Ürəkbulanma

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Ürəkbulanma
XBT-10 R11.
XBT-9 787.0
MedlinePlus 003117
MeSH D009325
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
1681-ci ilə aid rəsm, qusan bir insanı təsvir edir.

Ürəkbulanma — diffuz diskomfort və narahatlıq hissi, bəzən qusma istəyi kimi qəbul edilir. Ağrılı olmasa da, uzun müddət davam etdikdə zəiflədici bir simptom olur və sinə, qarın və ya boğazın arxasında narahatlıq hissi yaradır.[1] Qidalanma səhvləri, zəhərlənmələr, qarın boşluğu orqanlarının, mərkəzi sinir sistemin xəstəlikləri, hamiləlik, COVİD-19 və s. səbəb ola bilər.

Kilo itkisi ilə müşayiət olunan bəzi xəstəliklərdə (xərçəng, QİÇS) ürəkbulanma daim ola bilər və beləliklə həyat üçün təhlükə yaradar.

Ürəkbulanma və qusmanı öyrənən tibb sahəsinə emetologiya deyilir.

Səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mədə-bağırsaq infeksiyaları (37%) və qida zəhərlənməsi kəskin ürəkbulanma və qusmanın ən çox yayılmış səbəbləridir.[2] Dərmanların yan təsirləri (3%) və hamiləlik zamanı tez-tez olur.[2]

Xroniki ürəkbulanmanın bir çox səbəbi var.[2] Ürəkbulanma və qusma halların 10%-də diaqnoz qoyulmamış qalır. Uşaqlıqdan sonra həkimə müraciətlərin sayı yaşla davamlı olaraq azalır. 65 yaşdan yuxarı insanların həkimə müraciətlərinin yalnız 1 % ürəkbulanma ilə əlaqədardır.

Mədə-bağırsaq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mədə-bağırsaq infeksiyası kəskin ürəkbulanma və qusmanın ən çox yayılmış səbəblərindən biridir.[2] Bəzən əsas simptom olaraq qastro-ezofageal reflyuks xəstəliyi, funksional dispepsiya, qastrit, qastroparez, mədə xorası, qlütenə qarşı həssaslıq, qlütenoz xəstəliyi, hepatit, yuxarı mədə-bağırsaq traktında bədxassəli neoplazmalar və mədəaltı vəzin xərçəngi xroniki ürəkbulanmanın səbəbi ola bilər.[2][3] Mürəkkəb olmayan Helicobacter pylori infeksiyası xroniki ürəkbulanma yaratmır.[2]

Qida zəhərlənməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qida zəhərlənməsi adətən çirklənmiş qida qəbulundan 1-6 saat sonra qəfil ürəkbulanma və qusmaya səbəb olur və 1-2 gün davam edir.[4] Bu, qidada olan bakteriyalar tərəfindən istehsal olunan toksinlərlə bağlıdır.[4]

Dərmanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox dərman potensial olaraq ürək bulanmasına səbəb ola bilər.[4] Ən çox kimyaterapiyada və ümumi anesteziyada istifadə olunan dərmanlar daxildir.

Hamiləlik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ürəkbulanma erkən hamiləlik dövründə tez-tez oıur, lakin bəzən ikinci və üçüncü trimestrlərdə də davam edə bilər. Birinci trimestrdə qadınların təxminən 80%-də müəyyən dərəcədə ürəkbulanma olur.[5] Buna görə də hamiləlik uşaq doğulma yaşında olan hər hansı cinsi aktiv qadında ürək bulanmasının mümkün səbəbi kimi qəbul edilməlidir.[4] Adətən yüngül və özünü məhdudlaşdıran olmasına baxmayaraq, hamiləliyin hiperemezisi kimi tanınan ağır hallarda müalicə tələb oluna bilər.[6]

Tarazlığın pozulması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hərəkət pozuintusu və başgicəllənmə kimi balansla əlaqəli bir sıra vəziyyətlər ürəkbulanma və qusma ilə nəticələnə bilər.

Ginekoloji

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dismenoreya ürək bulanmasına səbəb ola bilər.[7]

Psixiatrik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ürəkbulanma depressiya, qorxu, həyəcan hissi və qidalanma pozuntularından yarana bilər.[8]

Potensial ciddi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ürək bulanmasının əksər səbəbləri ciddi olmasa da, bəzi ciddi şərtlər ürəkbulanma ilə əlaqələndirilir. Bunlara pankreatit, nazik bağırsaq keçməməzliyi, appendisit, xolesistit, hepatit, Addison xəstəliyi, şəkərli ketoasidoz, kəllədaxili təzyiqin artması, kəllədaxili hipotenziya, beyin şişləri, meningit, infarkt, quduzluq,[9] dəm qazından zəhərlənmə və b. daxildir.[2]

Tam siyahı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarın boşluğunun içərisində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Obstruktiv pozuntular

Bağırsaq infeksiyaları

İltihabi xəstəliklər

Diğər

Qarın boşluğunun xaricində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ürək-ağciyər

Daxili qulağın xəstəlikləri

Beyindaxili pozuntular

Psixiatrik xəstəliklər

Digər

  • Əməliyyatdan sonrakı qusma[10]
  • Nosisepsiya

Dərmanlar və metabolik pozuntular

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Endokrin/metabolik xəstəliklər

Toksinlər

Patofiziologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ürəkbulanma və qusma ilə bağlı tədqiqatlar insan orqanizminin anatomiyasını və neyrofarmakologiyasını öyrənmək üçün heyvan modellərinin istifadəsinə əsaslanır.[11] Ürək bulanmasının fizioloji mexanizmi hələ tam aydınlaşdırılmamış mürəkkəb bir prosesdir.

İnsan bədənində ürəkbulanma və qusma hissi yaratmaq üçün davam edən xüsusi tetikleyicilər tərəfindən aktivləşdirilən 4 ümumi yol var.[12]

  • Mərkəzi sinir sistemi (MSS): stimullar beyin qabığı və limbik sistem də daxil olmaqla MSS sahələrinə təsir göstərə bilər. Bu sahələr artan kəllədaxili təzyiq, beyin qişalarının qıcıqlanması (qan və ya infeksiya) və narahatlıq kimi həddindən artıq emosional tetikleyicilərlə aktivləşir. Supratentorial bölgə də (beynin yuxarı hissəsi) ürəkbulanma hissindən məsuldur.
  • Hemoreceptor trigger zona (CTZ): CTZ beyin daxilində dördüncü mədəciyin döşəməsində postrema sahəsində yerləşir. Bu sahə qan-beyin baryerinin xaricindədir və buna görə də qan və beyin onurğası mayesi vasitəsilə dövran edən maddələrə asanlıqla məruz qalır. CTZ-nin ümumi tetikleyicilərinə anormal maddələr mübadiləsi, toksinlər və dərmanlar daxildir. CTZ-nin aktivləşdirilməsi dopamin (D2) reseptorları, serotonin (5HT3) reseptorları və nörokinin reseptorları (NK1) tərəfindən həyata keçirilir.
  • Vestibulyar sistem: Bu sistem daxili qulaqdakı vestibulyar aparatın pozulması ilə aktivləşir. Bunlara hərəkət xəstəliyinə və başgicəllənməyə səbəb olan hərəkətlər daxildir. Bu yol histamin (H1) reseptorları və asetilkolin (ACh) reseptorları vasitəsilə tetiklənir.
  • Periferik yollar: Bu yollar mədə-bağırsaq traktındakı hemoreseptorlar və mexanoreseptorlar, eləcə də ürək və böyrəklər kimi digər orqanlar vasitəsilə işə salınır. Bu yolların ümumi aktivatorlarına mədə-bağırsaq lümenində mövcud olan toksinlər və bağırsaqların tıxanması və ya hərəkətsizliyindən mədə-bağırsaq lümeninin genişlənməsi daxildir. Bu yollardan gələn siqnallar vagus, glossofaringeal, splanhnik və simpatik sinirlər də daxil olmaqla bir çox sinir traktları vasitəsilə yayılır.

Bu yollardan hər hansı birindən gələn siqnallar daha sonra tək yol nüvəsi, vagus dorsal motor nüvəsi və mərkəzi model generatoru daxil olmaqla bir neçə strukturu aktivləşdirərək beyin sapına gedir.[13] Bu strukturlar ürəkbulanma və qusmanın müxtəlif sonrakı təsirlərini siqnal etməyə davam edir. Bədənin motor əzələlərinin reaksiyalarına mədə-bağırsaq traktının əzələlərinin tutulması daxildir və əslində qarın əzələlərinin daralmasını artırarkən mədənin məzmununun ağıza doğru hərəkət etməsinə səbəb olur. Avtonom təsirlərə tüpürcək ifrazının artması və tez-tez ürəkbulanma və qusma ilə müşayiət olunan zəiflik hissi daxildir.

Ürəkbulanmadan əvvəl patofiziologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təsvir edilmişdir ki, ürək dərəcəsinin dəyişməsi, həmçinin hipofizin arxa hissəsindən vazopressin ifrazı baş verə bilər.

Müalicəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şiddətli qusma nəticəsində maye itkisi səbəbindən dehidrasiya varsa, oral elektrolit məhlulları ilə rehidratasiyaya üstünlük verilir. Əgər bu effektiv deyilsə və ya mümkün deyilsə, venadaxili rehidratasiya tələb oluna bilər.[14] Tibbi yardım aşağıdakı hallarda tövsiyə olunur: şəxs maye saxlaya bilmirsə, simptomlar 2 gündən çox davam edirsə, zəifdirsə, hərarəti yüksəlirsə, mədəsində ağrı varsa, gündə iki dəfədən çox qusursa və ya 8 saatdan çox sidiyə getmirsə.[15]

Proqnozu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Proqnozu səbəbdən asılıdır. Əksər insanlar bir neçə saat və ya gün ərzində sağalırlar. Qısa müddətli ürəkbulanma və qusma adətən zərərsiz olsa da, bəzən daha ciddi bir vəziyyəti göstərə bilər. Uzun müddətli qusma ilə birlikdə bu, susuzlaşdırmaya və ya təhlükəli elektrolit balanssızlığına və ya hər ikisinə səbəb ola bilər.[16]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Nausea". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-13.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Metz A, Hebbard G. "Nausea and vomiting in adults--a diagnostic approach" (PDF). Australian Family Physician (Review). 36 (9). September 2007: 688–92. PMID 17885699. 2016-11-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-03-13.
  3. ↑ Volta U, Caio G, Karunaratne TB, Alaedini A, De Giorgio R. "Non-coeliac gluten/wheat sensitivity: advances in knowledge and relevant questions". Expert Review of Gastroenterology & Hepatology (Review). 11 (1). January 2017: 9–18. doi:10.1080/17474124.2017.1260003. PMID 27852116. A lower proportion of NCG/WS patients (from 30% to 50%) complain of upper gastrointestinal tract manifestations, e.g. vomiting, nausea, gastroesophageal reflux disease, aerophagia and aphthous stomatitis. (NCG/WS: Non-coeliac gluten/wheat sensitivity)
  4. ↑ 1 2 3 4 Scorza K, Williams A, Phillips JD, Shaw J. "Evaluation of nausea and vomiting". American Family Physician. 76 (1). July 2007: 76–84. PMID 17668843.
  5. ↑ Koch KL, Frissora CL. "Nausea and vomiting during pregnancy". Gastroenterology Clinics of North America. 32 (1). March 2003: 201–34, vi. doi:10.1016/S0889-8553(02)00070-5. PMID 12635417.
  6. ↑ Sheehan P. "Hyperemesis gravidarum--assessment and management". Australian Family Physician. 36 (9). September 2007: 698–701. PMID 17885701.
  7. ↑ Osayande AS, Mehulic S. "Diagnosis and initial management of dysmenorrhea". American Family Physician. 89 (5). March 2014: 341–6. PMID 24695505.
  8. ↑ Singh P, Yoon SS, Kuo B. "Nausea: a review of pathophysiology and therapeutics". Therapeutic Advances in Gastroenterology (Review). 9 (1). January 2016: 98–112. doi:10.1177/1756283X15618131. PMC 4699282. PMID 26770271.
  9. ↑ O'Connor RE, Brady W, Brooks SC, Diercks D, Egan J, Ghaemmaghami C, və b. "Part 10: acute coronary syndromes: 2010 American Heart Association Guidelines for Cardiopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care". Circulation. 122 (18 Suppl 3). November 2010: S787–817. doi:10.1161/circulationaha.110.971028. PMID 20956226.
  10. ↑ 1 2 Hasler WL. Nausea, Vomiting, and Indigestion. In: Kasper D, Fauci A, Hauser S, Longo D, Jameson J, Loscalzo J. eds. 'Harrison's Principles of Internal Medicine, 19e. New York, NY: McGraw-Hill; 2015.
  11. ↑ Andrews PL, Horn CC. "Signals for nausea and emesis: Implications for models of upper gastrointestinal diseases". Autonomic Neuroscience. 125 (1–2). April 2006: 100–15. doi:10.1016/j.autneu.2006.01.008. PMC 2658708. PMID 16556512. 2020-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-11.
  12. ↑ Lien, C. Principles and Practice of Hospital Medicine. New York, NY: McGraw HIll. 2012. Chapter 217: Domains of Care: Physical Aspects of Care.
  13. ↑ Bashashati M, McCallum RW. "Neurochemical mechanisms and pharmacologic strategies in managing nausea and vomiting related to cyclic vomiting syndrome and other gastrointestinal disorders". European Journal of Pharmacology. 722. January 2014: 79–94. doi:10.1016/j.ejphar.2013.09.075. PMID 24161560.
  14. ↑ Furyk JS, Meek RA, Egerton-Warburton D. "Drugs for the treatment of nausea and vomiting in adults in the emergency department setting". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9 (9). September 2015: CD010106. doi:10.1002/14651858.cd010106.pub2. PMC 6517141. PMID 26411330.
  15. ↑ "When you have nausea and vomiting: MedlinePlus Medical Encyclopedia". Nlm.nih.gov. 2016-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-20.
  16. ↑ "Bulimia Nervosa-Topic Overview". WebMD. 25 July 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2012.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ürəkbulanma&oldid=7178990"