Epikong Ibalong
An Ibalong iyo an epiko kan Rehiyon Bikol. Ini dai pa determinado kun siisay talaga an nagsurat sa tekstong Kastila.
An Kastilang teksto kaini maguguno sa sinurat ni Padre Jose Castaño sa saiyang artikulong "Breve noticia acerca del origen, religion, creencias y supersticiones de los antiguos Indios del bicol" na napalakip sa Archivo del bibliofilo filipino, vol. I, na an nagtipon man iyo si Wenceslao Retana asin ipinublikar kan Impr. de la viuda de M. Minuesa de los Rios duman sa Madrid,España, taon 1895.
Kaya an iba naghuna an kagsurat kaini iyo si Padre Castaño, pero ini an nasambit ni Merito B. Espinas sa bagay na ini,(Ibalong, p. 48) "...na si Fray Bernardino Melendreras y de la Trinidad asin bako si Fray Jose Castaño, na iyo an pigtutubod kan dakul, an orihinal na nagpompon kan epikong ini sa Bikol asin dangan saiyang ipinalis sa Kastila mapapatunayan ni Valentin Marin y Morales sa saiyang Ensayo de una sentisis de los trabajos realizados por los corporaciones religiosos españoles de Filipinas, Tomo 2, Estableciemnto Tipogreafico del Colegio Santo tomas, Manila: 1901, p. 596, na kun saen nabanggit niya na si Fray Bernardino Melendreras, nagsurat sa Kastila nin sarong orog-orog (poesia) dapit sa antigong kinaugalean kan mga Indio sa Albay, na tituladong Ibal, sarong 400-na-pahinang manuskrito na kun saen nagsapi' si Castaño kan rawitdawit na Ibalong na nakalakip sa artikulong ginibo niya asin ikinaag ni Wenceslao Retana sa Archivo kan 1895:
"La poesia que trae el Jose Castaño en su obrita publicada por Retana en 1985 esta tomada de Ibal del P. Melendreras." --- na boot sabihon kinua man lang daa ni Castaño, sabi ni Valentin Marin, an rawitdawit-epikong ini sa Ibal ni P. Melendreras.
An problema man daa ta sagkod ngonyan dai pang nahahanap na kopya kan obra ini ni Melendrears, kaya an argumento ni Jose Calleja Reyes, na sagkod dai pa mapaluwas an sinabing Ibal tutubodon niyang si Jose Castaño pa an masabing autor kan Kastilang teksto.
Iyo ini an rason na pigdara ni Reyes sa saiyang librong pinalagda', an Bikol Maharlika ta sabi niya ngani sagkod na mayo an corpus delicti, komo sarong abogado siya, dai dapat pagtubodon. Si Reyes binikol man an Ibalong asin mababasa ini sa libro niyang Bikol Maharlika (p. 64-82) asin tinampadan niya man kan tinagalog na bersyon ni Arturo Camua Sampana.
Si Jaime T. Malanyaon ilinakip man niya an bersyon na bikol ni Leoncio F. Elopre sa saiyang librong Istorya Kan Kabikolan (p. 514-523).
An iba nagdududa ngani na totoong epiko ini kan Bikol ta may mga elemento ini hale asin nakakaagid sa mga epiko kan Griyego arog kan persona ni Hercules na agid-agidan sa gawe ni Handiong saka ni Baltog, duwang importanteng heroe sa Ibalong. Garo soboot daa gibo-gibo lang ni Melendreras. An iba man nagsasabi autenticong osipon nin gugurang ta may mga elementong tinubo arog kan mga bukid na Kolasi, Hamtik, Isarog asin kan mga lugar na nasususog pa ngonyan arog kan Ponong (sa Magarao?), Panikwason (sa may pamitisan kan Isarog), Inarihan na salog o kan Kotmo' (sa may Pasacao). Asin an mga termino sa mga kagamitan na minukna arog kan "gatang", "surod", "landok" asbp mga termino lumaon na sa bikol.
Ano ta dai lamang nasambitan an bulkan Mayon sa epikong ini? An bukid na "Masaraga" na "aki pa." naenot pang marhay sa pagtuhaw asin huri na nagtalubo an Mayong? Kun hihilingon sa Vocabulario ni Lisboa, an "masaga" boot sabihon "malaad", "mabanaag" o sa Kastila, "...que relumbre mucho." Bako daw na an bulkan Masaraga naglalaad pang gayo kun naputok kumpara sa mga gurang nang bukid arog kan Isarog o Asog?
Sabi ni Stephen Sergio, sarong parasurat, an "Mayong" hale sa Buhi-non na taramon na "ma'yong" na boot sabihon "boklod, bukid" asin inaapod ninda an tinutuboan pa sana nin suso nin nagdadaraga na "moro-ma'yong". Ma-oyon ini sa analisis na an epiko antigo nang maray asin enot pang maray na naglakop sa panahon na an Ma'yong nagtatalubo pa sana. [1] Totoo, kahurihan kan kag-anom (16) na Siglo, inaapod na kan mga Bikolnon an bulkan na iyan na "Ma'yong" susog sa natala' ni Lisboa.
Naggikan an mga taga-Buhi sa Albay mansana asin nangaranan sindang Buhi-non ta sinda su mga "nakabuhi" (nakadurulag) kan tuminuga an Ma'yong.
Nota: An sinurat ni Fray Jose Castaño napalaman asin nakukua sa Archivo del bibliofilo filipino, vol. I, na an nagtipon man iyo si Wenceslao Emilio Retana y Gamboa asin ipinublikar kan Impr. de la viuda de M. Minuesa de los Rios duman sa Madrid,España, taon 1895.
An laman kan epiko
Ipinalis sa tataramon na Bikol an epiko ni Zacarias Lla. Lorino, sarong poetang taga-Daraga, Albay halì sa tekstong Kastila.
IBALONG
Iling
- Saysayan sa samo an gabos Kadungung
- Manga agi-aging suanoy ni Handiong,
- Pirak mong talasan isabay tugtugon
- Mahamis, ngangalsan padapit kan Aslong.
- Ika iyo sana, daing iba nanggad
- An makapagsaysay awit na pambihag
- Kadtong manga hilom na di nahahayag
- Kan ronang kaidto orog na mapalad.
- Sabiha, iawit, kami magdadangog
- Idtong manga hade na manga maisog,
- Gabos na labanan daing nanag-ontok
- Sagkod na si Oryol saindang nadaog.
- Idtong kasaysayan samo man sabiha
- Manga lakaw-lakaw Asog na gurang na,
- Asin an aki pa na si Masaraga,
- Gosgos na Isarog kami man padangga.
- Sa gabos na tawong manga nakaaram
- Danaw na linubngan magayon na Takay,
- Ika an mahadok, mahamis magtaram
- Na makabibihag puso ni isay man.
- Kaya pag-awit na kan orog kagayon
- Na saimong awit digdi sa malimpoy
- Sa poon kan dao, kahoy na marambong,
- Managtukaw kita, ika hinanyogon.
- Si Kadungong tolos uyang kasimbagan
- Paghinanyog kamo, aking Kabikolan,
- Manga kasaysayan kan daga na gurang,
- Erokan ni Handiong panong kagayonan.
- Sarong kahadean an rona kan Bikol,
- Tanayad mahiwas, daga manga gabon,
- Na an parilibot gabos magagayon,
- Mayaman sa ani ano man itanom.
- Enot maningkarog nag-errok si Baltog
- Sa daga na ining magayon na orog,
- Haleng Botavara digdi na nag-ontok,
- Tawong guminikan sa dugo kan Lipod.
- Si pagkalakop nya sa Bikol na rona
- Huli kan saiyang tinanom na linsa,
- Mabangis na opon rinatakan sana,
- Saiyang linamag kaisganan dara.
- Opon kan maruso sinabad ni Baltog
- Sa daga su darang matarom na garod,
- Ginamit si kamot, pambihirang kusog,
- Su salang rinapak kan opong maisog.
- Igwang sarong dupa su salang na tu-lang,
- Halaba na gayo kun si-mong mata-naw,
- Lilidong na tingo duwa sa tolo man
- Kan tugod kan garod na pinagkakaptan.
- Kan magbalik na sya sa saiyang daga
- Binitay su salang sa sarong dakula
- Kahoy na talisay sa Tondol kawasa,
- Tanganing sa gabos idto ikalagda.
- Gabos na gurangan kadtong mangaakbong
- Sinda nagngaralas kan idto mata-naw,
- Balaog na pano sindang kaomawan
- Ki dakulang Baltog nindang kagurangnan.
- Idtong manga tawong nangapagkakita--
- Angkan Panikwason asin kan Asog pa
- Gabos nangagsabing kan panahon ninda
- Dai pa nin opong kabaing talaga.
- Nginaranan ninda iniong Tandayag
- Sa bulod kan Lingyon na orog katangkag,
- Huling nakaarog, nakaagid nanggad
- Kadakulang hayop, ninda paliwanag.
- Kan matapos ini nagdigdi sa Bikol
- Na may pag-iriba pamayong si Handiong,
- Ninda ginaradan sa bakong haloyon
- Su gabos na hayop manga mabangison.
- Tanganing magadan idtong manga hayop
- Rinibong labanan saiyang linaog
- Minsan lukdong gayo nanggad nagmaigot
- Sagkod nagkapalad dai nin pag-ontok.
- Idtong manga hayop na tolong halonan
- Asin sarong mata Ponong an erokan,
- Dai syang hingalo sa sampulong bulan
- Sagkod na naubos, gabos nya nagadan.
- Pating na pakpakan sa rarom nin dagat
- Gabos na damulag na orog kaolyas
- Na sa kabubuldan nangag kakaripas
- Dikit na panahon saiyang inutas.
- An manga buwayang kadakulang gayo
- Na arog sa bangka ngunyan na totoo,
- Asin sarimaong maisog na tuyo
- Duman sa Kulasi tinarapok idto.
- Manga kahalasan na tingog kabagay
- Kan sa magindarang kinawiwilihan,
- Sa dakulang lungib, Hamtik na kabuldan
- Gabos rinolobong na dai nin hanggan.
- Alagad an sarong di nadaog nanggad,
- Minsan ginamit na liksi asin ikmat,
- Iyo su gurang nang madunong na halas
- Oryol si pangaran na orog katikas.
- Si Oryol madunong, daog pa si Handiong
- Mala sa paghiling si Handiong rinibong,
- Nagliwat-liwatan--- daragang magayon
- Bilang sudo-sudo na sya paghanapon.
- Ribo-ribong gapos ni Handiong ginibo
- Nginisihan sana di lamang naano,
- Gapos nahuhubad, butngol na totoo
- Huli ta si Oryol madunong na gayo.
- Nin huli sa tingog na orog kahamis
- Si Handiong nadaya magkapirang ulit,
- Kun pag-orolayan pagribong sa isip,
- Oryol na sa gabos madayang balakid.
- Sa daing hingalo na pasunod-sunod
- Saiyang pagsusog kadlagan linakop,
- Huling sa paghuna magindarang tingog
- Si duman na iyong saiyang nadangog.
- An sa kay Herkules manga ginibohan---
- Gabos na binihag, gabos na kinamtan,
- Dai naingoha, kuta di nahaman
- Kun si Oryol baga iyo an kalaban.
- Alagad sa gibong dai nagkaoyon
- si Oryol dakulang katabang ni Handiong
- Pagbihag kadtong manga mabangison
- Hayop na nagratak kan ronang magayon.
- Sabay-sabay sindang nakilaban nanggad
- Sa manga buwaya asin nagkapalad,
- Asin sa ralaban na orog kangirhat
- Handiong di nado-tan dagos si paglayag.
- Si angongolood sa lindong kan pangpang
- Na nagpakamasid nin takot dinatngan,
- Nin huli kan dugong buwayang ginadan
- Sinda idtong ukay na gabos paribok,
- Manga kaisogan nanggad nakalakop,
- Dakulang si Handiong sinda nakatakot
- Asin nagdurulag duman sa Isarog.
- Ngunyan ta ligtas na saiyang erokan
- Sa gabos na hayop na tinatakotan,
- Si Handiong nagmukna nin manga kabo-tan
- Na nganing magmarhay si pagbuhay-buhay.
- Gabos nanagtanom sa bulod nin linsa
- Si Handiong asin si manga pag-iriba,
- Naging darakula unod na binunga
- Na arog sa pansol, dakula talaga.
- Asin sa kaba-san sinda nanagduman
- Nin dakul na paroy ninda hinasokan
- Na si apod ngani na iuyong nagdanay
- Ginatos na taon hinandyong pangaran.
- Enot na sakayan kaggibo si Handiong
- Na pabalik-balik sa salog na Bikol.
- Olin, layag dai kabilang sa sukol
- Nin huli ta ini tugdas ni Kimantong.
- Kimantong nagtugdas kan satuyang lipya,
- An surod, pag-olong pambungkal sa daga,
- Ganta asin ibang takadan na sadya,
- Sakal asin landok, sundang na pangtaga.
- An tanhaga, sikwan tugdas man ni Hablom,
- Gibong pigpagalan nin dakulang atom,
- Si gabos na tawo nabigla, naribong
- Ta tinao sana sa hadeng si Handiong.
- Asin ta tinugdas naman an tapayan,
- An paso, an koron, asin man an kalan,
- Patin manga iba-ibang kagamitan
- Kaggibo kaini Dinahong na mungan.
- Inukit ni Sural lagdang babasahon
- Sa gapong matagas na hale sa Libong
- Asin ta dinagos paglinig kanayon
- Nin sarong lalaking pangaran si Gapon.
- Banwaan ginibo asin karaongan
- Na mangiba-iba si kadakulaan
- Na sa manga kahoy saindang binitay,
- Sanga nin banasi, kamagong siring man.
- Gabos layog-layog saindang palibot,
- Sa saldang kan aldaw ragitnit na orog,
- An makatatagal duman sana gayod
- Kun sa kalangkawan itaas kan moog.
- Si Handiong nagmukna tapat na kabo-tasn
- Bilang pangalasag sa buhay, sa ngaran,
- Sa gabos na tawong saiyang nasakpan
- Na daing paorog dawa siisay man.
- Igwa nin katungdan lambang sarong tawo,
- Manga kagurangnan, oripon pang gayo,
- Manga katanosan galang tinatao--
- Sa manga panunod, pamanang totoo.
- Asin ta dinatngan masulog na baha,
- Onos ginikanan, si kusog dakula,
- Si orog kagayon, tiwasay na daga
- Iba nang paghilngon naliwat kawasa.
- Su bukid na Hantik, Kulasi, Isarog
- Gabos nangagtuga, nagputok nin kusog,
- Asin kasabay pa si dakulang linog
- Sa bilog na rona gabos na natanyog.
- Sa kusog nin linog kuminadal-kadal,
- Dagat suminuko may dagang naglataw
- Na iyo na ngunyan satong matata-naw
- Bilang kauswagan duman sa Pasacao.
- Igwang nakasiblag daga na kaputol
- Asin pinag-apod na purong Malbogong,
- duwang aswang iyong nag-erok na lolong
- Na pinagngaranan Hilang asin Laryong.
- Nagbaha nin orog salog Inarihan
- Bulos pasulnopan sala nang dalagan,
- Kaya kan dai pa ini minasupngay
- Si gabos na tubig Ponong dinadatngan.
- May dakulang bulod sa Bato nagtundag,
- Sa kinamugtakan danaw luminuwas
- Na pinaghalean manga sirang layas
- Naging kabuhayan kan Ibalong nanggad.
- Manga nag-erok dagang Kalabangan
- Na manga Dagatnong napara nin basang,
- Si manga Dumagat nagsalihid duman
- Na hale sa Kotmong enot na erokan.
- Daga nagdakula na dai nahaloy
- Kusog uminorog kan manga panahon
- Na kaisganan pa kan aking si Bantong,
- Hugos na katood bantog na si Handiong.
- Sarong ribong tawo ni Handiong tinao,
- Ta pinapagadan Rabot na malobo,
- Hawak nagkabanga-- sa hayop,sa tawo,
- Pangratak sa rona, putikon na gayo.
- Su enot ki Bantong na manga maisog
- Nagdulok ki Rabot ta gadanon boot,
- Nangagkaaraging gapo sinda gabos
- Sa kapangyarihan mabangis na Rabot.
- Alagad si Bantong igwang kaikmatan
- Rabot na maisog saiyang namasdan,
- Kun minakaturog bilang sarong aldaw
- Dai nin pagmangno, minali-tad lamang.
- Kaya sarong aldaw na igwa nin baha
- Bantong, pag-iriba naglakaw kawasa,
- Bago nakabangon si Rabot sa daga,
- Hawak nya binaak ni Bantong sa taga.
- Dagos luminataw manga kinurahaw
- Kan tawo ni Bantong bilang kaogmahan,
- Kuminaling-kaging idtong katiboan,
- Naglakop sa bunga, kamagong siring man.
- Dinarang Ligmanan gadan na si Rabot,
- Minasdan nin marhay ni Handiong na bantog,
- Daing pakahiro, namungnan nin orog,
- haloy nakagirong sa hinorop-horop.
- Si Handiong dai pa nanggad nakahiling
- Hayop na linalang na daing kabaing,
- Maraot na orog, matakot na siring,
- Tingog malusogon su dagundong, daging.
- Kadungong inontok manga kasaysayan,
- Tanda na tapos na su enot na kabtang,
- Asin dadagoson sunod na kasumpay
- Kun igwang panahon, ibang aldaw naman.
Ginunuan
- Bikol Maharlika. Jose Calleja Reyes. JMC Press, Inc. 1992. 525 p.
- Ibalong. Merito B. Espinas. UST Publishjing House. Univbersity of Sto. Tomas. 1996. 158 p.
- Blair, Emma Helen, and Robertson, James Alexander: "The Philippine Islands: 1493-1898," A Collection of sources. Cleveland, Ohio: The Arthur H. Clark Company, 1903-1909, 55 vols. 8 vo. Plates and maps.pahina 89, 90.
- Vocabulario de la Lengua Bicol. Marcos de Lisboa. 2nd ed. Manila. Establiciento tipografico del Colegio de Santo tomas, 1865, 417, 104 p. An sarong huwad kaini yaon sa Museo kan Unibersidad nin Nueva Caceres.