Yiddish

Yiddish, yidis, idis ייִדיש / Yídiš
Faláu en	Alemaña, Arxentina, Australia, Bélxica, Bielorrusia, Brasil, Canadá, Estaos Xuníos, Países Baxos, Hungría, Israel, Lituania, Méxicu, Moldavia, Polonia, Rumanía, Rusia, Suecia, Suiza y Ucraína.
Falantes	1.505.030[1]
Familia	Llingües indoeuropees   Xermánicu   Xermánicu occidental    Alto-alemán     Yiddish
Alfabetu	Hebreu
Estatus oficial
Oficial en	Rusia: Óblast Autónomu Hebreu. Bosnia y Herzegovina Países Baxos Polonia Rumanía Suecia Ucraína
Reguláu por	YIVO (de facto)
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	yid
ISO 639-3

El yiddish, tamién conocíu como ídish, ya inclusive yidis (ייִדיש yídish y אידיש ídish, pronunciaos /'jidiʃ/ y dambos significando 'xudíu') ye un idioma perteneciente a les comunidaes xudíes asquenazíes tanto del centru como del este européu, según aquelles de los sos descendientes nel continente americanu y otros llugares del mundu, conociéndose-y alternativamente como xudeoalemán.^{[Nota 1][2][3][4]} Parte de la sintaxis y léxicu del yidis provienen del alemán, pero'l yidis tien tamién influencies del idioma hebréu, según tamién de delles llingües eslaves.^[5] La ortografía yidis usa los calteres del alfabetu hebréu.^[6]

El yidis ye una llingua milenaria, desenvolvióse tantu n'Europa Central como n'Europa del Este a partir del sieglu X y foi dende entós evolucionáu en caúna de diches rexones al pie de les llingües locales. Tres la emigración de la población xudía de les mentaes rexones europees pal continente americanu, y particularmente por cuenta de los devastadores efeutos del Holocaustu, la población que falaba yidis foi amenorgada de 13 millones en 1930 a 3 millones de persones en 2005.

Los xudíos ortodoxos (ya inclusive ultraortodoxos) empleguen a diariu el yidis pa comunicase ente ellos, yá que consideren que la llingua hebrea propia de l'Antigüedá ye sagrada y namái tien de ser emplegada nes plegaries o pal estudiu de la Torá. Sicasí, pa la escritura del yidis, ellos empleguen precisamente los calteres hebreos, dende a lo menos el sieglu XIII.^[7] Más allá de la vocalización que caracteriza al yidis (y conozse como píntelaj o niqud), los calteres que'l mesmu emplega son los mesmos que figuren nos testos sagraos del xudaísmu y esautamente iguales a aquellos que s'empleguen na escritura del hebréu modernu.^[8]

El yidis remóntase a l'Alemaña medieval. Mientres dellos sieglos, diverses rexones europees recibieron inmigración xudía. Los xudíos asimilaos cola población de la Europa Central y la Europa Oriental, d'orixe xermánicu y eslavu, formaron un grupu que pasó a ser conocíu como asquenazí. Per munchu tiempu, esti grupu foi minoritariu en rellación a la población xudía mundial, tando concentrada nes rexones centrales y orientales d'Europa. Nun periodu más recién, la población asquenazí creció y tremóse pel mundu, espublizando asina l'idioma yidis.^[9]

Pa nun perder la so identidá cultural y relixosa, los asquenazíes primeramente adoptaron una forma mista d'escritura, usando los calteres del idioma hebréu p'anotar la descripción fonética del idioma de la rexón en que s'atopaben. Coles mesmes dellos inmigrantes xudíos escribíen testos bíblicos n'alemán, español o francés, usando la escritura que-yos yera familiar.

Col tiempu, la espansión de la población asquenazí llevó a una diferenciación de dos dialeutos yidis: occidental (con mayor influencia xermánica) y oriental (con influencia de llingües eslaves).

{"Agora hai nicios de que la hestoria del yiddish ta convirtiéndose nuna empresa científica en llugar del exerciciu mitolóxicu que solía ser", dixo'l Dr. Jerrold Sadock, llingüista de la Universidá de Chicago. Al tratar de reconstruyir el yiddish orixinal, los llingüistes esperen esplicar los oríxenes d'esta rica llingua, na qu'una gramática y un vocabulariu en gran parte xermánicos entemécense con hebréu y araméu, y chísquense con pallabres de llingües eslaves y romances antigües. La entruga qu'esperen responder ye si'l yiddish empezó n'Europa occidental y estendióse escontra l'este, como sostién el saber común, o si, como cree agora un númberu cada vez mayor d'estudiosos, los sos oríxenes atópense más al este...

...Un llingüista argumentó apocayá que'l yiddish entamó como una llingua eslava que foi "relexificada", cola mayor parte del so vocabulariu reemplazáu por pallabres alemanes. El misteriu central ye d'ónde vinieron los xudíos d'Europa del Este. Munchos historiadores creen que nun había abondos xudíos n'Europa occidental pa esplicar la enorme población que dempués florió en Polonia, Lituania, Ucrania y árees cercanes. Un proyeutu xigantescu na Universidá de Columbia mapeó los dialeutos del yiddish, trazando con precisión en qué llugar del continente européu dalguna vegada falaron les munches variaciones. Dempués de décades de preparación, L'Atles de la llingua y la cultura de los xudíos asquenazíes" empezó a apaecer en 1992, col volume uno. La tercer entrega unvióse apocayá a les imprentes y l'editor Max Niemeyer en Tubingen, Alemaña, publicóla nel añu 1993. Tán previstos siquier siete volumes más. Nel aniciu de la década de 1960 el Dr. Uriel Weinreich de la Universidá de Columbia y la so esposa, la folclorista Beatrice Silverman Weinreich, entamaron un esfuerzu para entrevistar a unos 600 inmigrantes de fala yiddish n'Israel, la rexón francesa d'Alsacia, Estaos Xuníos, Canadá y México. Cuando'</nowiki>l Dr. Weinreich morrió en 1967, el proyeutu foi asumíu pol Dr. Marvin Herzog...

..."L'atles tien una importancia monumental pal campu de los estudios yiddish", dixo'l Dr. Neil Jacobs, llingüista de la Universidá Estatal de Ohio en Columbus. Les entrevistes detallaes, caúna de les cuales dura unes 15 hores y inclúin más de 3.000 entrugues, apurren una imaxe xeneralmente exacta de los dialeutos y la cultura yiddish. L'atles ye tan precisu que puede amosar la llinia de demarcación que dixebra a los xudíos d'Europa del Este que azucararon el so gefilte fish (platu de pexe molíu que los xudíos tradicionalmente sirvieron como primer platu na comida del Shabat pela nueche, pero tamién en Pésaj y n'otros díes festivos; Gefilte significa "rellenu" en yiddish) de los que nun lo fixeron, o ente los que comieron tomates y los que los consideraron treyf, non kosher o inmundos, por cuenta del so color encarnáu como la sangre. La información llingüística ye igual de precisa: rexistra, por casu, les diferencies na pronunciación de la palabra "flaysh" o carne...

...Mientres sieglos, asumióse llargamente que'l yiddish yera solo un alemán rotu, más una mecedura llingüística qu'una verdadera llingua. Inclusive los mesmos falantes del idioma llamábenlo "Zhargon", que significa xíriga. A principios del sieglu XX, los llingüistes atoparon pruebes de que'l yiddish y l'alemán modernu teníen la mesma estatura: ramificaciones paraleles de la mesma llingua materna xermánica. Los otros componentes del yiddish esplicáronse como préstamos superficiales inxertaos nuna llingua esencialmente xermánica...

...Dempués de los horrores de la Segunda Guerra Mundial, dellos eruditos xudíos propunxéronse alloñar el yiddish del alemán y demostrar que yera una creación cultural única de los xudíos. El principal defensor d'esti puntu de vista foi'l Dr. Max Weinreich, el padre de Uriel Weinreich y la fuerza impulsora detrás del Institutu YIVO para la Investigación Xudía, qu'empezó en Vilna, Lituania, y agora ta en Manhattan. Al señalar que'l yiddish inclúi delles palabres del italianu antiguu y del francés antiguu, el Dr. Weinreich argumentó qu'entamó comu una llingua romance que dempués se xermanizó. Dende esti puntu de vista, el yiddish foi inventáu por xudíos que llegaren a Europa col exércitu romanu como comerciantes, y más tarde estableciéronse en Renania, al oeste d'Alemaña y el norte de Francia. Entemeciendo hebréu, araméu y romance con alemán, producieron un idioma únicu, non solo un dialeutu del alemán. Emburriaos escontra l'este pol fanatismu relixosu que surdió de les Cruzaes medievales y la Peste Negro, da que los cristianos culparon a los xudíos, los falantes de yiddish restableciéronse en Polonia y les árees allegáes, onde l'idioma tomó'l so conteníu eslavu. Según esta teoría agora dominante, había bien pocos xudíos n'Europa del Este antes de la gran inmigración del oeste. El yiddish considérase un fenómenu en gran parte d'Europa occidental...

...Por bien curiosa que fuera esta teoría para los xudíos que deseyen divorciar l'idioma del de los sos persiguidores nazis, la evidencia llingüística acotada foi escasa. Entá más problemáticos son los estudios demográficos qu'indiquen que mientres na Edá Media nun había más de 25.000 a 35.000 xudíos n'Europa Occidental. Estes cifres son difíciles de conciliar con otros estudios qu'amuesen que nel sieglu XVII había cientos de miles de xudíos n'Europa del Este. "Nun puen algamase eses cifres por aciu l'aumentu natural de la población", dixo'l Dr. King. Nun artículu publicáu en 1992, argumentó que los oríxenes del yiddish nun taben en Renania sinón escontra l'este a lo llargo del Danubio, en Baviera y tan al este como Hungría y les tierres cheques y eslovaques. Dende ellí, argumenta, l'idioma irradióse tantu escontra l'oeste, escontra Renania, y escontra l'este, escontra Polonia, Lituania, Letonia y otres árees....

...El Dr. King basa la so conclusión nel trabayu qu'empezó na década de 1980 cola Dra. Alice Faber, llingüista agora en Haskins Laboratories en New Haven, Connecticut. El Dr. King y la Dra. Faber nun atoparon semeyances significatives ente'l yiddish d'Europa del Este y dialectos del alemán falaos en Renania. Afayaron delles semeyances ente'l yiddish y el alemán del centru-este , que se fala hasta l'este de Polonia. (Por casu, los diptongos alemanes como ie y uo estrúyense en dambos idiomes, polo que, por casu, knie pasó a ser kni . Pero les semeyances más llamatives fueron ente'l yiddish y el bávaru, un dialeutu del alemán. "El yiddish nun se paez más ná que al bávaru medieval", dixo'l Dr. King. Por casu, tanto'l bávaru como'l yiddish estrémense del alemán en que perdieron una regla de pronunciación que ye faer muda una vocal o consonante sonora final. Los alemanes pronuncien "Tag" (día) como si terminara en k y "Rad" (rueda) como si terminara en t. Pero en yidish y bávaru les dos palabres pronúnciense tog y rod . Otru exemplu: les palabres Blume (flor) y Gasse (cai) pronúnciense con dos sílabes n'Alemán pero con una sílaba en bávaru y yiddish (Blum, Gas). El bávaru ye l'únicu de los principales dialeutos alemanes que, como'l yiddish, sufrió estos dos tipos de tresformamientos... ...El Dr. King almite qu'inda ye posible un orixe occidental del yiddish: los xudíos qu'emigraron de Renania podríen permanecer na rexón del Danubio el tiempu abondu pa que'l so idioma camudara significativamente. Pero ye escépticu respeutu del fechu de que tolos rastros del alemán de Renania pudieren ser borraos por completu...

...N'otra reconstrucción del proto-yiddish, el Dr. Manaster Ramer nel estáu de Wayne afayó evidencia de que dalgunes de les palabres eslaves del yiddish, como nebish , refiriéndose a un individuu patéticu, yeren parte del idioma orixinal que se convirtió nel modernu Yídish. Tamién atopó rastros de dialectos alemanes occidentales. Pero'l so analís refundia duldes sobro la hipótesis de que'l yiddish ye una caña del bávaru...

...El Dr. Manaster Ramer dixo que magar s'atoparon rastros de bávaru nel yiddish faláu n'Europa del Este, nun apaecieron nel yiddish occidental, nel so día faláu nel oeste y el sur d'Alemaña, los Países Baxos, Suiza y Alsacia, nin apaecieron nos testos medievales. Propón que la influencia bávara entró nel idioma dempués de que los falantes de yiddish emigraren escontra l'este.} [Síntesis del artículu de George Johnson nel The New York Times]

Esta disparidad de puntos de vista puede topetar a los occidentales, pero rimen consonantemente col dichu: dos xudíos, trés opiniones. Nenguna de les opiniones ufiertaes preséntase a sí mesma como correcta; ye esta reticencia a afirmar como bonu, casi como axoma,  d'una manera defintiva, un puntu de vista particular, una de les traces más característiques del discutiniu talmúdica. Anguaño, y tamién n'occidente, la lóxica binaria llegó al zarru de la so funcionalidad .

Les comunidaes xudíes instalaes na Europa central usaben trés llingües: hebréu, araméu y yidis. Los trés disponíen de representación escrita, pero namás el yidis podría ser consideráu ser un idioma vernáculu. Acasu por esa razón, el yidis emplegóse primeramente n'obres de naturaleza llaica y pa la correspondencia privada. Pa la correspondencia comuñal, comentarios bíblicos y toa una serie de documentos utilizaba l'hebréu. L'araméu usábase pa los testos más importantes, incluyendo los trataos oficiales (especialmente comentarios sobre'l Talmud) y la Cábala. Sicasí, la escritura del yidis recurre a los calteres hebreos. Exemplu:

Yidis	וועט האָבן גוט טאָג, די איינער װאס נעמט זיין תפילה בוך צו דער שול
Treslliteración	Vet hobn gut tog, dy aeyner vas nemt zeyn tfila buk tzu der shul.
Traducción	Va Tener un bon día, quien lleva'l so llibru de plegaries a la sinagoga.

Pallabres avezaes son mame (madre), tate (padre), ínguele (neñu), Tóire (Tora), shábes (día de descansu), freilaj (allegría), shtetl (pueblito [del este européu]), majetoine (casamentera), tsaitung (periódicu).

Tradicionalmente, el ídish ye loshn-ashkenaz (llingua propia de asquenazíes) y, nel usu cotidianu, constitúi un mediu de nun emplegar banalmente loshn-koydesh (la llingua sagrada", esto ye, la llingua de les escritures sagraes del xudaísmu: hebréu).

Los refranes son unu de les traces distintives del yidis.^[14] Los siguientes son solo dellos exemplos del saber popular:

• Ein Got un azoi fil soinim. — Un Dios y tantos enemigos.
• Az me ken nisht vi me llaín, tut men vi me ken. — Si nun puedes faer lo que quies, fai (entós) lo que (sí) puedes.
• Dos lebn iz nisht mer vi a jolem, ober mer mich nit oif. — La vida nun ye más qu'un suañu, pero nun m'espiertes.
• Rede tzum lomp / tzu de vant . — Fála-y a una llámpara / la paré (ironía: ¡como si ella te fora a escuchar!).

Ente les espresiones clásiques de la cultura ídish destáquense:

• Chiribim Chiribom — Daniel Pruzansky
• Iánkele — Mordechai Gebirtig
• Ídish Lid — Misha Alexandrovich
• Kinderiohren'' — Bente Kahan
• Main Shtetéle Belz — Talila
• Maine Yiddische Mame — Regine Zylberberg
• Oyfn Pripetchik — Esther Ofarim
• Roménye, Roménye — Aaron Lebedeff[1]
• Tumbalalaika — Rika Zarai
• La Cumparsita — Tangu rioplatense, homenaxe con reflexones en ídish.^[15]
• Bei mir bistu shein (Pa mi yes guapa) — Max Raabe, ídish con esplicaciones n'inglés
• Di Goldene Pave — A Jewish Odyssey

Parte considerable de la producción musical ídish y tamién les sos partitures son calteníes na Universidá estauxunidense de Yale.^[16]

Non pocos refranes provenientes del yidis atoparon la so espresión nes artes visuales. Artista d'enorme maxín y creatividá, Marc Chagall con frecuencia prindó na so imaginería vanguardista l'humor y espíritu propios de la cultura yidis. Distintos aspeutos de la cultura yidis atópense tamién reflexaos na obra d'otros tantos pintores xudíos anteriores a Chagall, quien cultivaron polo xeneral el realismu pictóricu y ente quien merecen ser mentaos Isidor Kaufmann, Maurycy Gottlieb y Maurycy Mikowski.

Muncha de la lliteratura jasídica, cuantimás les paráboles, fueron escrites en yidis. Sicasí, hasta'l sieglu XIX nun apaez una lliteratura secular sofisticada nesta llingua. La lliteratura yidis del sieglu XIX tuvo trés principales esponentes: Sholem Aleijem, Yitzjac Leibush Peretz, Mendele Moijer Sforim (vendedor de llibros n'hebréu) y Sholem Asch. Otros famosos escritores en llingua yidis son Jaim Grade y Isaac Bashevis Singer. Esti postreru recibió'l Premiu Nobel de lliteratura en 1978. N'español ta editada, pola editorial Cátedra, una selección de les sos obres curties: "Un amigu de Kafka y otros rellatos", según la novela "La familia Moskat", editada por RBA, que representa un fiel reflexu de la manera de vida y costumes de los xudíos polacos antes del Holocaustu.

Esti idioma tamién contribuyó a arriquecer l'inglés nos Estaos Xuníos. Dellos xudíos estauxunidenses saben daqué del idioma yidis y munchos empléguenlu como si fuera parte del idioma inglés. Hai delles pallabres y espresiones en yidis qu'usen frecuentemente los xudíos cuando tán falando inglés. Ye más común ente los xudíos mayores, pero hasta les xeneraciones más nueves saben daqué d'esti idioma porque lu escuchen nes sos cases. Pallabres de yidis óyense enforma na televisión y les películes, anque munchos televidentes nun se dan cuenta d'esto. Dacuando estes pallabres y espresiones utilícense pa imprimir un efeutu risible na fala. Por casu, munches persones dicen oy vey (אוי װײ, lliteralmente "ai, [qué] dolor", y emplegada col significáu de "¡ai de mi!"); trátase d'una espresión que s'usa cuando la persona ta estresada o sorprendida o cuando escucha daqué que-y fai mal (equival a dicir "ai, Dios mio" n'español). Igualmente utilízase nosh, que significa "comer". Pallabres tales como shikse (שיקסע), significando moza non xudía y, dacuando, emplegada doméstica, terminaron per ser llargamente refugaes.

El yidis sigue tamién vivu gracies a diarios, como The Jewish Daily Forward, periódicu publicáu en Nueva York y que, magar yá güei presenta les sos páxines n'inglés, caltién suplementos –y tamién versión d'Internet– en yidis. Fundáu en 1897 por Abraham Cahan, ayudó a la espansión de la cultura que portaben los xudíos de la Europa central y del Este naquellos años de fuerte migración escontra Estaos Xuníos.

A empiezos del sieglu XX, la comunidá xudía de la Europa del Este taba en términos idiomáticos estremada. Per un sitiu, los partidarios del sionismu, según les Tnuot Noar, intentaben "alicar" l'hebréu como llingua vernácula y modernizala, de manera tal que fora un símbolu de la renacencia nacional que yá empezara a tener llugar en Eretz Israel. Yá que l'idioma yera nesi entós entendíu como una de les bases fundamentales de la nacionalidá, tales partidarios sosteníen que yera necesariu implementar un idioma común a tolos xudíos (y non yá a los ashkenazim).^[17]

Per otru llau, los partidarios del bundismo (Bund, partíu obreru socialdemócrata xudíu de Rusia, Lituania y Polonia), que nesa dómina yera'l grupu políticu mayoritariu ente les mases xudíes, plantegaba la necesidá d'acompañar la epopeya socialista internacional con una construcción nacional cultural. Tal enfotu incluyía l'espublizar el teatru xudíu en yidis y la so lliteratura, promoviendo coles mesmes la so enseñanza.^[18] Los bundistas consideraben que'l yidis yera un idioma proletariu", yá que yera faláu poles mases xudíes; en contraste col hebréu bíblicu y talmúdico, heredáu de la tradición relixosa y de la qu'ellos se queríen esprender. Ye más, los bundistas víen la modernización de la llingua hebrea como una estratexa propia del nacionalismu burgués" de los sionistes.

Los sectores xudíos ortodoxos sofitaben tamién la promoción del yidis, pero por razones bien distintos al proyeutu nacional cultural y socialista del Bund: los xudíos relixosos creíen que la propuesta sionista de querer usar la llingua sagrada (l'hebréu) como llinguaxe cotidianu yera sacrílega, polo que munchos d'ellos refugáronla de planu.

Favoreciendo'l llaicismu y arrexuntaos nel Folkspartei, lliberales y pequeñoburgueses tamién preferíen el yidis, pero oponíense tanto al proyeutu sionista como a les intenciones revolucionaries del Bund.

Como resultancia del antisemitismu en Rusia y numberoses rexones d'Europa, la emigración d'una cantidá considerable de xudíos europeos escontra'l llevante mediterraneu, la formulación del hebréu como llingua nacional del pueblu israelita, l'asesinatu de dos tercios de la judeidad europea (Shoáh) y la susbsecuente creación del modernu Estáu d'Israel, les perspectives del yidis como posible idioma nacional pal pueblu xudíu llegaron a una especie de caleyón ensin salida.

La emigración masiva, l'asesinatu de dos tercios de les comunidaes xudíes europees mientres la Segunda Guerra Mundial y les polítiques de represión y aculturación implementaes polos soviéticos conducieron a una enorme y irreparable perda pal idioma yidis y les distintes espresiones culturales que se topaben amestaes al mesmu.

Sicasí, históricamente, ya inclusive mientres los munchos sieglos en que nun foi llingua falada cotidianamente, l'idioma hebréu foi siempres un constante factor de cohesión del pueblu d'Israel al traviés les Escritures sagraes pal xudaísmu y calteníes indefectiblemente n'hebréu por toles comunidaes xudíes tantu n'Israel como na Diáspora.

El surdimientu del Estáu d'Israel en 1948, según la llegada de numberoses foles de xudíos provenientes de comunidaes israelites de tol mundu, particularmente de países islámicos y orientales, condució a l'adopción oficial de la llingua histórica del pueblu d'Israel: l'hebréu adquirió entós l'estatus d'idioma nacional d'Israel.^[19]

Ente 1870 y 1945, el yidis foi un idioma européu transmigratorio, emplegáu por aquellos xudíos qu'emigraron al continente americano pero solo por delles décades y hasta que s'integraron a les nueves sociedaes que los recibieren.^[20] Quien sobrevivieron la Shoáh, en munchos casos tamién emigraron y adoptaron depués les llingües de los países onde fueron recibíos, magar en dellos casos caltuvieron el yidis con señardá, como una alcordanza d'un mundu destruyíu. Na actualidá'l yidis sobrevive ente los grupos xudíos ortodoxos, quien entá lo empleguen pa caltener la santidá" de la llingua hebrea, a la que solo recurren nes sos oraciones y lliturxa. Tantu en Tel Aviv como n'Europa anovóse l'interés pol yidis, destacándose'l fechu de qu'ello non yá se da ente grupos xudíos.^[21]

En yidis, el términu Yiddishkayt (ייִדישקייט — llit. 'Judaicidad'; términu que la so espresión más cercana sería "vida y cultura ídish") alude tanto a la condición de ser xudíu como a la manera de vida de quien lo ye.^[22] Cuando ye emplegáu polos xudíos asquenazíes observantes, suel significar "xudaísmu". Pero tamién s'usa pa describir los vezos y costumes de los xudíos asquenazíes europeos y americanos, tanto relixosos como llaicos.

Antes de la Haskalá y la emancipación de los xudíos, fundamentales pal Yiddishkayt yeren l'estudiu de la Torá y el Talmud, nel casu de los varones; y la familia al pie de la vida comuñal rexíes dambes pol respetu de la Llei Xudaica, tantu pa los varones como pa les muyeres. Ente los xudíos observantes del este européu, el términu designa esta última acepción en particular.^[23]

Cola secularización, Yiddishkayt pasó a tomar non solo la tradicional práutica relixosa xudía, sinón tamién una amplia gama d'actividaes nes que participen los miembros llaicos de les comunidaes xudíes, incluyendo esto movimientos culturales ya ideoloxíes, pero ensin dexar de llau la so identidá xudía y pertenencia ya identificación para col pueblu xudíu; a ello tienen de sumáse-y tamién maneres de falar y humor, tando los mesmos pautados pola asociación cultural y nivel d'educación. Nesti sentíu, y tal como lo espresen los xudíos ortodoxos contemporáneos, Yiddishkayt ye una pallabra análoga a "Ortodoxa" y "Observancia" (de la Halajá), pero seique suxera entá más un apegu emocional y un sentimientu d'identificación col Pueblu Xudíu que'l compromisu a llevar a cabu una manera de vida basáu tan solo nel cumplimientu de los preceptos que emanan de la Torá.^[24]

• 
  Israel ben Mordejai Lisnicki de Jaryczow, Pintures del cielorraso abovedáu de la Sinagoga Jódorov (Chodorov), Galitzia, Ucrania, 1652.[24] Inscripciones n'hebréu.[25]
• 
  Dibuxu con músicos xudíos klezmer de Praga, sieglu XVII.[25]
• 
  Diorama d'una cai del Barriu Xudíu de Lublin, Polonia, sieglu XVII.[25]
• 
  Sinagoga del Baal Shem Tov, Ucrania, c. 1700
• 
  Sinagoga de Wolpa, Polonia (güei Bielorrusia), 1750.[26]
• 
  Melamed (maestru xudíu) colos sos alumnos nun jéider (aula d'estudios primarios relixosos). Podolia, Ucrania, entós denominada "Zona d'Asentamientu" del Imperiu Rusu, sieglu XIX.
• 
  Mendele Mojer Sforim (1835-1917), pioneru de la lliteratura moderna en ídish y tamién n'hebréu.
• 
  Isaac Leib Peretz (1852-1915), notable autor y dramaturgu de la llingua ídish. Promovió la emancipación del so pueblu. Tarxeta con lleenda en ídish.
• 
  Volume de la obra lliteraria de Sholem Aleijem (1859-1916) en ídish, incluyendo la semeya y la firma del so autor.
• 
  En Bucuresti, Rumanía, el Teatru Xudíu del Estáu (Teatru Evreiesc Baraşeum) presenta obres en ídish casi ininterrumpidamente dende 1876.[27]
• 
  Jéider en Jaffa, c. 1890
• 
  Afiche de la obra El Rei Salomón en ídish, Teatru Thalia, Nueva York, 1897
• 
  Llibru de Fiendi Amchanitzki, Aprienda cómo cocinar y enfornar (לעהר־בוך וויא אזוי צו קאכען און בּאכען), Nueva York, c. 1901.[28]
• 
  Jéider preparatorio pa estudios bíblicos y talmúdicos en Merón, Galilea, 1912.
• 
  Anunciu convocando al reclutamiento na Lexón Xudía, con testu en ídish, c. 1914-1918.[29]
• 
  Inscripción en ídish recordando a los soldaos hebreos cayíos en defensa de Polonia mientres la Primer Guerra Mundial. Campusantu Israelita, Bielsko-Biała, Polonia, 1928.[30]
• 
  Erich Mendelsohn, Torre Einstein (observatoriu astronómicu), Institutu d'Astrofísica de Potsdam, 1917-1921
• 
  Lazar El Lissitzky, Hagadá de Pésaj: Jad Gadiá, 1919
• 
  Max Weber, Shabat, oleu, 1919. Muséu Xudíu, Nueva York
• 
  Teatru ídish. Hanna Rovina como Leah'-y nel drama tituláu El Dybbuk o Ente Dos Mundos (דער דיבוק אָדער צווישן צוויי וועלטן), Teatru Nacional Habima, c. 1920.[31]
• 
  El Lissitzky, Composición suprematista—Proun circular, 1920
• 
  Franziska Baruch, tipografía hebraica pal títulu del periódicu ídish d'artes y lletres Milgroim (מילגרוים—"Granada"), Berlín, 1922
• 
  Teatru de les Artes en Ídish, Nueva York, 1925-26
• 
  Simón Dubnow (1860-1941), eminente pensador ya historiador de la cultura ídish, que la so Historia del Pueblu Xudíu (יידישע היסטאריע) en diez volúmenes foi publicada ente 1925 y 1929.[32]
• 
  Primer plana del periódicu Włocławker Leben, Polonia, 20 de mayu de 1927
• 
  "ייִדישער אױטאָנאָמער געגנט". Inscripción en ídish na placa de la sede gubernamental del Óblast Autónomu Hebréu, Rusia (fundáu en 1928).[33]
• 
  Erich Mendelsohn, Complexu Woga con Teatru Schaubühne, Berlín, 1927-1931
• 
  Revista Regine, Varsovia, 1937
• 
  Teatru ídish: afiche promoviendo la pieza Dus Groise Gevins de Sholem Aleichem, Boston, Massachusetts, 1938
• 
  Inscripción en ídish : פארגעסט נישט אושוויץ צום אנדענק פון אלע קרבנות פיו דויטשישן נאציום — "Nun escaezas Auschwitz y recuerda a toles víctimes de los nazis alemanes". Monumentu en memoria de les víctimes de la Shoah, Campusantu Israelita de Nancy, Francia, segunda metá del sieglu XX.[34]
• 
  "L'álbum d'una familia del S[htetl]" (ídish: "pueblito" del este européu, polo que se trata d'una familia askenazí).[35] Esposición permanente, Beth Hatefutsoth, c. 1980-81.[36]
• 
  Cartelu de parada de ómnibus con testu n'inglés y ídish, Kiryas Joel, Estáu de Nueva York, EE.XX.[37]
• 
  El clarinetista Giora Feidman, destacada figura especializada na música klezmer.[38]
• 
  Shóne Tóyve!. Espresión de deséu en ídish emplegada en Rosh Hashana y que significa "Un bon añu" (esto ye, feliz añu nuevu), Polonia, setiembre de 2009
• 

• Esisten dos principales rames dialeutales del yidis: yidis occidental y yidis oriental. Sicasí, dambes cañes del yidis son los dos conocíes alternativamente como xudeoalemán.^[25]
• El yidis occidental surdió n'Alemaña y espardióse al traviés d'Holanda, Suiza, Alsacia (Francia), Checoslovaquia y la parte occidental d'Hungría.^[26] El yidis occidental ye faláu por 50 000 persones. La tresmisión interxeneracional del yidis occidental ye güei problemática y tópase en procesu de rotura, pero l'idioma entá ye emplegáu, polo que los esfuercios de revitalización de la llingua podríen tresmitila a la siguiente xeneración y restaurala como llinguaxe domésticu.^[27]
• El yidis oriental abarca Ucrania, Rumanía, Polonia, la parte oriental d'Hungría, Lituania y Bielorrusia.^[28] El yidis oriental ye faláu por 1 505 030 persones. El yidis oriental tien l'estatus d'idioma a nivel educativu: trátase d'un llinguaxe entá emplegáu puxantemente, provistu d'estandarización y lliteratura, sosteníu y espublizáu al traviés d'un sistema educativu institucionalizáu, inclusive más allá del usu doméstico y comuñal.^[29]
• Tanto'l yidis oriental como'l yidis occidental son llingües falaes n'Israel, teniendo ellí estatus educativu institucionalizáu y formando amás parte del mancomún cultural del pueblu xudíu.^[30]