Пётр Магіла

Мітрапаліт Пётр
Мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі, 3-і Экзарх Канстанцінопальскага трону 1632 — 1647
Царква	Канстанцінопальская праваслаўная царква Кіеўская мітраполія
Папярэднік	Ісая (Капінскі)
Пераемнік	Сільвестр (Косаў)
Адукацыя	Замойская акадэмія[d]
Дзейнасць	праваслаўны святар
Імя пры нараджэнні	рум.: Petru Movilă (Петру Мовілэ)
Нараджэнне	31 снежня 1596 (10 студзеня 1597)(1597-01-10) Сучава, Малдаўскае княства
Смерць	1 (11) студзеня 1647(1647-01-11) (50 гадоў) Кіеў, Кіеўскае ваяводства, Малапольская правінцыя, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая
Пахаванне	Кіева-Пячэрская лаўра
Дынастыя	Магілы
Бацька	Сіміён Магіла[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мітрапаліт Пётр (свецкае імя Пётр Магіла; 31 снежня 1596 (10 студзеня 1597), Сучава, Малдаўскае княства — 1 (11) студзеня 1647, Кіеў) — епіскап Канстанцінопальскай праваслаўнай царквы, Мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі, 3-і Экзарх Канстанцінопальскага трону (28 красавіка 1632—1647).

Выхадзец са старажытнага малдаўскага баярскага роду Магілаў. Нарадзіўся 31 снежня 1596 года ў сям’і валашскага і малдаўскага гаспадара Сымона Магілы і Семігародскай князёўны Маргарыты. У 1607 у выніку барацьбы за ўладу бацька хлопца загінуў. Пасля смерці Сымона Магілы і пасля захопу ў 1612 годзе Канцемірам Мурзай малдаўска-валашскіх уладанняў, князёўне Маргарыце з сынам прыйшлося пакінуць Гаспадарства і пераехаць на ўкраінскія землі Рэчы Паспалітай, дзе іх прынялі сваякі — пляменіца Сымона Раіна Магілянка была жонкай князя Міхала Вішнявецкага, якому належала амаль што ўся Левабярэжная Ўкраіна.

Пачатковую адукацыю Пётр Магіла атрымаў у Львоўскай брацкай школе, арганізаванай у 1586 годзе для абароны і захавання праваслаўнай веры. Сям’я Магілы вызнавала праваслаўе, мела цесныя сувязі з Львоўскім брацтвам, пастаянна дапамагаючы яму сродкамі і паслугамі ў будаўніцтве. Львоў быў непадалёк ад тагачасных малдаўска-валашскіх уладанняў; Львоўскае брацтва, адчуваючы патрэбу ў сродках, часта звярталася да адзінаверных малдаўскіх гаспадароў з просьбамі пра матэрыяльную дапамогу.

Далейшую адукацыю Пётр Магіла атрымаў у еўрапейскіх універсітэтах: спачатку ў Замойскай акадэміі, пасля вучыўся ў розных навучальных установах Галандыі, а таксама ў Парыжы.

Пётр Магіла вольна валодаў латынню, грэцкай і польскай мовамі, досыць хутка авалодаў багаслоўскай навукай, добра ведаў асновы каталіцкага багаслоўя.

Пасля вяртання ў Рэч Паспалітую быў адным з прэтэндэнтаў на малдаўскі трон. Яго пратэктарам быў Станіслаў Жалкеўскі. Пазней пайшоў на ваенную службу, удзельнічаў у Цецорской бітве 1620 і Хоцінскай бітве 1621 (у падраздзяленні Яна Караля Хадкевіча), але потым, верагодна пад уплывам кіеўскага мітрапаліта Іава Барэцкага, вырашыў прыняць духоўны сан.

Мала вядома пра перыяд жыцця Пятра Магілы, пачынаючы ад яго ўдзелу ў Хоцінскай бітве і да пасвячэння ў сан Кіева-Пячорскага архімандрыта. Пётр Магіла пачаў часта наведваць Кіеў, браў актыўны ўдзел у справах праваслаўнай веры. Украінскі гісторык С. Голубеў лічыць, што, акрамя праваслаўнага выхавання, гэтаму паспрыялі частыя сустрэчы Пятра Магілы з мітрапалітам Іовам Барэцкім — настаўнікам Магілы яшчэ з часоў вучобы ў Львоўскай брацкай школе. Адносіны з Іовам канчаткова завяршылі фарміраванне поглядаў Пятра Магілы, вызначылі кірунак яго далейшай жыццёвай дзейнасці.

На працягу 1622-27 гадоў Пётр Магіла знаходзіўся на паслухмянстве ў адным з скітоў Кіева-Пячэрскай Лаўры, размешчанага на тэрыторыі сучаснага сяла Міхайлаўка-Рубежовка пад Кіевам. У 1625 годзе ён прыняў манаскі пострыг у Кіева-Пячэрскім манастыры.

Пасля смерці 21 сакавіка 1627 года архімандрыта Пячэрскай лаўры Захара Капісценскага, ў снежні 1627 года быў прысвечаны на яго пасаду (атрымаў яе пры падтрымцы кіеўскага ваяводы Тамаша Замойскага). Архімандрыт Кіева-Пячэрскай лаўры падпарадкоўваўся не кіеўскаму мітрапаліту, а напрамую канстанцінопальскаму патрыярху і меў тытул «вялікага архімандрыта». У тым жа годзе зацверджаны на гэтай пасадзе каралём Жыгімонтам III Вазам. У гэты час яму споўнілася 30 гадоў. У такім узросце абрання на такую высокую царкоўную пасаду ажыццяўлялася ці не ўпершыню. Відавочна, гэтаму паспрыяла падтрымка Барэцкага і іншых уплывовых шляхецкіх сем’яў спавядаўшых праваслаўную веру.

Прыкладаў усе намаганні, каб за час яго архімандрыцтва Кіева-Пячэрская друкарня заняла выбітнае месца як сярод іншых друкарняў Украіны і Беларусі, так і ў грамадскім жыцці ў цэлым. За пяць з паловай гадоў яго настаяцельства з лаўрскай друкарні выйшла 15 выданняў; сярод іх былі кнігі Пятра Магілы. У 1628 годзе у Лаўры надрукавалі перакладзеныя Пятром Магілай з грэцкага «Агапита діакона главизни поучительни» і «Тріодь цвітная», у якіх тлумачыліся важнасць і значэнне царкоўных гімнаў.

У 1629 годзе на Кіеўскім царкоўным саборы прынялі да выдання «Леітургіаріон» Пятра Магілы. Ён уяўляў сабой служэбнік, выпраўлены архімандрытам па грэчаскіх крыніцах (адна з самых значных прац Пятра Магілы, на працягу больш за дзвесце гадоў не губляла свайго значэння).

Ва ўласнаручных запісах Пятра Магілы захаваўся шэраг канонаў, якія часткова ўвайшлі ў будучыя Лаўрскія выданні: Канон на прычашчэння святароў, Канон на выхад душы, Канон на стварэнне свету і плач выгнаных з раю прабацькоў, Канон пакаянны, Падзячны спеў у гонар Найсвяцейшай Багародзіцы ў сувязі з пазбаўленнем ёй Кіева-Пячэрскай мясціны ад нашэсця ляцкія войскі (1630) і іншыя. Гэтыя невялікія творы, напісаныя на царкоўна-славянскай мове, сведчаць пра вялікі літаратурны талент Пятра Магілы.

Спрабаваў дабіцца для Кіева-Пячэрскай друкарні выключнага права друкавання царкоўнай багаслужбовай літаратуры. Таму быў незадаволены спробай Львоўскага епіскапа Арсеня Желіборскага выдаць ў Львове «Служэбнік» і «Намаканон» у 1646 годзе.

Жыццё і царкоўная служба Пятра Магілы прыйшліся на складаны час у гісторыі праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай. У 1596 годзе была падпісана Берасцеская ўнія, у выніку якой большасць праваслаўных епіскапаў прызнала вяршэнства Папы Рымскага, Кіеўская праваслаўная мітраполія злучылася з Рымска-Каталіцкай Царквой. Тыя праваслаўныя іерархі і святары, якія не прызналі уніі, фактычна апынуліся па-за законам. Верныя і большасць манастыроў таксама выступілі супраць уніі. Аднак у ажыццяўленнях яе палажэнняў была зацікаўлена свецкая ўлада, таму прыгнёт праваслаўных, якія не жадалі прызнаваць перавагу Рыма, стаў звычайнай з’явай. Пётр Магіла лічыў надзвычай важнай справай прымірэння ўсіх праваслаўных — тых, якія прызналі унію, і тых, якія выступалі супраць яе. Аднак яго дзеянні, накіраваныя на прымірэнне, выклікалі неадназначныя ацэнкі сучаснікаў. Адны лічылі Пятра Магілу шчырым змагаром адзінства праваслаўя, іншыя — рукой каралеўскай улады, якая намагаецца павярнуць праваслаўных у уніятаў, разарваць сувязі з усходнімі патрыярхамі і Масквой.

29 чэрвеня 1629 года ў Кіеве быў скліканы сабор, прадметам абмеркавання якога павінна было стаць пытанне прымірэння уніятаў і праваслаўных. Станоўчых вынікаў сабор не даў.

Не споўніліся надзеі Пятра Магілы на прымірэнне цэркваў на Львоўскім саборы. Таксама удар па яго надзеях нанесла смерць мітрапаліта Іава Барэцкага. Вестку пра смерць свайго настаўніка Пётр Магіла атрымаў 26 студзеня 1631, вяртаючыся ў Кіеў з асвячэння Стаўрапігійнай царквы ў Львове. Царква была пабудавана Львоўскім брацтвам з немалымі ахвяраваннямі Пятра Магілы.

Няўдачы ўсіх спробаў па прымірэнні цэркваў спарадзілі разгубленасць і безнадзейнасць сярод праваслаўных абодвух плыняў — тых, хто прызнаваў унію, і тых хто выступаў супраць яе. Пасля азнакамлення з духоўным завяшчаннем Іава Барэцкага Пётр Магіла ўступіў у Кіеўскае брацтва, стаў старэйшым братчыкам, апекуном і заснавальнікам брацтва, манастыра і школы; гэта пасада адкрывала яму шлях да занятку мітрапольнай кафедры. Але мітрапалітам тады быў пастаўлены Ісая Капінскі.

Пётр Магіла прысвяціў значную частку свайго жыцця развіццю праваслаўнай адукацыі ў Рэчы Паспалітай. Будучы мітрапаліт згуртаваў вакол сябе адукаваных людзей. Увосень 1631 г. на тэрыторыі Кіева-Пячэрскай лаўры адкрыў першую школу. Выкладанне ў Лаўрскай школе вялося на латыні і польскай мове, стваралася на ўзор вядучых школ таго часу — езуіцкіх калегій, усяго навучалася больш за 100 вучняў. Пётр Магіла добра ўсведамляў значэнне адукацыі ў развіцці грамадства, імкнуўся заснаваць у Кіеве школы, якія адказвалі б патрэбам часу, ні ў чым не саступалі б падобным еўрапейскім навучальным установам. Задоўга да адкрыцця школы, клапоцячыся аб дасведчаных выкладчыках, Пётр Магіла падбіраў здольных маладых людзей і за свой кошт адпраўляў іх замяжу на вучобу.

Школьныя справы не давалiся Пятру Магілы лёгка — спачатку Пячэрска-лаўраўскіе інакі выступілі супраць прадастаўлення школе памяшканняў; але вырашыць гэтую праблему ўдалося. З пачаткам навучання праціўнікі Пятра Магілы сталі бачыць у лаўрскай школе канкурэнта Кіеўскай брацкай школе. Кіеўскае брацтва і казацтва ўзнялі пытанне аб аб’яднанні Кіеўскай брацкай школы і Лаўрскай, іх падтрымаў новы мітрапаліт Ісая Капінскі. Пётр Магіла пагадзіўся аб’яднаць Лаўрскую школу з брацкай, пры ўмове, што будзе ахоўнікам і апекуном аб’яднанай ўстановы.

Лаўрская школа, аб’яднаная ў 1632 годзе з Кіева-брацкай, была ператворана ў Кіеўскую калегію, якая была абвешчана правапераемніцай Кіеўскай Акадэміі, заснаванай Яраславам Мудрым.

Калегію арганізавалі па ўзорах езуіцкіх навучальных устаноў. Студэнты вывучалі тут тры мовы: грэцкую, лацінскую і царкоўнаславянскую, вывучалі багаслоўе і свецкія навукі. Сярод выпускнікоў гэтай калегіі была нямала прадстаўнікоў эліты тагачаснай Украіны і Беларусі. На ўтрыманне калегіі і кляштара Магіла запісаў дзве лаўраўскіе воласці і падараваў уласнае сяло, акрамя таго, аказваў грашовую дапамогу як калегіі, так і настаўнікам і вучням. Улічваючы хуткі рост колькасці навучэнцаў у 1634 годзе адкрылі філіял калегіі ў Вінніцы, якую пазней перанеслі ў Гошчу на Валыні (праіснавала да канца 17 стагоддзя), у 1636 годзе Пётр Магіла заснаваў калегію ў Крамянцы. З імем Пятра Магілы звязана разгортванне праваслаўнай сістэмы вышэйшай і сярэдняй адукацыі ў Рэчы Паспалітай.

У красавіку 1632 года памёр кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт III Ваза. Па польскім звычае пасля смерці караля меў сабрацца так званы канвакацыйны сойм, на якім рабілі агляд дзейнасці папярэдняга караля, абмяркоўвалі розныя меркаванні і прапановы адносна будучага каралеўства. Затым збіраўся элекцыйны сойм, на якім выбіралі новага караля.

У Прылуках склікалі вялікую казацкую Раду, якая абрала на сейм дэлегацыю. Пятра Магілу дэлегавалі на сейм ад імя мітрапаліта Ісаі Капінскага і ўсяго праваслаўнага духавенства. На сойме ён патрабаваў адмены разнастайных актаў, якія забаранялі праваслаўным будаваць цэрквы, адкрываць калегіі, друкарні, а таксама вяртання дыяцэзій, царкоўных маёнткаў. Новы кароль Рэчы Паспалітай Уладзіслаў IV афіцыйна аднавіў Кіеўскую праваслаўную мітраполію, якая дагэтуль дзейнічыла без дазволу свецкіх улад, але падпарадкаваў яе Канстанцінопальскаму патрыярхату, а не Іерусалімскаму, і вярнуў праваслаўным адмененыя прывілеі. Уладзіслаў задаволіў просьбу праваслаўнага духавенства, выдаўшы дыплом, якім гарантаваў праваслаўным вялікія правы і выгады, якія былі пазначаны ў «Артыкулах для заспакаення рускага народа». Гэтым дакументам падавалася поўная свабода пераходу як з праваслаўя ў унію, так і з уніі ў праваслаўе. Кіеўскі мітрапаліт меў, як і раней, быць экзархам Канстантынопальскага патрыярха. Праваслаўным мітрапалітам вярнулі Луцкую епархію, увялі новую у Мсціславе, забаранялі рабіць разнастайныя вобразы праваслаўным людзям. Таксама кароль жадаў бачыць Кіеўскім мітрапалітам Пятра Магілу, а не Ісаю Капінскага, які быў стаўленікам Іерусаліма. Гэта было рашэннем урада Рэчы Паспалітай як і раней не прызнаваць іерархію Іерусалімскай Праваслаўнай Царквы ў Каралеўстве.

12 сакавіка 1633 года Уладзіслаў зацвердзіў мітрапалітам Пётра Магілу. Каралеўскай граматай праваслаўнай мітраполіі быў адданы Кіева-Сафійскі сабор, за Пятром захоўваўся тытул Кіева-Пячэрскага архімандрыта, таксама яму быў даручаны нагляд за Пустынна-Нікольскім манастыром. Неўзабаве было атрымана блаславенне патрыярха канстанцінопальскага (патрыярх аказваў новаму мітрапаліту званне «экзарха святога канстанцінопальскага трона»).

У красавіку 1633 года Пётр Магіла разаслаў верным праваслаўным граматы, запрашаючы бачных прадстаўнікоў суполак прыбыць у Львоў на яго пасвячэнне ў сан мітрапаліта. Горад гэты быў абраны не выпадкова, тут яго добра ведалі і паважалі. Пасля двухмесячнага знаходжання ў Львове новы мітрапаліт Пётр Магіла ў канцы чэрвеня адправіўся ў Кіеў. Аднак Ісая Капінскі не палічыў абрання Магілы законным, падаў скаргу каралю. Цяжба доўжылася не адзін год. У лютым 1637 года Пётр Магіла запрасіў Ісаю ў Луцк, там у прысутнасці шматлікага духавенства прымірыўся з ім. Ісая зноў выступіў супраць Пятра Магілы, заявіўшы, што той сілай прымусіў яго да прымірэння. Да самай сваёй смерці Ісая Капінскі не прызнаў прызначэння мітрапалітам Пятра.

Пасля пастаўлення мітрапалітам Пётр Магіла з новай сілай разгарнуў падзвіжніцтва ў царкоўнай, адукацыйнай, будаўнічай галінах і кнігадрукаванні. Уся яго дзейнасць была накіравана на аднаўленне актыўнага жыцця Праваслаўнай Царквы. Новы мітрапаліт запатрабаваў ад пастыраў суровыя, але справядлівыя патрабаванні. Тычыліся яны найперш за ўсе абавязковай агульнай і багаслоўскай адукацыі, стараннага выканання кананічных правілаў. У сваіх граматах і пасланнях Пётр Магіла кожны раз канцэнтраваў увагу святароў на неабходнасць сваім жыццём і дзейнасцю служыць прыкладам для вернікаў, выконваючы запаведзі Божыя, нястомна клапаціцца аб пастве, добрасумленна засцерагаючы сваю годнасць ад найменшых правін.

У ведамства праваслаўнага мітрапаліта Магілы перайшлі Сафійскі кафедральны сабор у Кіеве і прыпісаныя да яго храмы, Выдубіцкі, Міхайлаўскі, Пустынна-Нікольскі манастыры і іншыя манастыры і храмы. У 1634 годзе пачалося аднаўленне Сафійскага сабора, якое доўжылася на працягу дзесяці гадоў. Мітрапаліт загадаў таксама расчысціць з-пад напластаванняў зямлі рэшткі Дзясяціннай царквы, пад руінамі якой знайшлі мошчы святога роўнаапостальнага вялікага князя Уладзіміра. Пётр Магіла за свой кошт аднавіў старую Царкву Спаса на Бераставе, для роспісу якой запрасіў мастакоў з Крыта, архітэктара Актавіяна Манчіні. Яны аднавілі таксама Трохсвяціцельскую і Міхайлаўскую царквы Выдубіцкага манастыра.

Важным пунктам актыўнасці мітрапаліта Магілы было ўпарадкаванне богаслужбовай практыкі і выдавецкая дзейнасць. Рэлігійныя спрэчкі XVII стагоддзя патрабавалі выразнага і сучаснага выкладу асноў праваслаўнай веры. З гэтай мэтай ў 1640 годзе Пётр Магіла склікаў у Кіеве сабор (8-18 верасня), на які запрасіў духоўных і свецкіх асоб, у асноўным членаў брацтваў. Следствам гэтага сабора стала зацвярджэнне і новае выданне «Рытуала» (1646). У царкоўную гісторыю ён увайшоў як «Трэбнік Пятра Магілы» які доўгі час служыў праваслаўнаму духавенству ўсёй Рэчы Паспалітай, а затым і Расійскай імперыі. У Рытуале былі выкладзены не толькі малітвы і абрады, але таксама да яго былі дададзены тлумачэнні і парады, як у тым ці іншым выпадку варта сябе паводзіць і паступаць. Пад кіраўніцтвам Пятра Магілы ажыццявілі прагляд і выданне іншых богаслужбовых кніг. Адна з самых вядомых — гэта «Служэбнік» (1629, 1639)". Таксама пад яго кіраўніцтвам быў складзены першы праваслаўны катэхізіс — «Праваслаўнае вызнанне веры». Для яго зацвярджэння ў 1642 годзе ў Яссах склікалі царкоўны сабор. На гэтым саборы, у прысутнасці прадстаўнікоў Рускай, Грэцкай і Малдаўскай Цэркваў катэхізіс быў разгледжаны і прыняты. Ён быў выдадзены ў Еўропе на грэцкай, лацінскай і польскай мовах, але толькі ўжо пасля смерці Петра Магілы. У 1696 годзе яго перадрукавалі ў Маскве, калі ён ужо заслужыў павагу ўсіх праваслаўных багасловаў заходняга свету. Доўгі час катэхізіс Пятра Магілы выконваў ролю поўнага выкладу праваслаўнай веры.

Памёр Пётр Магіла 1 (11 студзеня) 1647 года, калі яму было ўсяго пяцьдзесят. На пасадзе мітрапаліта ён праслужыў усяго чатырнаццаць гадоў. 3 (19) сакавіка 1647 цела нябожчыка, згодна з яго волі, было перанесена і пакладзена ў Вялікай царквы Кіева-Пячэрскай лаўры.

У наш час магіла мітрапаліта знаходзіцца злева ад галоўнага ўваходу ва Успенскі сабор Кіева-Пячэрскай лаўры. На месцы пахавання ўстаноўлена чорная гранітная пліта з адпаведным надпісам пра смерць вядомага мітрапаліта-архімандрыта Кіева-Пячэрскай лаўры.

За некалькі дзён да смерці мітрапаліт склаў духоўнае завяшчанне, абвяшчаючы Кіева-Братэрскую калегію першай спадчынніцай сваёй маёмасці. Ёй ён завяшчаў 81000 злотых, усю сваю нерухомую маёмасць, каштоўнасці і бібліятэку. На той час бібліятэка Петра Магілы была адной з найбуйнейшых у Рэчы Паспалітай. У ёй былі творы Сенекі, Гарацыя, Цэзара, Цыцэрона, Макіявелі, трактаты Авіцэны і інш. Нароўні з багаслоўскай літаратурай суседнічалі польскія хронікі, рускія летапісы, дакументальныя зборнікі, хранографы. У яго бібліятэку таксама ўвайшлі кнігі, якія ў свой час завяшчаў Магіле Іов Барэцкі.

У 1996 годзе Сінодам Украінскай Праваслаўнай Царквы Маскоўскага патрыярхата мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі Петр Магіла кананізаваны ў ліку Свяціцеля як мясцовашанавальны святы УПЦ МП.

8 снежня 2005 года Архіерэйскім саборам Рускай праваслаўнай царквы кананізаваны для агульнацаркоўнага шанавання.

Таксама ў 1996 годзе незалежна ад Украінскай Праваслаўнай Царквы Маскоўскага Патрыярхату кананізаваны некананічнай Украінскай Праваслаўнай Царквой Кіеўскага Патрыярхату (УПЦ КП).

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пётр Магіла