Türkiyə–Yunanıstan əhali mübadiləsi

Türkiyə-Yunanıstan əhali mübadiləsi — 1923-cü ildə Yunanıstan, Türkiyə və Bolqarıstan arasında məcburi əhali mübadiləsi. Yunanıstanın 1919-1922 İkinci Yunan-Türk müharibəsində məğlubiyyətinin və Lozanna Sülh Müqaviləsinin bağlanmasının nəticəsi idi.

Yunanıstan ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi arasında 30 yanvar 1923-cü il tarixində imzalanan Konvensiya və Protokola uyğun olaraq 1 may 1923-cü ildən həyata keçirilir^[1]. Mübadilə təxminən 2 milyon insanı əhatə edir və xüsusilə Kiçik Asiya və Şərqi Trakyanın yunan əhalisi ilə əlaqəli bir məcburiyyət xarakteri daşıyır. Mübadilənin əsas məqsədi keçmiş Osmanlı İmperiyası ərazisində formalaşmış dövlətlərin milli tərkibini homogenizasiyalaşdırmaq və potensial etnik-dini azlıqlar tərəfindən separatizmin inkişafının qarşısını almaq olur.

Yunanıstan ilə Türkiyə arasında mübadilə dini (etnik deyil) əsaslarla həyata keçirildi. Beləliklə yunan dilində danışan müsəlmanlar Yunanıstan ərazisini tərk etmək məcburiyyətində qaldı (xüsusən Krit - Krit müsəlmanları), yarımadanın içərisindən gələn xristianların əksəriyyətinin onsuz da yunan dilini itirərək türk dilini ana dili bilməsinə baxmayaraq Türkiyəni tərk etdi.

Yunanıstan və Bolqarıstan arasında mübadilə etnik xətt üzrə baş verdi. Bolqarıstan və Türkiyə məcburi əhali mübadiləsi aparmadı. Eyni zamanda, demək olar ki, bütün pravoslav bolqarlar Türkiyə ərazisini tərk etdi. Türkdilli və digər müsəlmanlar isə davamlı mühacirliyə baxmayaraq Bolqarıstanda əhəmiyyətli sayda yaşamağa davam etdi.

Xristianların (təxminən 1,5 milyon nəfər) evakuasiyası, Şimali Yunanıstandan (əsasən Makedoniyadan) gələn müsəlmanların evakuasiyası ilə izlənildi. Nəticədə XVI əsrin əvvəllərinə qədər xristian (yunan-slavyan) əksəriyyətini böyük ölçüdə itirən qədim yunan şəhəri olan Saloniki yenidən yunanlaşdırıldı. Bundan əlavə Krit tamamilə Yunan və Xristian oldu. Eyni zamanda İstanbul xaricində, Qərbi Türkiyənin şəhərləri xristian sakinlərini itirdi. Mübadilə açıq şəkildə qeyri-bərabər idi: 1,5 milyon xristian, 0,5 milyon müsəlman daimi yaşayış yerini dəyişmək məcburiyyətində qaldı. Yunanıstanda sosial böhran yarandı, bu da böyük şəhərlərdə (əsasən Afinada, Salonikidə gecə qonduların sayı artdı), kütləvi işsizlik, artan yoxsulluq və aclıq, xaricə kütləvi mühacirətlər müşahidə edildi.