Cariñena

Cariñena
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcalde de Cariñena (es)	Sergio Ortiz Gutiérrez
Nome oficial	Cariñena (es)[1]
Códigu postal	50400
Xeografía
Coordenaes	41°20′15″N 1°13′30″W / 41.3374°N 1.2249°O / 41.3374; -1.2249
Cariñena Cariñena (España)
Superficie	82.509136 km²
Altitú	591 m
Llenda con	Aguarón, Alfamén, Longares, Tosos, Paniza, Encinacorba y Cosuenda
Demografía
Población	3397 hab. (2023) - 1676 homes (2019) - 1626 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.35% de provincia de Zaragoza
Densidá	41,17 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
Llocalidaes hermaniaes	Saint-Pierre-d'Oléron
carinena.net

Cariñena ye una llocalidá y conceyu español perteneciente al Campu de Cariñena, provincia de Zaragoza (Aragón). La so población en 2014 foi de 3 457 habitantes (INE 2014). En 2016 la so población baxó a 3384 habitantes. Ye'l centru de la rexón vitivinícola de la Denominación d'Orixe homónima.

Cariñena asítiase na zona central del valle mediu del Ebro a 494 msnm,^[2] na rexón de contautu ente los primeros relieves del Sistema Ibéricu y los relieves propios de la Depresión del Ebro. Ye capital de la contorna Campu de Cariñena y pertenez al partíu xudicial de Daroca.

Atópase na vía de comunicación que xune Zaragoza y Teruel, a 48 km de la primera y 125 km de la segunda. La cercanía a la capital aragonesa, nucleu cimeru del que depende, mengua la entidá de Cariñena como capital comarcal.^[3]

La so precipitación media añal ye de 590 mm, preferentemente distribuyida nos meses de primavera y seronda. Les temperatures son similares a les de la Depresión, siendo la media añal 12,8 °C, con elevaes amplitúes térmiques (17,8 °C).

El topónimu Cariñena tien el so orixe na dómina romana. Plinio, procurador de la Hispania Tarraconense, llamó Carae a esti pobláu romanu, y el sufixu -iniana, formando Cariniana, ye carauterísticu de munches finques rústiques romanes.^[4]

Cariniana significa «l'alquería», casona asitiada na antigua Carae y fai referencia al so propietariu Carinius. A partir del sieglu II, una imparable enclín a la concentración de la propiedá en poques manes, va provocar l'apaición de los grandes llatifundios que los sos propietarios dieron nome a llugares como ésti. Yá na Edá Media, el topónimu va evolucionar hasta convertise nel actual Cariñena.^[5]

Anque nun s'atoparon restos del asentamientu orixinal, dellos nicios señalen que yá habitaben los celtíberos na zona nel sieglu III e.C.

La romanización del llugar empezó tres la cayida de Numancia y la incorporación de la rexón a los dominios romanos. Darréu, la fundación de la colonia inmune de Caesaraugusta ente'l 24 y el 12 e.C. convirtió la población nun creciente asentamientu rural qu'abastecía de vinu, principalmente, a la nueva ciudá.

Tres la cayida del reinu visigodu en 711, la villa ye ocupada polos musulmanes nel 714, quedando dientro de la Marca Cimera d'Al-Andalus con capital en Saraqusta. Formó parte de la posterior Taifa de Zaragoza hasta la so cayida tres la reconquista de Zaragoza por Alfonsu I en 1118.

Cariñena foi sitiada y tomada en 1119, incorporándose al Reinu d'Aragón. La ciudá foi-y apurrida al caballeru Don Pedro Ramón por aciu una carta puebla en 1124 como compensa pola so ayuda na conquista de la mesma y con mires de llevar a cabu la repoblación de la zona.

Nel añu 1248, por privilexu de Xaime I, esti llugar se desliga de la dependencia de Daroca, pasando a formar parte de Sesma de Langa na Comunidad de Aldeas de Daroca, que dependíen direutamente del rei, perdurando esti réxime alministrativu hasta la muerte de Fernandu VII en 1833, siendo eslleida yá en 1838.

Mientres la guerra de Pedru IV contra la Unión 1347-1348, Cariñena, xunto cola Comunidá de Daroca, caltiénse lleal al rei, convirtiéndose la villa en llugar de xunta y negociaciones ente'l Xusticia y el monarca.

Poco primero de la Guerra de los Dos Pedros, por orde de Pedru IV nes Cortes de Cariñena de 1357 refuérzase la muralla de la villa ante la medrana a que dende Castiella lláncense incursiones contra la zona. Magar esa previsión, les tropes castellanes conquisten la ciudá'l 16 d'abril de 1363, afarándola mientres la ocupación, dando llugar a la lleenda qu'asegura que tolos sos habitantes fueron tullíos cortándo-yos la ñariz y les oreyes. L'historiador Jerónimo Zurita, nos sos Añales de la Corona d'Aragón, refier tomar de Cariñena nos términos siguientes: «Y entrín y non s'entró Cariñena por combate y fuercia d'armes; y -según don Pedro López de Ayala escribe- mandó'l rei de Castiella pasar a cuchiellu a tolos que taben nel so defensa. Y en otres memories d'aquella guerra afírmase que se señaló más ellí'l rei de Castiella en mandar executar el castigu y vengación cruelísimamente que n'otra parte».^[6] El rei d'Aragón, como compensa pola llealtá de la villa, concede l'usu d'un blasón que dempués va dar llugar al escudu y bandera de la ciudá (lo qu'esplicaría que'l so escudu incluya una cara humana con dichos apéndices d'otru color).

Finalmente la llocalidá torna a manes aragoneses reconstruyéndose l'aniellu cercáu del que, anguaño, namái queda'l llamáu Torrexón de les Monxes.

La situación de la villa na ruta que xunía Madrid con Barcelona, al traviés de Zaragoza, y de la mesma el so allugamientu nel camín ente esa ciudá y Valencia convertir en llugar de camín obligáu de les distintes comitivas reales de los Austrias. Asina, en 1585, Felipe II, que'l so confesor frai Juan Bernal provenía d'una familia de la villa, visita la llocalidá nel so camín escontra les Cortes de Monzón, ufiertándose nel so honor dos fuentes llenes de vinu (unu blancu y otru tintu) que daríen llugar a la tradición del enllenáu de la Fuente de la Mora mientres la Fiesta de la Vendimia.

En 1599, ye'l nuevu monarca, Felipe III, el que visita la ciudá, concediendo a la villa diverses prerrogativas xudiciales per mediu de la meyora de la so carta puebla que-y conceden una elevada autonomía sobre Daroca.

Sicasí, la decisión d'espulsar a los moriscos en 1609, convertir nun auténticu problema pa Cariñena yá que una parte considerable de la población taba integrada por esti grupu. La so salida a lo llargo de los siete años siguientes amenorga drásticamente la mano d'obra disponible nos campos y el total de la población del llugar, provocando una crisis demográfica de la que tardaría dellos años en salir.

En 1701, al entamu de la Guerra de Socesión española, Cariñena declaróse favorable al Archiduque Carlos d'Austria; sicasí Felipe d'Anjou, nel so viaxe a Zaragoza pa xurar los fueros d'Aragón fixo una parada na villa.

Carlos III visitó la villa en 1759. Carlos IV fixo lo propio en 1802, poco antes del entamu de la Guerra de la Independencia Española. El so fíu, Fernandu VII, nel so regresu dende Bayonne tres la cayida de Napoleón, detener en Cariñena en 1814.

Mientres la Guerra de la Independencia, en 1808, siguiendo órdenes del xeneral Palafox, formar na villa una compañía d'escopeteros pa reforzar la guarnición de Zaragoza y asegurar la llegada de suministros dende'l suroeste. En 1809 creóse'l Batallón de Cazadores del Campu de Cariñena, con tropes reclutadas en tola contorna, comandadas pol teniente coronel Ramón Gayán, nacíu nel vecín pueblu de Paniza.

En 1838, mientres la Primer Guerra Carlista, constituyir en Cariñena unu de los cuarteles de caballería que'l xeneral Marcelino Oráa creo n'Aragón pa faer frente a la insurrección carlista que tenía'l so epicentru en Morella.

La ciudá foi tomada mientres unes hores en xunu de 1875 poles tropes carlistes asitiaes en Cantavieja, mientres el trescursu de la Tercer Guerra Carlista.

El 3 de xunu de 1909, Alfonsu XIII concedió'l títulu de Ciudá a Cariñena pola so importancia histórica y la so adhesión a les instituciones.

Mientres tola Guerra Civil Cariñena tuvo na zona rebalba. Instalar na ciudá un hospital militar nel Colexu de les Monxes de Santa Ana, ónde s'atendió por igual a mancaos de dambos exércitos, destacando nesi llabor la hermana Matilde, de la comunidá de les Hermanes de la Caridá de Santa Ana, quien pidió que, al morrer, fora soterrada colos muertos de dambos bandos que s'atopen nes distintes fueses comunes del campusantu municipal.

Mientres la Batalla de Belchite (1937), Cariñena convertir nun puntu de reagrupamientu y suministru esencial nel lladral sur del bandu subleváu. Igualmente, mientres la ofensiva d'Aragón (1938), foi nesta llocalidá onde s'arrexuntaron distintes unidaes del xeneral José Solchaga na nueva ofensiva sobre Belchite.

El 23 de setiembre de 2008, los reis d'España, don Xuan Carlos y doña Sofía, visitaron la ciudá por cuenta de la celebración del 75 aniversariu de la constitución del Conseyu Regulador de la Denominación d'Orixe de Cariñena.

D'alcuerdu al censo d'España de 1875, la población de Cariñena yera de 3 488 habitantes, siendo yá entós el nucleu de población más importante del partíu xudicial de Daroca.^[7] En 1970 yeren 2 873 los habitantes con que cuntaba la ciudá, cifra inferior a los que tenía a principios de sieglu (3 427), como resultáu de la emigración na década de 1950 y 1960. Sicasí, el sieglu XXI traxo consigo la recuperación demográfica del conceyu: 3 536 habitantes en 2005 y 3 457 en 2014.^[8]

Gráfica d'evolución demográfica de Cariñena ente 1900 y 2014

Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE.      Población de derechu (2001 d'equí p'arriba) según el padrón municipal, datos del INE.

Destaca la Ilesia parroquial de l'Asunción de La nuesa Señora, construyida sobre l'antigua Colexata de Santa María que, de la mesma, llevantar na cortil qu'ocupaba la mezquita. Edificar en estilu barrocu mientres el sieglu XVII, magar caltién la torre gótica del sieglu XIV, perteneciente a l'anterior ilesia. La planta ye basilical con trés naves, ocho capiyes ente los contrafuertes, cabecera bien fonda y poligonal d'orde corintiu y triforio nel cruceru. Nella aprecia un calter defensivu nos matacanes del cuerpu cimeru, según la robustez y severidá de la so construcción. Distintes pieces artístiques del so interior esponer nel muséu parroquial, instaláu nel mesmu templu.

Otra bona muestra d'arquiteutura relixosa ye la Ilesia de Santiago. Ye un templu góticu llevantáu ente los sieglos XIII y XIV, identificáu cola sinagoga xudía. Destaca'l so calter soterrañu, pos foi la capiya d'un antiguu hospital. Tien planta rectangular, d'una sola nave, y nella asoceden cuatro arcos arabescos de lladriyu ojivales que conformen la so fábrica. En 1978, trés d'estos cuatro arcos fueron baltaos xunto colos sos murios al construyir un nuevu edificiu anexu a la ilesia, siendo darréu reconstruyíos.

A unos 7 km al norte de la población, ente los campos de viñeos, alcuéntrase'l Santuariu de la Virxe de Llagunes. El conxuntu ye barrocu, con elementos mudéxares, y foi construyíu nel sieglu XVII. Contién elementos anteriores, apreciables na primitiva ermita, del sieglu XV, y na torre, datada nel sieglu XVI.

Nesti apartáu sobresal la Casa Consistorial, palaciu de tipu aragonés d'estilu renacentista que data del sieglu XVI. Nun principiu l'edificiu constaba namái de dos plantes inferiores, que s'asomaben al esterior por aciu arcaes sobre columnes. Nel sieglu XVII alzóse una planta cola típica galería aragonesa y con bistechu bien saliente. L'edificiu tópase coronáu por un reló que marca la vida urbana de la ciudá.

Adosáu al conceyu llevanta l'Edificiu de la cai Portolés, interesante palaciu aragonés realizáu en dómina moderna. Constitúi un exemplu notable dientro del conxuntu d'arquiteutura civil de la llocalidá.^[12]

La Fonte de la Mora, delantre de la Casa Consistorial, llevantar a finales del sieglu XIX. Tien forma circular, y les escultures que la decoren son cuatro patos qu'arrodien una columna que soporta un platu circular, del cual llevántase una figura femenina con un canastru sobre la so cabeza, n'actitú de caminar. Ye interesante'l fechu de que, el Día de la Vendimia, en setiembre, dexa d'esquitar agua de la fonte y empieza a brotar vinu.

El cascu antiguu contién numberoses casones aragoneses d'estilu renacentista, ente les que cabo mentar casar-palaciu de los Arazuri, del sieglu XVI, y la Casa de la Castana, del sieglu XVII. Esta postrera ta considerada una de les casones más belles de la ciudá.

De les muralles que nel sieglu XIV arredolaben Cariñena, apenes queden muertes. Ente ellos, destaca'l Torrexón de les Monxes, de planta cuadrada y remate octogonal, qu'algama los 15,5 m d'altor. L'apareyu ye de piedra, bien pocu trabayada, xunida con argamasa y remate de lladriyu nes esquines. L'interior consta de dos plantes y un pasiellu central pa comunicar coles muralles. Formaba parte del conxuntu de torrexones defensivos de la llocalidá, ente los que taben el Torrexón de les Santes, el de la cai Santiago y el de les Sises, baltaos na primer metá del sieglu XX.

Adosada a la muralla, pel interior, atópase otra fonte, la llamada Fonte Vieya, que la so cronoloxía ye del sieglu XV. Anguaño sigue n'usu.

A lo último, hai que mentar l'escepcional Arcu del Corderu, fecháu nel sieglu XVII. Xunto col de Bruxes, en Bélxica, ye únicu nel mundu.

Cariñena cuenta con un Muséu del Vinu, emplazado nes dependencies de lo que se dio en llamar la Casa de la Viña y el Vinu. Ésta atópase nuna bodega de 1918, edificiu que constitúi un exemplu únicu de l'arquiteutura industrial modernista na zona.

L'espaciu museísticu concíbese como elementu promocional del vieno de Cariñena, poniendo énfasis nes particularidaes del Campu de Cariñena. Tamién se rinde homenaxe a les xentes de la zona, que mientres sieglos se dedicaron a l'actividá vitivinícola.^[13]

Dende antiguu, la hestoria del conceyu tuvo estrechamente rellacionáu con mundu del vinu; el cultivu de la vide nesta zona remontar a dómina romana. La visita a la llocalidá del monarca Felipe II en 1585, rellacionar cola tradición del enllenáu de la Fuente de la Mora na Fiesta de la Vendimia, siendo'l rei gasayáu con «dos fuentes de vinu, rica de pan, abondosu de fruta y olivares».^[15] Yá en 1696, aprobar na villa de Cariñena el llamáu «Estatutu de la Vide», col fin de llindar los plantíos en función de la calidá de la tierra onde fueren allugase los viñeos.^[16] Sicasí, ye en sieglu XVIII cuando se roturaron nueves tierres debíu al aumentu de la población.

Pero foi a finales del sieglu XIX cuando'l sector vinícola cobró fuercia por cuenta de la crisis de la filoxera francesa. Amás, la inauguración del ferrocarril de vía estrecha Cariñena-Zaragoza (1887), dexó distribuyir les producciones de la zona. En 1932, coincidiendo cola creación de les denominaciones d'orixe, inauguróse la Estación Enolóxica de Cariñena, dende onde se promovieron nueves téuniques de cultivu y ellaboración, magar la Guerra Civil y la posguerra retrasaron el xiru escontra la calidá hasta los años setenta. Nun sería hasta la siguiente década cuando se produció'l saltu cualitativu na ellaboración del vinu cola introducción de nuevos sistemes de cultivu, la inversión en teunoloxía y l'adopción de nueves práutiques enolóxiques.^[16]

• El dramaturgu español Pedro Muñoz Seca, na so conocida obra risible La venganza de Don Mendo fai referencia al escelente vinu de Cariñena al traviés del personaxe central, don Mendo, qu'utiliza como escusa que bebió demasiáu del mesmu y por eso perdió una partida crucial al xuegu de cartes conocíu como "los siete y media".

¡Sele, escúchame, Madalena, porque nun fui yo... nun fui!
Foi'l malditu cariñena, que s'apoderó de mi

La venganza de Don Mendo, Xornada primer

• Nel famosu drama de José Zorrilla, Don Juan Tenorio, atópase na Escena segunda del Actu Segundu, una referencia al vinu que beben don Juan, Centellas y Ablanéu, siendo dichos caldos el Cariñena y el Xerez.

• El 29 de xineru celébrase San Valero, patrón de la llocalidá. Ufiértase un gran roscón, bendicíu pol párrocu y asitiáu na Fonte de la Mora, por que tolos vecinos participen d'él.
• El Llunes de Pascua realízase una romería al Santuariu de la Virxe de les Llagunes.
• Anque de recién implantación —la primer edición tuvo llugar el 31 de xunetu de 2004—, la esaltación del escudu de Cariñena conmemora l'asediu per parte de les tropes castellanes a la villa y la posterior reconquista per parte de Pedru IV el Ceremoniosu, quién dio a la llocalidá l'escudu d'armes.
• Pel branu celébrase la Ruta de Branu del Vinu de les Piedres(en 2015 celebróse la III edición d'esti eventu'l fin de selmana del 18-19 de xunetu). Los vinos de Cariñena pol so terroir tienen tonos minerales de los que se fixo ecu la campaña del Vinu de les Piedres, na que se resalten los tonos minerales de los caldos de la zona, y apondérense na Ruta de Branu del Vinu de les Piedres, con diversos actos de música, teatru y otres manifestaciones artístiques, amás de carpes nes que les bodegues ufierten los sos vinos y otres nes que restoranes de la zona ufierten les sos meyores recetes.
• La Fiesta de la Vendimia tien llugar nes fiestes de setiembre. Mientres un tiempu celebrar a finales d'agostu pero depués foi devuelta a la so fecha orixinal. Ye un día d'esaltación del vinu y constitúi un escaparate de les bodegues de la zona. Ente los actos más carauterísticos figura'l que de la Fuente de la Mora emane vieno mientres esi día. Dende Zaragoza allega'l Tren del Vinu —con llocomotora y vagones antiguos— que trai a numberosos visitantes. Unu de los actos más relevantes ye'l primer triáu de la uva, que se desenvuelve na Plaza del Conceyu al son de la xota de la Manolita.
• Ente'l 13 y el 18 de setiembre, celébrense les fiestes patronales n'honor al Santu Cristu de Santiago. Mientres les fiestes hai encierres peles mañanes, vaquillas pela tarde na plaza de toros y toru de ronda peles nueches. L'últimu día ufiértase una gran paellada pa tolos asistentes; pela nueche realízase la sardinada de Santurtzi, pueblu hermaniáu con Cariñena.^[17]
• A mediaos de payares celébrase «Expo Cariñena», esposición que toma, ente otros, sectores como turismu, gastronomía, muebles, promoción inmobiliaria, artesanía y ociu.

• Lorenzo Zaragoza (1363 - 1406), pintor de la escuela valenciana. Considérase-y el introductor del estilu na Corona d'Aragón.
• Pedro Garcés de Cariñena (c. 1397), cubiculario del papa Benedicto XIII.
• Pedro Manero (1599 - 1659), ministru xeneral de los franciscanos y obispu de Tarazona. Home amigu de los estudios, fixo escelentes traducciones de Tertulianu y tamién escribió obres propies.
• Miguel de Paracuellos (sieglu XVII), protoveterinario, autor d'un Llibru de albeitería (1629).
• Juan Cabeza (1635 - 1704), dramaturgu nel cercu de Calderón de la Barca. Dalgunes de les sos obres conocieron reediciones nel sieglu XVIII en formatu de comedia suelta y de rellación de comedia.
• Josef Lucán (1706 - 1774), farmacéuticu y precursor de la moderna botánica.
• Lucas de Tornos Usaque (1803 - 1882), médicu de clara vocación naturalista y amplia actividá docente. El Conceyu de Madrid encargólu en 1839 la direición y planificación de paseos y arbolees, y cuando remató la so actividá municipal, la capital esperimentó un notable embellecimiento. Mientres quince años foi direutor del Muséu de Ciencies Naturales.
• Pablo Ostalé Rodríguez (? - 1911), veterinariu y profesor d'esta disciplina médica.
• Ricardo José Górriz Muñoz (1850 - 1916), farmacéuticu y naturalista.
• José Franco y Ribate (1878 - 1951), direutor de banda de música y compositor. Autor de más de 200 obres, la so producción alluga marches, pasudobles, obres sinfóniques, mises, una ópera, una opereta y suites.
• José Antonio Artigas Sanz (1887 - 1977), inxenieru, estadísticu y pioneru de la óptica científica.
• Casimiro Sarría Górriz (1900 - 1936), odontólogu y promotor del Estatutu d'Autonomía d'Aragón de 1936.
• Antonio Urbezo Unsaín (activu 1920 - 1930), pintor, discípulu de Ramón Cases.
• Pilar Pitarch Blasco (1914 - 2005), brigadista internacional y militante del PSOE en Lausanne.

• Saint-Pierre-d'Oléron, Francia

• Llista de conceyos de la provincia de Zaragoza

• caiaragon.com - Cariñena
• web de la Ciudá de Cariñena

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Cariñena.
• web de la Ruta del Vinu de Cariñena Archiváu 2017-02-16 en Wayback Machine