Энтони Бёрджесс

Энтони Берджесс, йәки Антони Берджесс^[1] (ингл. Anthony Burgess; тулы исеме — Джон Энтони Берджесс Уилсон, ингл. John Anthony Burgess Wilson, шулай уҡ булараҡ билдәле Джозеф Келл булараҡ билдәле; 25 февраль 1917, Манчестер — 22 ноябрь 1993, Лондон) — инглиз яҙыусыһы и әҙәбиәт белгесе (әҙәби тикшеренеүҙәр, бигерәк тәШекспир һәм Джойс ижадтарын тикшереү менән, шулай уҡ музыка ижад итеү (симфония, балет һәм опера), әҙәби тәржемә һәм журналистика менән шөғөлләнә. Берджесстың иң билдәле әҫәре — «Заводской апельсин» психологик роман-антиутопияһы.

Джон Энтони Берджесс Уилсон 1917 йылдың 25 февралендә Манчестерҙа католик ғаиләһендә тыуған. Берджестың атаһы бухгалтер була һәм кистәрен пабта фортепианола уйнай. Берджестың әсәһе, улына бары ике йәш сағында ғына, грипп пандемияһы ваҡытында вафат була, атаһы 1922 йылда пабтың хужабикәһенә өйләнә һәм тәмәке изделиеларын һатыу менән шөғөлләнә. Малайҙы тәрбиәләү менән инәһе, ә һуңынан үгәй әсәһе шөғөлләнә. Атаһы 1938 йылда 55 йәшендә, мираҫ ҡалдырмай, вафат була.

Тиҫтерҙәре менән мөнәсәбәттәре тураһында Берджесс былай тип хәтерләй: «миңә йә йоҙроҡтар менән ташландылар, йә бөтөнләй күрмәнеләр. Мине бөтөнләй кешегә һанаманылар. Шайкаға ойошҡан берәҙәк малайҙар ғәҙәттә минең кеүек ипле кейенгән балаларҙы туҡманы». Тиҙҙән уны Манчестерҙағы католик башланғыс мәктәбенә уҡырға бирәләр. Яҙыусы һуңғараҡ хәтерләй: «Мин мәктәпкә килгән саҡта уҡый белә инем, ә күпселек уҡыусылар бөтөнләй хәреф тә танымаусылар ине. Шулай булғас, мин барыһынан да айырылып тора инем» . Радио аша флейтела уйнағанды иҫе китеп ишеткәнсе, ул бала сағында музыканы бик яратмаған була. Ошо музыканан һуң бер нисә минуттан диктор был музыканың Клод Дебюсси прелюдияһы икәнлеген иғлан итә.

Берджесс белемен Ксавериан колледжында һәм Манчестер университетында ала, уны 1940 йылда тамамлай һәм шул уҡ уҡыу йортонда инглиз теле һәм әҙәбиәте тарихы буйынса лециялар уҡый башлай. Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Берджесс ҡоро ер ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә.

1942 йылда Луелла Ишервуд Джонсҡа өйләнә, тик ҡатыны бауыр циррозынан1968 йылда вафат була. Берджесстың биографы Эндрю Бизвелл үҙенең «Энтони Берджестың ысын тормошо» тигән китабында Луелланы дүрт америка дезертиры-негрҙар көсләп туҡмауы тураһында һөйләй. 1946 йылдан 1950 йылға тиклем Берджесс Бирмингем университетында уҡытыу менән шөғөлләнә, мәғариф министрлығында һәм Бэнбари мәктәбендә эшләй. Берджесстың дебют романы 1949 йылда яҙыла, әммә 1965 йылда ғына нәшер ителә. 1959 йылға тиклем Берджесс музыка теорияһын өйрәнә һәм яҙыусылыҡҡа аҙ ваҡыт бүлә. 1954 йылда ул мәғариф эштәре буйынса Малай Федерацияһы инспекторы була, ә 1958 йылда — Брунейҙа.

1959 йылда уҡ уҡытыусы Энтони Берджесс, дәрестә иҫен юйып йығылғандан һуң, унда табиптар мейе шешен табалар һәм, табиптар фекеренсә, ул бер йылдан артыҡ йәшәй алмаған була^[2]. Был ваҡиға Берджес өсөн яҙыусылыҡ эшмәкәрлегенең башына этәргес була. Шул ваҡыттан алып ул 50-нән ашыу, шул иҫәптән иң билдәле «Тетралогия Эндерби» һәм «Заводской апельсин» китаптарын баҫтырып сығара. Берджесс үҙ исеме аҫтында ғына түгел, ҡатыны тәҡдим иткән төрлө псевдонимдар аҫтында ла яҙа. Бер ваҡыт Берджесс Йоркшир Пост гәзите өсөн үҙенең «Мистер Эндерби изнутри» (1963) тигән романына гәзиттең баш мөхәррире теләге буйынса Джозеф Келл псевдонимы аҫтында рецензия яҙа. Был Джозеф Келдың Берджесс булғанлығын баш мөхәррир белмәй^[2]. Шулай уҡ Берджесс Daily Mailға «Мөхәмәт Али» ҡултамғаһы менән хаттар ебәрә .

1960-1964 йылдар араһында Берджесс 11 роман яҙа.

Яҙыусының ижадына Джеймс Джойс (Берджесс уның тормошона һәм ижадына бик күп мәҡәләләр һәм бер нисә монография бағышлаған) әҫәрҙәре һиҙелерлек йоғонто яһай һәм ниндәйҙер кимәлдә Берджесстың католик диндә тороуы ла ошоноң менән бәйле.

Уның иң билдәле әҫәре — «Заводской апельсин» романы, Берджестың был әҫәре башлыса романын Стэнли Кубрикэкранлаштырғандан һуң ҙур популярлыҡ яулай. Әҫәрендә яҙыусы көс ҡулланыу, ирекле ихтыяр кеүек эхлаҡ темаларға ҡағыла.

Бёрджесс урыҫ, немец, испан, итальян, валлий, япон һәм үҙенең инглиз телдәрен бик яҡшы белгән.

Был белем уға яһалма «надсат» телен төҙөүҙә кәрәк була, уның китабы геройҙары ошо яһалма тел менән файҙаланған.

1968 йылда Берджесс итальян кенәз ҡыҙына өйләнә. Төрлө ток-шоуҙарҙа ҡатнаша, британия гәзиттәренә мәҡәләләр яҙа. 1970-1971 йылдарҙа Берджесс Принстон университетында уҡыта, <a href="./Нью-Йорк" rel="mw:WikiLink" data-linkid="160" data-cx="{&quot;adapted&quot;:true,&quot;sourceTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Нью-Йорк&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/View_of_Empire_State_Building_from_Rockefeller_Center_New_York_City_dllu.jpg/80px-View_of_Empire_State_Building_from_Rockefeller_Center_New_York_City_dllu.jpg&quot;,&quot;width&quot;:80,&quot;height&quot;:60},&quot;description&quot;:&quot;город(недоступная ссылка) в штате Нью-Йорк, крупнейший город США&quot;,&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q60&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;ru&quot;},&quot;targetTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Нью-Йорк&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/NYC_Montage_2014_4_-_Jleon.jpg/61px-NYC_Montage_2014_4_-_Jleon.jpg&quot;,&quot;width&quot;:61,&quot;height&quot;:80},&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q60&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;ba&quot;},&quot;targetFrom&quot;:&quot;link&quot;}(недоступная ссылка)" class="cx-link" id="mwSA" title="Нью-Йорк">Нью-Йорк</a>тағы Сити Колледждының (1972) почетлы профессоры була. 1972 йылда Миннеаполистағы Гатри театрының әҙәби бүлеге мөдире була . 1976 йылда Буффало ҡалаһының нью-йорк университетында уҡыта.

Ғүмере буйына Берджесс музыка яҙа — дөйөм алғанда, тикшеренеүсе Пол Филипс иҫәпләүҙәре буйынса, ул 175 композиция яҙған, улар араһында ябай көйҙәр ҙә, инглиз композиторҙар мәктәбе (Элгар, Холст, Уолтон, Воан Уильямс) традицияларына эйәреп яҙылған һәм шулай уҡ Дебюсси менән Стравинский йоғонтоһо аҫтында яҙылған ҡатмарлы әҫәрҙәр ҙә бар. Берджестың Өсөнсө симфонияһы Айова университетының Симфоник оркестры заказы буйынса яҙыла һәм был әҫәре тәүге тапҡыр Джеймс Диксон (22 октябрь 1975 йыл) етәкселегендәге оркестр тарафынан башҡарыла, ә Джойстың «Улисс» тигән данлыҡлы романы мотивтары буйынса яҙылған «Блумы из Дублина» опереттаһы (ингл. Blooms of Dublin) BBC радиоһында 1982 йылда Джойстың йөҙ йыллығы айҡанлы башҡарыла. Берджестың ҡайһы бер әҫәрҙәре малай музыкаһынан алған тәьҫораттарына нигеҙләнә. Шулай уҡ «Троцкий в Нью-Йорке» операһы (1980), фортепиано өсөн «Рим во время дождя» оркестр өсөн фантазияһы һәм башҡа әҫәрҙәр Берджестыҡылар. Композитор шулай уҡ Бизеның «Кармен» операһының инглиз теленә яңы тәржемәһен яһай һәм Веберҙың «Оберон» операһының яңы либретто яҙа. Ике либретто ла төрлө британия постановкаларында ҡулланыла.

Берджесс Лондонда 1993 йылдың 22 ноябрендә үпкә яман шешенән вафат була.

• Видение битвы / A Vision of Battlement (1949)
• Время тигра / Time for a Tiger (1956, рус. перевод 2002(?)) — первая часть малайской трилогии
• Враг под покрывалом / The Enemy in the Blanket (1958, рус. перевод 2002(?)) — вторая часть трилогии (другое название Враг в одеяле)
• Восточные постели / Beds in the East (1959, рус. перевод 2002(?)) — третья часть (другое название Ложе Востока)
• Право на ответ / The Right to an Answer (1960, рус. перевод 2017)
• Доктор болен / The doctor is sick (1960, рус. перевод 2002)
• Devil of a State (1961)
• Однорукий аплодисмент / One hand clapping (1961, рус. перевод 2002) (название — аллюзия на дзэн-коан «Хлопок одной ладони»)
• Заводной апельсин / A Clockwork Orange (1962, рус. перевод 1991)
• Вожделеющее семя / The Wanting Seed (1962, рус. перевод 1962)
• Мёд для медведей / Honey for the Bears (1963, рус. перевод 2002)
• Мистер Эндерби изнутри / Inside Mr. Enderby (1963, рус. перевод 2002) — первая часть тетралогии Эндерби (другое название Внутри мистера Эндерби)
• Влюблённый Шекспир / Nothing Like the Sun: A Story of Shakespeare’s Love Life (1964, рус. перевод 2002(?))
• The Eve of Saint Venus (1964)
• Трепет намерения / Tremor of Intent (1966, рус. перевод 1991)
• Эндерби снаружи / Enderby Outside (1968, рус. перевод 2003) — вторая часть тетралогии Эндерби
• М. Ф. / MF (1971, рус. перевод 2002(?))
• Наполеоновская симфония / Napoleon Symphony (1974)
• Завещание заводному миру, или конец Эндерби 2017 йыл 6 сентябрь архивланған. (1975) - третья часть тетралогии Эндерби
• 1985 — первая часть книги - анализ романа Джорджа Оруэлла «1984», а вторая часть само произведение
• Человек из Назарета / Man of Nazareth (1979)
• Сила земли / Earthly Powers (1980)
• Смуглая леди Эндерби, или Эндерби без конца 2017 йыл 6 сентябрь архивланған. (1984) - четвертая, заключительная часть тетралогии Эндерби
• Царство слабых (1985)
• Железо, ржавое железо / Any Old Iron (1988, рус. перевод 2004)

• Долгий путь к чаепитию / A long trip to teatime (повесть, 1976. русский перевод — 2000)

• Шекспир / Shakespeare (1970, рус. перевод 2001 ISBN 5-227-01302-0)
• Эрнест Хемингуэй и его мир / Ernest Hemingway and his World (1978)

• Маленький Уилсон и большой Бог (1987)
• Твое время прошло (1990)

• 1971 — Заводной апельсин, режиссёр Стэнли Кубрик.
• 1977 — Иисус из Назарета, режиссёр Франко Дзеффирелли.

• Надсат

• Мельников Н. В тени «Заводного апельсина» (К столетию Энтони Бёрджесса) Архивная копия от 9 ноября 2018 на Wayback Machine // Иностранная литература. 2017. № 2. С. 3—11.
• Тюрин Ю. П. Триумф // Бёрджесс Э. Заводной апельсин: Роман, Кизи К. Над кукушкиным гнездом: Роман. — М.: Патриот, 1993. — С. 376—380. — 381 с.

• Официальный сайт Архивная копия от 22 марта 2007 на Wayback Machine
• Библиография на сайте Лаборатория Фантастики Архивная копия от 2 февраля 2020 на Wayback Machine
• Международный фонд Энтони Бёрджесса Архивная копия от 22 марта 2007 на Wayback Machine