Abaka

An Abaká (/ɑːbəˈkɑː/ ah-bə-KAH; Filipino: Abaka [aβaˈka]), (Musa textilis) sarong species kan batag natubong tal sa Filipinas. Ini pigkukultibar bilang sarong tinanom na may halagang komersyal sa magkapirang nasyon: sa Filipinas, Ecuador, asin Costa Rica. Tinataba' ini sa pagkua kaini kan saiyang bandala hale sa paklang na iyo mansana an hawak kaini. An tinanom naabot 13-22 na pye (4.0–6.7 m) an langkaw. An bandala o mga awat kaini importanteng gayo ta nagigibo ining mga lubid, mga pambugkos, panggakot asin panlawig sa paglayag ta matagal sa askad nin dagat, o sa pag'oma man. Ngonyan ini pigproproseso ta ginigibong tela, mga panhapin sa lamesang kakanan, ginigibong tsinelas, mga masamnong bag, mga gubing pambabae, kasalak sa paggigibong kwartang papel, pamatos sa tsa, sirnehan o pansara'. An industriya sa abaka nagsusubang naman ta dakul nang nadidiskubreng pakinabang kaini sa mga bagong teknolohiya. An bandalang abaka klasipikadong matagas na awat kairiba an bunot niyog, henequin asin sisal.^[1][2]

An paluwas na bandala o awat^[3][4] sa abaka pisan-pisan depende sa klase kan kalidad kaini: an pinakamaputi asin makilyab inaapod na kinabite (S-2, sa komersyal na pagpisan) ta ini hale sa barani na harani na sa ubod asin matubis pinapaluwas sa batakan. An pinakabastos iyo an balnog (JK asin M1, sa komersyal na pagpisan) ta ini kinukua na sa ibabaw na barani kan abaka. Ini magaspang, haralagwat an batak, asin mala'tom. Bagay sana ining gibohon mga pamahidan, mga pantangil, asin mga kaka'gan. An kinabite parati iyo an ginigibong placemat, tsinelas, coaster (gukon), aisbp, na an kaipohan an kaputian na gayo kan awat nin abaka.

Kun ano-anong produkto sa papel ini napapaluwas sa abaka, arog kan pakete sa tsa, saraan o sirnehan, papel na kwarta (30% kan papel na moneda kan Hapon awat abaka isinalak) , asin mga handikraf arog kan karpet, pamahiran, gubing, parol, lampshade, lampara, mga pambabaeng bag, asin sa industriya, orog na mga lubid asin kable para sa sasakyan-dagat ta ini matagal sa askad, makunot o matuos, mga pisi gamit sa pag'uuma arog kan panhila, panlawig, pamitik, asin buntogon. An abaka, huli ta ini haralaba sa awat asin may kagianan, hinahabol man sa paggibong ginaras (sinamay/puraw) na gamit sa pagdakop sira, balaw, tabyos, asin hinabol na tela sa kun ano-anong handikraf pati na sa pagtahi nin pantalon o kalson saka pan-itaas na bado kaidtong panahon. Ini pwede man salapidon imbes na pision ta dakul pang napapaluwas na produkto sa sinalapid na abaka arog kan mangko, tinalidong na hapin sa baso asin plato, tsinelas, sapatos, pansamno sa lanob, asin iba pa. Pasubang an industriya sa abaka naman ta an tinanom na ini igwa nang aplikasyon sa iba-ibang teknolohiya siring kan paggamit kaini pag'imprenta nin kwartang papel, sa paggibong pan hapin asin pandusok sa mga lanob asin pinto sa auto arog kan Marcedes Benz asin mga pamatos sa delikadong bagahe asin produktong pigbabalyong-dagat ^[5][6][7]

An abaka pili sana an mga lugar na tinutuboan. Sa bilog na kinaban, ini tubong tal sa Filipinas, Ecuador, asin Costa Rica asin sa dikit pang parte kan kinaban arog kan Sumatra. Alagad, sa tolong nasyon na nasambit, an Filipinas na an pinakamakusog magpatanom kan abaka asin magprodusir nin mga hinaman nang produkto. Sa Filipinas, mga 130,000 ektarya an tanoman abaka kun saen may 90,000 na para-oma igdi. Maski ngane nakatanom man ini sa kataraid na nasyon kan Filipinas, an ikaduwang makusog magpatanom kaini iyo an Ecuador kun saen an abaka natatanom sa mga pawa asin an produksyon de makina. ^[8]

Kan 2010, an Filipinas nagprodusir 57,000 na toneladang bandalang abaka manta an Ecuador 10,000 na tonelada. An produksyon total sa kinaban kaini naghahalagang 60 milyon dolyar. Mayoriya kan abaka pigeksportar sa Europa, Hapon, asin Estados Unidos. An eksportasyon kan Filipinas mas nagdadakul na an rinunot na balodbod (pulpa) kisa bandalang abaka. ^[9]

Apesar daa kan mga kahelangan saka pag'aliwalas kan gobyerno, an Filipinas nangimbabaw pa giraray sa kinaban sa negosyo nin abaka, mala ta kapot pa kaini an 87.4 porsyento kan merkado kan taon 2014, susog sa datos kan Philippine Fiber Industry Development Authority (PhilFIDA. An eksportasyon kan bandalang abaka asin mga produktong haman igdi nagganar nin $111.33 milyon kasu 2014, na mangyari ini an saro sa prioridad na produktong agrikultural kan Departamento nin Agrikultura, segun sa PhilFIDA. Manta, an Ecuador iyo an naghipno' kan 12.5 porsyento kan pangangaipo sa bandalang abaka kan kinaban asin 0.1 na porsyento an naghipno' iyo an Costa Rica.^[10]

Haros 90% kan pangangaipoo sa abaka kan kinaban iyo an Filipinas an naghihipno. Kan 2017, sa pagbantay asin pag'ataman nin toltol kan industriya, tolong barayti nin abaka an pigrehistro sa National Seed Industryn Council (NSIC) kan Filipinas na anas pangkomersyal. An tulong ini iyo an 'Abuab' (NSIC 2017 Mt 001), 'Inosa' (NSIC 2017 Mt 002) asin an 'Tangongon' (NSIC 2017 Mt 003).

Ngani marehistro an siring na mga cultivar, may mga susundon na criteria dapit sa ipinaparehistrong abaka: 1.) an barayti dapat magtaong ani nin 800kg/ektarya kan nabalad nang bandala, 2.) an barayti may sulit sa awat na 1.5%, 3.) an barayti dati nang tinatanom na pangkomersyal durante kan pagparehiwstro, 4.) an impormasyon teknikal manongod kan barayti napublikar na sa sikyera duwang may reputasyon na publikasyon, magasin o report.^[11]

• [10]Kahalagahan kan abakang bandala. Kinua 05-08-18.
• [11] Mga imahe dapit sa abaka. Kinua 05-08-18.
• [12]www.fao.org. Kinua 05-08-18.
• [13] Archived 2016-08-09 at the Wayback Machine.www.malaya.com. Kinua 05-08-18</ref>

• 
  Sini'rip sa mikroskopyo, awat abaka
• 
  Grado kan bandala
• 
  Binabalad na bandala
• 
  Pigtataba' abakang tinanom
• 
  Pagbaknis kan barani
• 
  Mga bandala kan abaka
• 
  Abaka sa Lagonoy, Camarines Sur

Sarong saringsing an artikulong ini. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.