкальна змяніла суадносіны сіл на каўказска-чарнаморскім тэатры на карысць Расіі^{[9] [Заўв. 8]}.

• Бой ля мыса Сарыч
• Каўказскі фронт (Першая сусветная вайна)

• Кооп Г. На линейном крейсере «Гёбен». — СПб.: АНТ-Принт, 2002.
• Козлов Д. Ю. «Странная война» на Чёрном море (август-октябрь 1914 года). — М.: Квадрига, 2009. — 223 с., илл. — ISBN 978-5-904162-07-8
• Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
• Юджин Роган. Падение Османской империи. Первая мировая война на Ближнем Востоке, 1914–1920 гг. = The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East. By Eugene Rogan.. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 560 p. — ISBN 978-5-91671-762-4.

• Halpern, Paul G. (1995). A Naval History of World War I. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-1-55750-352-7.
• Herwig, Holger (1998) [1980]. "Luxury" Fleet: The Imperial German Navy 1888–1918. Amherst, New York: Humanity Books. ISBN 978-1-57392-286-9. OCLC 57239454.
• Hough, Richard (2003). Dreadnought: A History of the Modern Battleship. Cornwall, UK: Penzance. ISBN 978-1-904381-11-2.
• Langensiepen, Bernd; Güleryüz, Ahmet (1995). The Ottoman Steam Navy 1828–1923. London: Conway Maritime Press. ISBN 978-0-85177-610-1.
• Nekrasov, George (1992). North of Gallipoli: The Black Sea Fleet at War 1914–1917. East European monographs. Vol. CCCXLIII. Boulder, Colorado: East European Monographs. ISBN 978-0-88033-240-8.

• Staff, Gary (2006). German Battlecruisers: 1914–1918. Oxford: Osprey Books. ISBN 978-1-84603-009-3.
• Gardiner, Robert; Gray, Randal, рэд-ры (1985). Conway's All the World's Fighting Ships: 1906–1921. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-0-87021-907-8.
• Robert K. Massie «Castles of Steel: Britain, Germany, and the Winning of the Great War at Sea»^[en], Random House, October 28, 2003; ISBN 978-0-679-45671-1

• The Middle East during World War I — Першая сусветная вайна на Блізкім Усходзе (дак. фільм).