Plattdeitsche Litratua

D plattdeitsche Litratua umfasst d literarischn Textt i de vaschinanen Dialektt von n Plattdeitschn. Es Plattdeitsch in a Reih mid de Virlaffa vo da Sprouch, wej es Altsaksisch oda Altnidadeitsch, houd a recht longa Schreibtradezion iwa d Johrhundat. Dennat is s niad allawal literarisch aktiv gweng: Es Altsaksisch, es Mittlnidadeitsch u d moderna Periodn stenga aa trennt vonnanond. Heitztoḡ wiad s Plattdeitsch oda Nidasaksisch ganz untaschidle gschrim. Af Altsaksisch homma niad vill Textt; as Mittlnidadeitsch hod af s End von n Mittlolta a Periodn vo gressana literarischa Aktiwitet ghobt. Min Afkumma u Dafolg vo da nidalendischn u da neihouchdeitschn Standardsprouch i da frejmodernan Zeid is af Nidadeitsch iwa d Johrhundat nimma vill gschrim woan. Ejascht in n 19. Johrhundat hod s primer oda vur ollm z Deitschlond wida a Renessons gem. Gengwerte wird dou recht villalloa gschrim. Ret reglmásse kumma a Románna, a Nowelln, a Gschichtlsammlinga, a Gedichtsammlinga owa a Audioprodukziona, a Podcasts uaw. von n gredtn Wort assa, i da oinnan Region mejra wej i da ondan. Weitas git s aa nu a literarischa Zirkln, a Zeitschriftn, a Preis, a Schreiwaportrejna af DVD u dgl.

Es Altsaksisch is de eltast gschrimana Vurgengasprouch von n Nidasaksischn, festglegt zwischn an 9. u 12. Jh., bis zen Iwagang af s Mittlnidadeitsch. Es is vo d Saksn u d Angeln in n heiting sidwestlinga Dänemark, in noadwestlinga Deitschland un n noadestlinga Batawja oda Holland gredd. Af n Gstod vo da Nordsej zamst da modernnan Prowinz Groninga is a Oltfrisisch gredt worn. Es Altsaksisch is vawondt mid de iwatn westgermanischn Sprouchn, wej an Oltfrisischn, an Oltanglischn, an Oltwestnidafrenkischn (wou ma bessa unta n Nama Oltnidalendisch kennt u bsundas in Sidn vo d Nidalandn un in heiting Flándan gredt worn is), an Oltoustnidafrenkischn un an Olthouchdeitschn. Dej Dialektt vo dena, dea wou ba da Groussn Velkawondarung af d Britischa Insl iwagsetzt han, hom se sida an 5. Jh. mid da Zeid gõnz ondas antwicklt oda asgfurmt.

Es han niad vill Altsaksischa Textt daholtn: z viadascht han dou nu de Taufglibdna, dej wou d Saksn hom obleng derffa. Wos dou gschrim woan is, is eftas as da Fiadar vo ondane wej d Frankn kumma, dej wou s Saksisch lei nea eigschrenkt gnutzd hom. Da literarisch Text, wou alloins scheja komplett daholtn blim is, is da Heliand, d.h. da Heiland, a altsaksischa Mammut-Epos vo umma 825, vo den wou ma moint, dass da frenkische Koasa Louis da Betade 'es hod schreim loua, wal a dej katolisch gmachtn Saksn en kristlechn Glam hod gnejchta brenga wolln. Da Epos mid Alliterazionna handlt von n Jesus un is wissnschaftle zejascht von n Johann Andreas Schmeller umma 1830 publeziat woan. Omed von n gleichn Vafossa is es i Fragmentna daholtn blimana Gadicht Genesis.

Zwischa da altsaksischn Zeid u da Blej vo da mittlnidadeitschn Litratua ling a poa Johrhundat, i dea wou d neadlinga Schreiwa vo a Litratua ejara es Mittlhouchdeitsch gnutzd hom un irna Schreiwarei a schwocha Obklatsch vo da sidlinga Litratua von n Walther vo da Vogelwaid un ondan gweng is. In n Nidadeitschn hod d literarischa Aktiwitet in Siḏn stott gfunna. Da minnesenga Hinnerk van Veldeke (umma 1150 bis nouch 1184) hod af Altlimbuagisch gschrim; Es Weak vo da in n 13. Jh. lemmatn Mystikare Hadewijch hod an brabantischn Eischloḡ. Da Claus Schuppenhauer, wou a groußs Vejch ban Institut für niederdeutsche Sprache z Brema gweng is, moint:

Es houd aso schej õgfongt mid da nidadeitschn Litratua [min Heiland] un is aso gách zen End kumma. Vo umma 1100 õ is am mejran schou gour nimma koa Nidadeitsch niad gschrim worn. D saksischn Edlleit han scheints awl stirka worn, dea Karolinga hom wejnga zen meldn ghobt. Da Nordn hod mejra u mejra d Politik o si grissn u se nou an nou da hejchann Kultua von n Sidn zougwendt - owa s Nidadeitsch is hem hintnunta gfolln.^[1]

Min afkummatn Handl, vur allm duach Stedt, dej wou se zamgschlossn hom i da Hanse, is s Oldsaksisch zarana Schrifd- u Hanḏlssprouch gwachsn. Durch dej Antwickling, dej wou ebba 150 Jouana dauad houd, is s Mittlnidadeitsch nou weitakumma. Dej Epochn vo da Sprouch umfasst d Zeid zwischn en 12. un n 16. Jh. Da Saksnspejgl, a eiflußreicha Sammling vo seksischn Recht vo umma 1225, gid en Zoustand vo da Sprouch wida. Es Mittlnidadeitsch hod se aa miḏ en Zuḡ vo d Saksen af d slawisch bsidltn Landln estle vo da Elbn af n heitinga Noadoustn vo Deitschland, u nu weida hi af n Oustn von n heinting Poln (selmol Pomman u Preissn) asdeant. Z Oust- u Noadfrisland un i d ummalingatn frisischn Landstrichh hod se s Mittlnidadeitsch af Kostn von n Friesischn broat gmacht. Dej 17 Keuren en 24 Laandrechten vo da frisischn Freihát han aa af nidasaksisch umgsetzt. Niad gredt vo dej Rechtstextt, wou klejnnana separata u vamischta Dokumentt u Brejff han, han kámm a Groninga Textt niad tradiat vo dera Zeid, wos doudadurch kumma is, dass i d Omtsstumma z Groninga nou long a Latein gschrim worn is, 'dasida' dass d oafocha Leitn niad schreim hom kinna.

Dej Blej von n Mittlnidadeitschn is ebba zwischn 1370 u 1530 gleng. Es is d dominanta Schreibsprouch in n Noadn vo Mittleiropa gweng; un aa a lingua franca fia n weitanan Noadn vo Eiropa, dej wou af n Woatschatz - an Wirtastond, d Lexik - von n Dänischn, Noaweḡischn u Schwedischn an storkn Eifluß gnumma houd.

Urspringle hod d nidadeitsche Litratuasprouch se asgfurmt in n oustfahlischn Brauschweiḡ, vo den wou s ret stoak a houchdeitscha Eifliss asgsetzt gweng is. Spada hod se da Schwarpunk af de neadlinga Hansestedt hi vaschom, bsundas af Libeck, vo wou a standadisirada Eifluß asganga is, wej aa heit s Nordnidadeitsch an standardisiratn Eifluß af s Plattdeitsch houd.

Zwengs dan dass s Mittlnidadeitsch a Hanḏlssprouch gweng is findt ma a haffa vo de iwalejfatn Weakk un Urkundna in a ekonomischa u politischa Sferna. Nou an Schuppenhauer iwawejgt in n Mittlnidadeitschn da Zweck u niad dej Kunst: A richtiga Dichtung, howe gmoint, ebbs, wou se oins wos assinniat u d Nidaschrifd wej a Biltl vo da Welt vur d aingan Áng dascheint - aso a Ort Gschreib findt ma i da mittlnidadeitschn Zeid fost gor niad. Dou houd ols an festn Boḏn unta d Fejss. Noudenka hom s schou aa wolln, d Hansabirga, owa blouss niad zvill. Dej Welt, ming s denkt hom, is aso schou griawe gnou, iwanorrata Witz han weis u wourhofte niad nejde.

As git weitas grejssana literarischa Weakk in n Mittlnidadeitschn. Dej Thematik doudavõ is eftas vo annaschwou iwanumma. A Weakk vo dera Zeit han dea Fulngatn:

• es Poem Flos unde Blankeflos von n 15. Jh., a ret vakirzta Adapzion von n altfranzesischn Román Floire et Blancheflor, iwa d Passiõ zwischn an hoidnischn Prinz un a kristlinga Sklawĩ. Af s selzeitinga Publikum mou s an Eidruk gmocht hom, wou s se gholtn houd i niad minda wej fimf Handschriftn.
• Es Oustaspill vo Redentin, a Mysterjaspill (kirchlichs Binastick fia s Vulk), wou 1464 z Redentin ba Wismar af da Oustsej oda aa z Libeck gschrim woan is. Es Binastick gejt iwa d Tareigniss zwischn Korfreida un Oustan, an Niḏagang i d Hell un an Kristus sa Iwawinnung von n Teifl un n Toud.

• D Nidadeitscha Biḇl, duach n Steffen Arndes 1494 z Libeck druckt. Da freja Biḇldruck - oa vo drei Biḇlasgom af Mittlnidadeitsch - is breamt zwengs da schennan Plottn - Biltln oda Stichh.

• Reinke de Vos, a epischs Vejchalpoem, 1498 z Libeck druckt duach n Hans van Ghetelen. I dera Gschicht mou da Reinke da Fuks se verantwoatn vua en Kine vo de Vejcha, en Lejw Nobel. Duach vaschlongas lejng woiss ar se vo sane ganzn Õklong frei zen reḏn.
  
  Da Fuks Reineke stejd inrana oltn Tradezion vo eiropejschn Vejcha-Epana, wou vo da lateinischn Ecbasis captivi zen Nivardus san Ysengrimus u Reinardus vulpes, an oltfranzesischn Roman de Renart, en mittlhouchdeitschn Reinhart Fuchs von n Heinrich der Glîchezære un an mittelnidalendischn Van den vos Reynaerde gejt. D moderna nidasaksischa Version vo da Gschicht is gmocht worn durch an Jan Naarding (Reiner Robaord) un an Klaas Kleine (Reinder Robaord).^[2] Reinke de Vos hod ebba dan Dafolg u d Vabraitung von n Tiel Oelenspiegel weita unt ghobt. Da Luther hod s a 'lempinga Parodi af d hefischa Welt ghoissn u fia n Goethe is s a 'uhoaliga Weltbiwl' gweng. 1544 is z Frankfurt a houchdeitscha Iwasetzing assakumma. Umma 1752 is a Prosaversion von n Johann Christoph Gottsched daschina, af dan wou an Goethe sa Reineke Fuchs basirt.

• De düdesche Schlömer, a gaistles Theatastickl vo da Elckerlijc-Gschicht, gschrim duach n Holsteina Pastor u Bihnaschreiwa Johannes Stricker (umma 1540-1599). Da 'Schlömer' is a Liedrijan, da wou d zeitlinga Welt valoud u nou mid sane Sindn konfrontiat wiad. As grámt u druckt an, u dua sa Rei hofft ar bis af zletzt doh niad i d Hell zen kumma.

• Da Tiel Oelenspiegel, a anonyms Weak, omed von n Braunschweiga Autor Hermen Bote (umma 1450 - 1520), vo dan wou d ollaeltanna daholtnna Kopie vo 1510/1511 stamt. D Gschichtt gejd iwa n Bojazza Till Alnspejgel, da wou durh s Háalig-Rejmischa Reich fohrt u de Leit feksiat un õ da Nosn ummafejat. As Weak is af Frejneihouchdeitsch gschrim, owa d Woatwitz, wou af Houchdeitsch niad funkzionian, zoing, dass s Bouch zejascht af Nidadeitschn gschrim u nouhat i s (Nei-)Houchdeitscha iwasetzt worn is, wou s a gressana Lesaschoft daglengt houd.

Af s End vo da mittlnidadeitschn Periodn hod s Nidadeitsch sa Õseng valouan, is wej a Schreibsprouch i s Hintatreffn, u wej a Treḡa vo da Litratua nimma gnutzd woan, wos gwissa soziala u ekonomischa Grindt houd:

• D Hansa, da viradascht Treḡa vo da Sprouch, houd afzletzt hi sa Stiakn valouan (i 15. u 16. Jh.).
• Ánglja, d Nidalandn, Danemark u Schwejdn han a eansta Konkurrentn fia d Hansa woan u leng a Pfleckl in Weḡ geng as Heanemma von n Mittlniḏadeitschn wej a internazionala, "zwischnstootata" Hanḏlssprouch.
• Noaddeitschland is unta n kulturelln Eifluß vo houchdeitscha Regiona grouṯn, u d Leitn han awl drengta as prestischjesana Houchdeitsch heazennemma; dawal d estlinga Seitn vo d Nidalandn awl mejnra unta hollendischn Eifluß kumma is.
• Dej feidaln Fiaschtn han stiaka woan u hom s Houchdeitsch gstizt.

D mid Obstond dafolgreichana deitscha Bibl is d houchdeitscha Luther-Bibl vo umma 1522. An Luther sa Bibl-Iwasetzung hod direkt und indirekt an groussn Eifluß af d Sproch z Deitschlond ghobt, owa es Mittlnidadeitsch niad glei vadrengt. In n 16. u frejja 17. Jh., dej Zeid vo da Reformazion, han af Mittlnidadeitsch bsundas nu reliḡjesa Weakk publeziad woan, wej a Bibln, a Katechisma, a Predigtn, a Streitschriftn u dgl.

Da Bolko Bullerdiek schreibt doudriwa, dass nou aa d plattdeitscha Bugenhagen-Bibl gem houd, owa Bugnhagen z stork af n Text vo da Luther-Iwasetzung pickn blim is, es PLattdeitsch vo destweng ned aso authentisch gweng war u sa Bibl niad aso populer worn is, wej s Orḡenal.^[3] Niad vo d religjesn Werkk gredt, hod ma s Mittlnidadeitsch nimma vil hergnumma wej a Schreibsprouch. In n Groningarischn un in Ostfrisischn, i da Zeid niad wej as Nidadeitschn nei afkumma, han z dera Zeid scheja koa Textt niad gschrim worn. Tegle min Vaendan vo da Sproch von an Frieischn mid an nidasaksischn Eifluß zeran Nidasaksisch mid an frisischn Eifluß, hom dej Regiona ira Politik mejra u mejra af Holland asgrichtt. As Schrifttum is rundumatum in n Hollendischn afgonga mid hem du dou a por Charaktaristika von n Groningisch-Ostfrisischn.

As n Mittlnidadeitschn is as moderna Nidadeitsch oda Neinidadeitsch bakumma. Dej Sprouch toalt se weita af:

• i s Oustnidadeitsch in Noadoustn vo Deitschland
• i s Westnidadeitsch, es wou z Deitschland i da Regl Plattdeitsch i d Nidaland i da Regl Nidaseksisch ghoissn wird

I da frejmodernan Zeid, von spádan 16. bis zen 19. Jh., is dou i d Nidalandn u Deitschland recht wejng af Plattdeitsch gschrim woan. D gweanlinga Leitn, wej aa d reichana Biagaschoft, hom d Sprouch dawal nu weita goud gredt. D Stootssprouchn - Hollendisch fia d Nidalandn, u (Nei-)Houchdeitsch fia Deitschland u Preissn - han trong woan durch d Aristokrati u d Amtsleit. D letztan hom in n nidasaksischn Sprochraum ej amol aa wos vo da Regionalsprouch i d Stootssprouch einabrocht.^[4]

Bol d gõnza Schreiwarei af Plattdeitsch vo dera Zeid kumt vo Deitschland. Af Plattdeitsch is nu weid i s 17. Jh. ollahant reliḡjeess Druckweak assakumma. Weitas han dou i da Regionalsprouch vur olm Reimall u Gstanzln gschrim, wej u.A. a Houzadspoema. Umma a dutzad Plattdeitscha Houzadspoema han gfunna woan zwischn 1636 u 1820, gschrim durch u fia d stodarischa Birgaschoft. A Tradizion vo Bauanzeiḡ, wou umma 1550 afkumma gweng is, mid Burenbedregerie, Clawes Buer u Wo men böse frouwens fraem maken kan, hod s nu bis 1750 gem.

Fia sechtana Diwertiment oda Untaholting, in n Gengsotz za hejchanan Litratua, is s oafacha Sprouch weitas nu gnutzd woan. D roua Vulkssprouch, wou se 'osticht' gengiwa da distinguitann Stootssprouch, is a Stilmittl dawoan.

Da Schuppenhauer moint doudazou: 'As Nidadeitsch selba wej a ernsthoftiga Soch õseng, a groussa nidadeitscha Litratua schreim zen wolln - wej ner solt oins in n 17. un n 18. Jh. af asu a Idee kumma? Ná, grod onnascht umma is s gweng; as Nidadeitsch is as a Dialekt, a Regionalfurm gnutzd worn, un as a Sprouch, wou an Untaschid vo unt un om deitle mocht u wou vo destweng a Stilmittl is.'

Dej Affossing hod se tejff gsetzt un is bis af heit i vill nidadeitscha u plattdeitscha Litratua u Textt zen finna. D Regionalsprouch is redazirt woan af a folkloristischa oda aa spássiga Untanemmunga un oft umsaumt mid da Stootssprouch. Owa d 'Ukinstlthait', d gredta Ort von n Nidadeitschn, is mid da Zeid aa gseng worn wej a Vurtoal vo da nidasaksischn 'Schreibarei' (wej z.B. unt ban Klaus Groth).

Umma 1652 hod da Johann Lauremberg (1590-1658) vo Rostock d Veer Scherzgedichte, In Nedderdüdisch gereimt assabracht. Doudamid wendt ar si scheints genga n Vafoll vo da Vulkssprouch; dass ar gschrim houd: 'Unse Sprake blifft altidt bestendig und vest' . Sane Scheazgadichtt hod ma as a Satira õgseng; a mochad a Komedi vo d oltmodischn Breichh, u d Plattdeitscha Sprouch ghejat aa dazou. Da Lauremberg nutzd dej Sprouch aa niad fia sane weitann Weak.

Umma 1661 is z Amsterdam Den Westfaelschen Speel-Thuyn assakumma, mid dej fulngatn fimf Komedjana: 'De Historie van Slenner-Hincken Landlaup, Hellenvaurt un Juffrenhijlk', 'Tewesken Hochtijdt', 'Tewesken Kindelbehr', 'De Historie van Lukevent of 't Samenspraeck van Knubbe, Stortentuen un Lukevent' u 'Een Overijsselsche Vrijagie van Lubbert Boukslach unde Smudde-Mulen Swenne'. Da sprouchkunde Klaas Heeroma situiat an 'Lukevent' i da Gelders-Münsterlendischn Grenzregion u de 'Overijsselsche Vrijagie' z Sidwest-Overijssel (wohrscheinle Dèventer). Da Historika Frank Löwik lokalisirt dej zwoa Stick z Overijssel.^[5]

Vo 1672 oda evtl. 1671 stomt dej Possn t'Samen-spraak, Ofte Westphaelsche To hooupe Kallinge Manges den SWARTEN MEYSTER Onde sinen KNEGT, deitle durch an Nidalenda gschrim in a Ort generalisirtn Westfelisch. As is goud migle, dass des a Oustnidalenda gweng is, da wou sa aings Nidasaksisch 'verwestfelisirt' houd.^[6] Dea Stick ghejan z gõnz wejng frejmoderna Textt i da Regionalsprouch von n nidalendisch-nidadeitschn Sprochraum, oda von n umittlborn Grenzlond. A Fragment vo da 'Overijsselsche Vrijagie':

Lubbert:

Huer moer; nich lange te bruen 'k hebbet ty jo genogh eseght woe icket met Zwenne af espraken hebbe, on ick bin jo grout en starck enoch.

Geise:

Henja duw weirst wal grout enoch men du bist noch soo luttick in jaren, on te los heufdigh.

Geirt:

Henja, Suster Geise, dat tueg wil nu so lange nich wachten asse wy wel eer edaen hebt, se bint nu te kettel-startigh.

Von n Caspar Friedrich Renner (1692-1772) is 1732 z Brema s Vejchaepos Hennynk de Han daschina, wou af n niad long doudavur nei antdecktn un asgemman Reynke de Vos.

In a paar Glenghatsgedichtal vo da Barbara Maria van Lier (1751-1778) han a Setz oda Frasn in drentesa Dialekt oda Drentischn zen finna.

Da Johann Heinrich Voß (1751-1826), a Dichter un Iwasetza vo da Region von heinting MeckPom, houd i san Musenalmanach (1776-77) zwoa Veerlander Idyllen af Plattdeitsch publeziat: Up den Weg na Wansbäk (De Geldhapers) u De Winterawend.

Von n Diederich Georg Babst (1741-1800) is as Weak Allerhant schnaaksche Saken tum Tietverdriew; afers Wahrheeten üm sick meeto to spegeln in unse Moderspraak (1788-1790) daschinna.

Umma 1793 is z Stadsgrunnegs s satirischa Stick Et en Fret assakumma. I dan Theatastick findt ma scheints zen ejaschtn Mol de neigroningarischn Laut "ai" un "ou" af Papir druckt.

Da Mola Philipp Otto Runge (1777-1810) houd õ dej Grimm Brejda z Vuapomman dej Merchna oda Soḡmáhrla Van den Machandelboom u Von den Fischer un siine Fru gschickt. As Letzt handlt von an Fischa, da wou in a Bawlatschn oda Chaluppn wunt, wou blouß da "Pispot", d.h. d Schissl oda d Latrina, ghoissn wird. A fongt an Fisch, wou zen Dank doudafir dass ar freiglossn wird, an Wunsch von en Fischa sana Frau dafillt, dass in an gscheitn Haus wona, wal dej Frau niad gnou krejgt un awl nu an weitan Wunsch houd, langt s an Fisch ejḡatwonn u sa wona wida i dan Heisl. Weitas hom d Grimm Brejda d plattdeitscha Soḡmáhr De drei Vügelkens publeziat.

In n Laff von 18. Jh. houd unta n Eifluß vo da Romantik a Toal vo de inteletkualln õgfangt d Natua u s Landlebn vo d oafacha Leitn zen idealisian u z vaherrlichn; dass a groußs Anteress fia d oltn Vulksbreich u d Vulkssprouch woksad woan is. Da nei Blik af s gweanlinga Vulk houd aa da Schreiwarei i d Regionalsprouchn an Schupfa gem. Oa han sammlad wuan u hom õghebt Woatlistn zen machn - eftas doudafir dass ma mid regionalna Wirta d Standardsprouch spickad - un in n 19. Jh. i d Nidalandn wej aa z Deitschland nou a Vulkslem i Reim u Gschichtln af Plattdeitsch schreibt.

In n 19. Jh. mocht d plattdeitsch/nidasaksischa Litratua a Renessãns duach. Dea wou schreiwad worn han, hom õgfongt af d Regiona zen schaua, hom mid a Inspiraziõ a Schlou - an Weḡ - fia a Anekdotn u Gschichtln gschlong un õghebt aa ebs i da Sprouch vo da aingann Regiõ - stotts i da antwickltanan Stootssprouch - oiazenkritzln. Dou hod s zen Schreim i da Regionolsprouch aa gor koa orthografischa Regln niad gem; an ejda hod gschrim, wej dass a denkt houd.

Oa Autorna brenga bazeitn a Weakk af d Plattdeitsch/Nidasaksisch assa. 1816 hod da Grunninger Viasteja Geert Jans Cool z.B. dej Zaamenspraak tusschen Pijter en Jaap die malkaar op de weg ontmuiten boeten Stijntilpoorte assabracht.

Da A.C.W. Staring (1767-1840) is danou mid da Tuchtiging der Algerijnen, 27 Aug. 1816 assakumma, gschrim in n Dialekt vo Achterhoeks vo Zutphen.

Da Textiluntanema Benjamin Blijdenstein (1780-1857) is min Twenther Brulf'teleed vo 156 Versreia 1836 da Ejascht, vo dan wou ma a Gedicht in n Twèenta Dialekt kennt.

Weitana Autorna presantirn schou frej ira Sommlinga i da Regionolsprouch, wej da Wilhelm Bornemann (1766-1851) mid sane Plattdeutsche Gedichte (1810) u sa Nouchfulga da Friedrich Wilhelm Albrecht mid de Plattdeutsche Gedichte von einem altmärkischen Landmann (1817); oda da Georg Nicolaus (Jürgen Niklaas) Bärmann mid: En Höög- un Häwel-Book för'n plattdüütschen Börger un'n Buren (1822), gfulgt vo Dat grote Höög- un Häwel-Book: Dat sünd Dichtels, Rymels un Burenspillen in hamborger plattdüüdscher Mundart (1827).

I d Nidalandn is d nidasaksischa Litratua i d Õhiab i prwenzjella Almanach bakumma. Dej Almanacha, dej wou in n 19. Jh. recht an Riß ghobt hom, han a jeds Joua assakumma u hom a Informaziona vo generella Oat ghobt, wej a Kolenda, regionola un ertlinga Zeitn u Datn uaw. Drĩgstontn han aa Artikl, Dazellinga u Poema, oft amol moralisirad u midrana Relazion za aingan Prowinz. Dou hod na bspw. d Regionolsprouch gnutzd wean kinna - niad wal d Autorna selmol d Stootsprouch niad kinnt hom, vill ejara wal d Regionolsprouch eana mejnra zougsogt houd wej a Mittl, as Vulk zen skizzirna. Da Geldersche volksalmanak is assakumma vo 1835 bis 1900, da Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren vo 1836 bis 1855, da Friesche Volksalmanak vo 1836 bis 1853, da Groningsche Volksalmanak u da Drentsche Volksalmanak vo 1837 bis 1851. Af dej Generaziõ is a neia Serja vo Almanacha nougfulgt.

In n Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren vo 1837 is a Adapzion vo an Gedicht vo Ludwig Uhland duach an Johannes Henricus Behrns (1803-1883) vo Enschede: Leed van 'nen olden bèddelman, wos a 'typisch romantischs Gadicht vullas Kloḡ oda Selbstmitload' saa soll.

Dej Qualitet vo oa Autorna hod an Gebrauch vo da Regionolsprouch afbrochn. Iwa n G.A.C.W. le Vasseur de Coignée, Marquis vo Thouars (1807-1850) moint da Historika Frank Löwik: Merkwirde in n Gengsotz zen Dichta san gschwollanan Stil, wou s um sa nidalendisch-sprochigs Weak gejt, steja sane zwoa Poema in Twentsa Dialekt, wou ganz direkt vo da Sprouch u vo destweng nu goud zen lesn han. Dea Gadichta han publezirt in n Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren, i da Soamen-sproake tusschen Geert en Luuks an de Rammelbekke tusschen Dennekamp en Nothoorne (1838) un in n Breef van Swooflings Hinte oet Amsterdam an zien volk in De Lutte biej Oldenzel (1839). Da Löwik hod gschrim: Dea Gadichta trogatn a Spurn vo san Vableib in n Drentischn u daß ar hem ze ... d aso ghoissanan Podgaristn ghejat houd.

Drei Firdarar vo da Litratua z Drenthe - af Hollendisch u drèentischa Regionolsprouch - han da Assagewa D.H. van der Scheer (1791-1859), da Schurnalist Harm Boom (1810-1885) u da Prediga A.L. Lesturgeon (1815-1878). Dej hom 1843 afs Ejascht an Toal vonrana Reiha vo Fortngschichtn unta n Titl Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschetst door Drie Podagristen publeziat. A Podagristn han wertle Leitn mid Gicht i d Fejss; dej drei waratn af Bad Bentheim af da Kur gweng u hettn vo durtn as z Fouss u mid da Schesn duach an Toal vo Drenthe a Fohrt gmocht, owa gõnz aso is s wuhl niad gweng. In ira Gschicht han aa a Dialog in n Drèentischn.

Da Rouke Broersma, da wou d drèentischa Schreiwarei zammgstellt houd, moint ze dej drei Podagristn:

Sej han determinirt gweng, koa engherziga Regionalistn niad zen wern, sundan ejara a weitdenkada Kosmopolitn, dej wou, i Iwaoastimmung min selmoling Zeidgaist, d Romantik, un asrana broatn internazionaln Asrichting a Dakenning gsoucht hom fias regional-aingana, also aa fia d Regionalsprouch u d Regionallitratua. Sa hom untasoucht, studiat, gschrim, ondana a Untsouchung, Studja u Schreim mochn loua; u hom a Publikazionskanel (Valoḡ, Zeiting, Almanak) antwicklt. Dej Drentischa Litratua hod õgfongt ghobt.

I da ejaschtn Asgoub vo 1836 vo an Van der Scheer san Drent(h)sche Volksalmanak is es ejascht Gedicht af Drèentisch gstonna von an anonyman Drenta mid dan Titl Zaomensproak over 't Broabands opreur, tussen Baerent, Greet en Harrem. Oa moina z Unrecht, dass s Poem Het hunnebed te Borger vo Willem Seymour Mulder umma 1853 in n Almanach Drenthina es olla eltana drèentisch-sprochiga Gedicht wárat.

Van der Scheer houd 1851 sa passirlicha Anektdotn Ho Baos Julfring meende den Duvel in hoes te hebben. 'n Verhaol dat ofgrieslik mooi is en t'Emmen is veurvallen assabrocht. Von n Harm Boom han wej a Fejetõ i da Provinciale Drentsche an Asser Courant zwou Gschichtn vo Berend u Jaaije Veltink oet t' Emmer Karspel gstonna - as ejascht gõnz af Drentsch; as zwoat af Nidalendisch mid drentscha Dialog. D populernan Gschichtn han villfoch druckt worn.

An Lesturgeon sa drentscha Gschicht ''Inne Gengelderei'' findt se i da breamtn Antologi Van de Schelde tot de Weichsel. Nederduitsche dialecten in dicht en ondicht vo 1882, zammgstellt durch an Joh. A. un L. Leopold. In da selm Antologi is vo A.A. Steenbergen (1814-1900) a haffa Gschichtln u Gadichtt iwa mythischa Themata vo Hoogeveen u Dwingeloo. D Podagristen un ondana Autorn hom nu weitana Gschichtln u Gadicht nu mid da Regionolsprouch gschrim.

Nou an deitschn u schweiza Vurbilt is i d Nidaland in n 19. Jh. dej Dorffnowelln õ wok (en vogue) kumma, i dej wou s Bauanlem daschrim un uaft da Kontrast zwischa da lendlinga Schlichthait un dan stodarischn Gwurl vo Umstendt skizzirt worn is. Vo dan kenntn Autor Harm Tiesing (1853-1936) han umma dan Umbruch von n 19. af s 20 Jh. draa dreentisch-sprochiga Feulletona daschina, dej wou bold nou san Furtgang i Bouchfurm assebrocht woan han: Marthao Ledeng, de bloem van 't daarp, Over de Hunse [hoe Veenholtens volk d'r leefde] ’n vertelling veur ’t Drèèntsche volk u Zien broed verloren.

Dej romantischa Dorffsnowelln - eftas ejascht wej a Feuilletõ i de Zeitinga daschina; amol rundummatum i da Regionolsprouch, amol blouß mid de Dialog - is a bleiwad populers Schãnre worn u bstimmt fir an groussn Toal von n 20. Jh. an Karakta vo da nidasaksischn Prosalitratua.

Z Deitschland is in n 19. Jh. es Schreima i da Regionolsprouch gfirdat worn duach a gonza Reih vo Autorna, vo dena wou a por literarisch virastechn. Koa Auto vonran vagleichborn Format is i de Nidalandn z derazeit i da nidasaksischn Litratua is niad virakumma. Za d kentann Representontn vo da plattdeitschn Litratua von n 19. Jh. han nou an Olta, da Fritz Reuter (1810-1874), da John Brinckman (1814-1870) u da Klaus Groth (1819-1899). Dej hom niad blouß in n oingann Lond an Eifluß ghobt, sundan aa d nidasaksischa Litratua i d Nidalandn inspiriat.

Da Fritz Reuter (1810-1874) is vo Stavenhagen in n heitinga aso ghoissanan MeckPom. Studirt houd ar af da Universitet vo Jena un is 1833 zwengs poletischa Reḏn arretirt u weggsperrt worn; umma 1840 is ar wida frei kumma.

An Reuter sa ejaschta Asgoub is as Sammlwerk Läuschen un Riemels, a Anekdotn u Reim, vo 1853, gfulgt vonrana zwoatn Sammling umma 1858. As Sammlwerk is recht positif afgnumma worn, u nougfulgt worn vo dea Polterabendgedichte u De Reis nach Belligen umma 1855. As letzt Werk is a humoristischs Gadicht iwa d Awenturn oda Omteia von a por meklbörga - i moin meklenburga - Bauan, wou af Belgja wolln, dass hinta dea Mysterja vo da houchantwickltn Kultur kumma, wou owa ba eran Zill nej niad õkumma.

Da Reuter is in n Grund a Vollzeitautor gweng. A wichtinga Werkk vo eam han weitas Kein Hüsung, a Dorfepos vo 1858, u Hanne Nüte un de lütte Pudel, a Poesi vo 1860, un a gõnza Reiha vo Gschichtlsammlinga, wej Olle Kamellen, Ut mine Festungtid, Ut mine Stromtid oda Dörchläuchting vo 1860 bis 1866. As gibt gõnz lewendiga Momentafnoma as n Reuter sana aingan Umwelt u da preissischn Gschicht, wej dan Afstond genga n Napoleon. Sane gsommltn Werkk han i de 1860ga Jouana assakumma, u sa Glanzwerk Ut mine Stromtid is 1878 glei af Englisch iwasetzt worn. An Reuter sa Schreiberei is aa assaholb von n Nidasaksischn populer worn, aso populer wej nu koana af Nidasaksisch bis durthnhi. Da Germanist Wolfgang Stammler hod amol gschrim, dass d Person von n Inspektor Bräsig - i da Stromzeid - i n Erntempl vo da Weltlitratur ghejrad.^[7]

Da John Brinckman (1814-1870) vo Rostock is - nu gacha wej da Fritz Reuter, owa minda long - zwengs politischa Reḏn eikastlt worn. Ar hod vasoucht a neis Lem i de Vaoinigtn Stootn õzenfonga, owa is vo durtn zwengs an Gsund wida zrugga i d Hoimad, wou ar nou a Lihrar gweng is.

Umma 1854 fongt ar õ nidasaksischa Gadicht u Gschichtln zen schreim. Mejra u mejra Leit hom ebs vo eam ghejat, ner - grod nou san Toud - is da Suksess, sa Dafolg, douher kumma. Z sane Werk ghejat da Kasper Ohm un ick vo 1855 bis 1868, da Vagel Grip mit Dichtung vo 1859, da Voß un Swinägel mid a Gschichtln vo 1854, da Mottche Spinkus un de Pelz a humoristischa Gschicht iwa a Juḏn z Güstrow u Von Anno Toback a Sejforaromaan. Sane gsammltn Werkk han umma 1900 publezirt worn.

Da Kritika Paul Fechter hod iwa n John Brinckman gschrim, dass sa breamtas Bouch 'Kasper Ohm un ick' nouch - u toals gor iwa - an Fritz Reuter san 'Stromtid' stengad; dass i da Person von n oltn Kopatejn Pött, dan alloa wouanan Oustsejfora vo da deitschn Litratur, vill mejra Kroft wej in n Onkl Brösig von n Reuter sitzad.^[8]

Da Klaus Groth (1819-1899), da Schejllmoasta vo Heid i Dithmarschen, hod dan Gadichtband Quickborn. Volksleben in Plattdeutschen Gedichten ditmarscher Mundart 1852 assabrocht, mid dan wou ar furtahi kennt worn is. I sana Gadichtt furmalirt da Groth as nerdlinga Flochlõndlem. A hod d Asdruckskroft vo da Regionolsprouch deitle gmocht, u gfunna, dass des wos fáhlt von n abstraktn Gsoḡ wett gmocht wird durch d sinnlichara, greifborana Treffsichahait.

Z Kiel hod da Groth min Professa Karl Müllenhoff ban Daschreim vo da Platdeitschn Grammatik und Orthografi midgwerklt. Ar hod aa Gschichtln u Jungd-Arinnarunga gschrim. Ar is af (Nei-)Houchdeitsch iwasetzt worn u hod s Dascheina vo sane gsammltn Werkk nu gseng. Dej Kompanistn Johannes Brahms un Arnold Schönberg hom vill vo sane Lejda aa vatount.

Dawál d nidasaksischa Litratua von n 20. Jh. koa ununtabrochnna Furtsetzing vo da mittlnidadeitschn Litratua is, hom se a spezjella Autorna doudavõ inspirian loua. Aso hom a Schreiwa wej da Jan Naarding u da Klaas Kleine ira aingann greimtn Versiona oda Nouchdichtareia von n Vejcha-Epos von n Fuks Reintje - oda Reineke - gschoffn, insperiat durch d mittllnidadeitscha Fossung, wou 1498 z Libeck assakumma is.

As spezifisch litterarischa Hernemma von n modernna Nidasaksisch, in Gengsotz zen Schreim oun a literatischa Ambiziona, is af s Ejascht rár gweng. Fia d Idej, dass aa a Regionolsprouch litterarisch gnutzd wern kõ, is nu a Emanzipazionsschloḡ noutwende gweng. I de 50ga Jouana hom in n Kontext von n Nidasaksischn Batou a por Schreiba a Gschau vo irnane literarischn Ambizja gem. An weitann Emazipazionswurff houd s sida de 80gana gem, wej d litterarischn nidasaksischn Zeidschriftn wej d Drèentse Roet, d Grunneger Krödde u spáda d twèentischa De Nieje Tied mid da tradezionelln Schreiwarei brochn hom.

D Autorn han typischaweis af ira aingann Region vablim, wos midunta zen Asdruck kumma is in n Antstenga vo trennta festa Schreibweisn fia an ejda Region. A Mouß vo iwaregionoln (nidalendisch-deitschn) nidasaksischn Bawusstsaa hod doudazou gfejat, dass s an reziprokn litterarischn Astausch gem houd. Aso han nou an Virblt von n Roet dej Zeidschriftn Krödde u d ostfrisischa Diesel assabrocht worn, un is aa vo 1958ge õ d Zeidschrift De Moespot (von ej De Moospot) wej a Organ von n "Verbond veur Neersasse Dialektkringen" assakummad worn. Da Vabunt umfosst d nidasaksischn Regiona Achterhoek, Sallaand, Oost-Veluwe u spáda aa Twente. A Schreiwa wej da Jan Poortman u da Gerard Vloedbeld hom a Románn vo plattdeitschn Autorn in irnan Dialekt iwatrong (respektiv s Drèentisch u s Tweantisch).