Historia d'Asia

La hestoria d'Asia puede trate como la hestoria coleutiva de delles rexones de la periferia costera, Asia Oriental, Sur d'Asia y l'Oriente Mediu, venceyaes pola masa interior de la estepa Euroasiática.

La periferia costera foi'l llar de delles de les primeres civilizaciones conocíes del mundu, y cada una de les trés rexones desenvolvió les primeres comunidaes alredor de los fértiles valles de los ríos. Les civilizaciones en Mesopotamia, el Valle del Indo y China compartieron munches semeyances y probablemente intercambiaron teunoloxíes ya idees como les matemátiques y la rueda. Otres idees como les de la escritura posiblemente desenvolviéronse de manera individual en cada área. Les ciudaes, estaos y depués imperios desenvolver nestes tierres baxes.

La rexón de la estepa había estáu habitada mientres enforma tiempu por nómades montaos y dende les estepes centrales podíen algamar toles árees del continente asiáticu. La más antigua d'estes espansiones centrales conocida que salió de les estepes foi la Indoeuropea, qu'arrobinó les sos llingües n'Oriente Mediu, India y el Tocariu hasta les fronteres de China. La zona norte del continente, que toma gran parte de Siberia, tamién yera inaccessible a los nómades de les estepes por cuenta de los trupos montes y la tundra. Estes árees taben escasamente poblaes.

El centru y la periferia caltuviéronse dixebraes per montes y desiertos. Los montes d'El Cáucasu, los Himalayas, el desiertu de Karakum y el Desiertu de Gobi formaben barreres que los caballeros de les estepes namái podíen cruciar con dificultá. Anque teunolóxica y culturalmente los habitantes de les ciudaes yeren más avanzaos, pocu podíen faer militarmente pa defendese contra les hordas montaes de les estepes. Sicasí, les tierres baxes nun teníen abondes praderíes abiertes pa soportar una gran fuercia de caballería. Por esta razón los nómades que conquistaron estaos en China, India y Oriente mediu llueu se vieron obligaos a afaese a les sociedaes locales.

Otru artículu: Paleolíticu

Otru artículu: Homo Erectus

Otru artículu: Homo Floresiensis

Otru artículu: Mesolíticu

Otru artículu: Epipaleolítico

Otru artículu: Periodu Jomon

Otru artículu: Kebariense

Otru artículu: Natufiense

Otru artículu: Mureybet

Otru artículu: Cultura de Xericó

Asia occidental foi la primer parte del mundu que vio la transición a un nuevu estilu de vida, el neolíticu (manera de producción agropecuariu), anque na zona de China y el sureste asiáticu tamién se desenvolvieron comunidaes agrícoles.

En Göbekli Tepe, nel sureste de Turquía, alcuéntrase un santuariu datáu escontra'l 10.000 e.C., que se considera un exemplu tempranu del empiezu de la primer fase neolítica. Esti sitiu arqueolóxicu foi habitáu por cazadores pañadores nómades, yá que nun hai viviendes permanentes pela redolada. Considérase que nél ta asitiáu'l llugar de cultu conocíu más antiguu conocíu.

Alredor de 9000 e.C. desenvolvióse'l primer conxuntu de cultures neolítiques apaecíes nel Creciente Fértil. En redol al 8000 e.C. apaeció'l primer nucleu urbanu conocíu, Xericó, na franxa siriu-palestina. Taba arrodiáu per una muralla de piedra y mármol, y tendría una población d'ente 2000 y 3000 habitantes, nun recito con una enorme torre de piedra. La fecha exacta de la so construcción nun foi establecida con certidume, por cuenta de que les pruebes del carbonu 14 fueron analizaes en distintos llaboratorios. Jbeil (Biblos), nel actual El Líbanu, ye otru xacimientu tempranu. La cultura neolítica de Xericó evolucionó direutamente de la cultura epipaleolítica local (Natufiense), que los sos integrantes fueron pioneros na recueya de la cebera montesa, que darréu tresformar nuna auténtica agricultura. Ente 8500 y 8000 e.C. les comunidaes agrícoles empezaron a estendese escontra Anatolia, el Norte d'África y l'Alta Mesopotamia.

El xacimientu prehistóricu de Beifudi, cerca de Yixian, provincia de Hebei, en China, contién restos d'una cultura contemporánea coles cultures Cishan y Xinglongwa (ca. 8000 - 7000 e.C. ), neolítiques y al este de los Montes Taihang, cayendo asina nun vacíu arqueolóxicu ente estos dos sociedaes de China septentrional. L'área total escavada supera los 1.200 m² y los afayos neolíticos partir en dos fases. Ca. 5500 e.C. la cultura halafiana apaez en Llevante, Siria, Anatolia y l'alta Mesopotamia, basada na agricultura de secanu. Na baxa Mesopotamia topábense les llanures aluviales de Súmer y d'Elam. Nelles rexístrase per primer vegada l'apaición de sistemes pluviales de riego. La cultura d'El Obeid florió en redol al 5500 e.C.

Otru artículu: Neolíticu

Otru artículu: Neolíticu Precerámico

Otru artículu: Neolíticu n'Oriente Próximu

Otru artículu: Cultura Halaf

Otru artículu: Cultura Hassuna-Samarra

Otru artículu: Cultura Mehrgarh

Otru artículu: Cultura d'El Obeid

Otru artículu: Periodu de Uruk

Otru artículu: Calcolíticu

Nesta etapa desenvolvióse la metalurxa del cobre, principalmente nel Próximu Oriente, y les comunidaes agraries centralizaron adulces les sos funciones en nucleos urbanos, dando llugar a Estaos bien arcaicos.

La Edá del Bronce empezó en redol a 3500 e.C., reemplazando a les cultures neolítiques del Próximu Oriente, que fundaron los primeres Estaos con funciones centralizaes perfectamente definíes, y con dos elementos indispensables pal so funcionamientu, el templu primeru, y dempués el palaciu. China y Vietnam fueron otros centros metalúrxicos que tamién desenvolvieron sociedaes estatales arcaiques.

Mientres la edá del fierro amás d'Oriente Próximu, n'India y en China esistieron imperios políticamente centralizaes y un desenvolvimientu urbanu bultable. N'otres rexones predominaron los pueblos nómaes. El trubiecu de la civilización china asitiar nel norte de China, na cuenca del ríu Mariellu. La dinastía semimítica de los Xía ye contemporánea de la civilización del Indo. A esta dinastía siguiéronlu les dinastíes Shang (1750 e.C. - 1040 e.C. ) y Zhou. Nel sieglu VIII, el reinu de los Zhou estremar en principios independientes, mientres un periodu conocíu como "Primaveres y Serondes", nel qu'asocedieron munches innovaciones. Mientres esi periodu apaecen el taoísmu y el confucianismu qu'influyiríen poderosamente na historia china posterior.

Nel oeste d'India, la civilización de los indos, nacida a metá del III mileniu e.C. escastárase unos mil años más tarde. A partir del añu 1500 e.C., los arya, seminómades d'orixe indoeuropéu, enfusaron nel norte de la cuenca del Indo. Adulces fuéronse imponiendo a les poblaciones preindoeuropeas, estendiéndose la so llingua y la so relixón, que se tresformaría más tarde nel xerme del hinduismu.

La dinastía Aqueménida del Imperiu Persa, fundada por Ciro II el Grande, gobernó una área d'Antigua Grecia y Turquía hasta'l ríu Indo y Asia central mientres los sieglos VI, V y IV e.C. Alexandru Magnu conquistó esti imperiu nel sieglu IV e.C. L'Imperiu romanu tomó más tarde el control de delles partes d'Asia occidental. Los socesivos imperios seléucida, parto y sasánida de Persia apoderaron Asia occidental mientres sieglos. Munches civilizaciones antigües fueron influyíes pola Ruta de la seda, que conectaba China, la India, Oriente Mediu y Europa. Dos relixones, el hinduismu y del budismu, que surdieron na India, tuvieron una influencia trascendental nel Sur, Este y Sureste d'Asia.

Nel sieglu VI e.C. empezara un periodu de guerres pola hexemonía en China, nel 221 e.C. el reinu de los Qin conquista a tolos otros reinos y el so rei adopta'l títulu de primer emperador (Shi Huangdi). La capital de Qin, llamada Xiangyang, convertir na capital del imperiu. Nel norte de China, los xiongnu, nómades probablamente de llingua túrquica apoderen gran parte de les estepes. Los yuezhi yeren otru grupu d'orixe probablemente indoeuropéu, identificáu colos tocarios, tamién yeren indoeuropeos los śaka emparentaos con escites y sármatas d'Europa oriental. A partir del 206 e.C. la dinastía d'Haber sustituó a les de los Qin, y siguieron teniendo mientres cuatro siglos un reinu unificáu orixe de la futura China imperial. Los Han taben en conflictu casi permanente colos xiongnu. Poco dempués del 170 e.C. los xiongnu espulsen a los yuezhi escontra l'oeste. Escontra finales del sieglu II e.C. haber conquiestaron el coentro de la península coreana y el territoriu de los vietnamites (Nam Viet).

Ente los reinos fundaos polos arios, el de Mágadha, con capital en Pataliputra, volvióse'l más poderosu nel sieglu VI e.C.. Buda que nacería escontra'l 560 e.C. vivió mientres la rellumanza de Mágadha. Chandragupta Maurya, que se convirtió en rei de Mágadha y el 320 e.C. fundó la dinastía Maurya y conquistó militarmente tol norte de la India. L'imperiu de los Maurya algamó'l so apoxéu sol reináu d'Aśoka (269 e.C. -232 e.C. ). Nel noroeste de la India, estendiéronse entós los reinos seleúcida y grecobactriano, herederos del imperiu d'Alexandru Magnu (muertu nel 323 e.C. ). Nel sur, nel territoriu de les llingües dravídiques estableciéronse los reinos tamiles. El fundimientu del imperiu de los Maurya na primer metá del sieglu II e.C., llevó consigo la fragmentación política de la India. El reinu de Andhra consolidar nel siguiente sieglu nel centru del Decán, ye un reinu de llingua dravídica (telugu) y de relixón hinduista. Nel noroeste de la India dieron delles invasiones de pueblos seminómades, como los yuezhi (s. II a. C) qu'ocuparon el puestu de los śaka emburriándolos escontra'l sur. Los śaka enfusáronse de cutio na India, ente que los yuezhi instalar en Bactriana. Ente los yuezhi una cla terminó per imponer se, los kushanas. Estos postreros formaron un extensio imperiu a mediaos del s. I d. C. que tomaba tol noroeste de la India, esti imperiu algamó'l so apoxéu un sieglu más tarde. Los cingaleses, procedente de la India, dieron el so nome a la islla de Ceilán, convertíos al budismu, entamáronse como reinu a partir del sieglu II e.C.

Ente los sieglos IV y V al igual qu'asocedió n'Europa, hubo una notable presión de los pueblos nómada y seminómada del norte d'Asia sobre los imperios centralizaos. Estes grandes migraciones al igual que n'Europa pudieron trate afeutaes en dalgún momentu por factores climáticu que llevó a los pueblos más septentrionales a movese escontra rexones más templaes en busca de meyores condiciones de vida.

Nel norte de la India'l imperiu Kuṣāṇ foi formáu por pueblos iranios nororientales, rellacionaos estrechamente colos escites del NE d'Europa. La espansión d'estos pueblos escontra'l sur de la India foi detenida pol imperiu gupta. Darréu l'imperiu Kuṣāṇ foi severamente afeutáu pol emburrie de los perses sasánidas nel sieglu II y finalmente los restos del so imperiu fueron barríos polos hunos blancos d'orixe túrquico y procedentes del centru d'Asia. A partir del 320 d. C. la dinastía de los gupta reina en Magadha, y en dellos decenios el so reinu acabó ocupando tol norte de la India. Nel sur siguió la fragmentación política.

L'imperiu gupta desaperció nel s. VI, pero un rei hindú consiguió reconstruyir un imperiu nel norte de la India na primer metá del sieglu VII y el reinu de los Pala adquirió importancia nel sieglu VIII. Al oeste de la India, na primer metá del sieglu VII, formárase'l califatu islámicu, qu'enfusara hasta Afghanistán. Los estaos socesores del califatu acabaríen apoderando la India.

En China'l final de la dinastía Jin (265-420) empecipió un periodu d'inestabilidá política, estremándose'l territoriu en numberosos reinos independientes que nun fueron unificaos hasta'l advenimiento de la dinastía Sui (581-618) que reunificó la rexón nun nuevu reinu centralizáu y foi asocedida pola dinastía Tang (618-907) que foi entá más duradera y perduró hasta'l sieglu X. Tres otru periodu de fragmentación territorial les dinastíes Song (960-1279) y Yuan (1279-1368) fueron estables y caltuvieron una integradidad territorial notable hasta'l final de la Edá Media.

Les estepes del norte del país tuvieron apoderaes primero polos xianbei, pueblos tunguses procedentes del este y que movieren a los xiongnu. Darréu los xianbei seríen movíos polos ruanruan (mongoles). A partir del sieglu IV hubo irrupciones de pueblos de les estepes nos reinos chinos, edificando reinos efímeros. Poco antes del 400 los tabgatch (tuoba), pueblos túrquicos, empiecen a prevalecer nel norte de China.

La potencia hexemónica más antigua de la rexón foi'l reinu de Funán, que los sos orixe remontar posiblemente al sieglu I d. C. Esti reinu ye antetodo una potencia marítima que comercia ente China ya India, la adscripción étnica de Funán nun ta clara (podríen ser pueblos mon-jemer o seique pueblos malayu-polinesios). Más al norte'l reinu de Chenla ye un reinu jemer que foi vasallu del reinu de Funán. Más al este reinu de Champa ye'l reinu de los cham, que son un pueblu malayu-polinesiu. Na mesma rexón mientres el sieglu IV apaecen les ciudaes-estáu de los pyu al noroeste, formada por pueblos tibetanu-birmanos. Toos estos reinos esperimenten en graos diversos l'influxu cultural de la India.

Los Han habíen abandonáu Corea nel sieglu II d. C., esto permitó que se consolidaren tres reinos: Koguryo, Paekche y Silla. Per otra parte los oríxenes del estáu xaponés de Yamato, qu'apaez nel sieglu IV d. C. nun son bien conocíos.

Mientres esti periodu en Filipines surdió'l reinu de Tondo. A partir del sieglu XIII, nel norte de China y nel centru d'Asia surden entidaes polítiques qu'en siendo unificaes por Gengis Kan van dar pasu al mayor imperiu asiáticu de la hestoria'l imperiu mongol (1206-1368).

La era moderna en China empieza cola dinastía Ming (1368-1644) instalada nel poder. A la fin del periodu Ming mientres un curtiu periodu predominó la dinastía Shun y darréu la más duradera dinastía Qing (1644-1912).

N'India al entamu d'esti periodu la potencia más importante foi l'imperiu vijayanagara que controlaba tol sur d'India, que la so supremacía acabó pola instauración del imperiu mongol, al qu'asocedería'l imperiu maratha que controló'l norte, centru y parte del sur d'India. A partir del sieglu XVIII los británicos empiecen a influyir na política d'India y van acabar formando'l raj británicu.

Na Edá Moderna, Asia constituyó'l continente económicamente más granible. Escontra 1500, Oriente Mediu, India y China concentraben cerca del 60% de la producción mundial, y poco primero de 1800 el 80% de la mesma. Mientres el sieglu XVIII, los testiles d'India esportábense extensivamente a Francia ya Inglaterra. Y gran cantidá de productos industriales chinos taben presentes tantu na América colonial dende'l sieglu XVII como n'Europa. Envalórase qu'un 75% de la plata estrayida polos españoles n'América acabó en China en cuenta de la compra de productos manufacturados en China.^[1][2] La revolución industrial europea alterió esti equilibriu, y por aciu conquista militar gran parte d'Asia pasó a tar controlada por potencies europees.

Mientres el sieglu XIX nengún territoriu d'Asia quedó llibre de la influencia del imperialismu européu y norteamericanu. Magar delles rexones como Irán (Persia), Xapón o China nun fueron ocupaos permanentemente por fuercies militares europees como pasó en gran parte del continente tuvieron conflictos colos europeos y dacuando fuercies militares temporalmente establecíes nos sos territorios, qu'obligaron a los sos gobernantes a siguir polítiques favorables a intereses europeos. Otros territorios fueron ocupaos direutamente polos europeos y fueron alministraos como territorios coloniales, emplegaos como fonte de recursos pa les metrópolis coloniales.

Nes tierres xunto al Mar Mediterraneu desenvolviéronse les primeres civilizaciones de la hestoria, como la de Mesopotamia. Tamién fueron l'orixe de les grandes relixones monoteístes, centraes nel área de Palestina. L'Imperiu Persa y la civilización helenística ocuparon más palantre la zona, apurriendo la so cultura.

Toos ellos fueron absorbíos pol Imperiu Romanu escontra'l sieglu I e.C., pasando a ser provincies llatinizaes. L'Imperiu estremar en dos metaes y l'oriental pasó a ser conocida como Imperiu Bizantín, pola puxanza de la capital (Bizancio).

La llegada del Islam na Península Arábica camudó por completu'l mapa políticu de la rexón, que pasó a depender de los califes. Puede considerase la edá d'oru de la rexón, con una renacencia cultural y urbano. Los turcos, tamién de relixón musulmana, acabaron espulsando les dinastíes árabes, especialmente los turcos otomanos. Mientres tola Edá Media los cristianos llucharon contra estos (sobremanera nes cruzaes) pa recuperar el dominiu sobre lo que consideraben Tierra Santa. L'Imperiu Otomanu, sicasí, sobrevivió hasta'l sieglu XIX, cuando s'estazó pola presión de les potencies europees.

Surdieron entós la mayoría de los Estaos del sieglu XX, calteniendo la hexemonía musulmana. Dempués de la Segunda Guerra Mundial, cola nacencia del Estáu d'Israel, la rexón sufrió una serie de guerres, sofitaes por Occidente (que buscaba apoderar una área rica en recursos naturales). La inestabilidá foi una constante dende mediaos del sieglu XX.

El subcontinente indiu foi la sede d'una de les primeres civilizaciones humanes, contemporánea a la sumeria: el valle del Indo. Esti pueblu apoderó siempres la rexón nes socesives evoluciones que sufrió, detallaes nel artículu Historia de la India.

El restu de países entemecieron la influencia india coles cultures d'Asia Oriental, que se reflexa na convivencia ente l'hinduismu y el budismu. Cola espansión musulmana, dellos países convertir al Islam y adoptaron delles traces de la cultura árabe.

China foi otra de les civilizaciones tempranes y caltuvo la hexemonía na rexón. Na so espansión, estendió la so cultura nes estepes (sobremanera al traviés de la Ruta de la Seda), los países del sur y Xapón. Esti postreru constitúi otru de los polos de poder de la zona, sobremanera a partir del sieglu XX pola puxanza teunolóxicu y económicu qu'esperimentó.

Los pueblos indoeuropeos poblaben les estepes dende la prehistoria y coles sos migraciones escontra'l sur y l'oeste configuraron la mayoría de civilizaciones europees. El clima grebu y l'orografía del terrén marcaron los movimientos d'estos pueblos, favoreciendo l'aislamientu de les comunidaes, que d'esta manera desenvolvieron cultures propies.

Darréu les estepes fueron colonizaes pol Imperiu mongol y por tropes perses y chines. Los distintos valles seríen los precursores de los países d'Asia Central.

A partir del sieglu XIX entra en xuegu una nueva potencia: l'imperiu rusu. Ésti estendióse per gran parte del continente. Cola creación de la Xunión Soviética, los países pasaron a ser repúbliques dependientes de Moscú y con un réxime comunista (el comunismu llegó inclusive a les civilizaciones más orientales, como la china y la coreana). Cola cayida de la URSS, los antiguos pueblos convertir n'Estaos independientes, con gran amiestu étnico y relixosa.

• Historia d'Asia Central
• Historia del Cáucasu
• Historia d'Oriente Mediu
• Historia de China
• Historia de la India
• Cronoloxía de la esploración europea d'Asia