Чаган ай

Чаган ай орустап январь, (латиндап Jānuārius mēnsis «Янус (кудай),Янустыҥ айы») — юлиан ла григориан кӱнтизӱлерде јылдыҥ баштапкы айы, Юлий Цезарь баштаган реформанаҥ озо эски римский кӱнтизӱле јыл тулаан айдаҥ башталып, чаган ай јылдыҥ он биринчи айы болот. 31 кӱндӱ јети айдыҥ бирӱзи. Бу, Јердиҥ Тӱндӱк јарымыныҥ кӧп саба јеринде эҥ ле соок ай (чаган ай кыштыҥ экинчи айы болуп јат), Јердиҥ Тӱштӱк јарымында дезе, чаган ай эҥ ле јылу ай болуп јат, (мында чаган ай — јайдыҥ экинчи айы).

Бистиҥ ӧйдӧ григориан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 20-чи кӱнине јетире Кӱн Стрелец созвездиеде, чаган айдыҥ 20-чи кӱнинеҥ ала Козерог созвездиеде болот^[1] (оскӧ бичилгени — чаган айдыҥ 19 кӱни^[2]).

Январь ай Янус (Ianuarius) деп атту, эки јӱстӱ, Римдеги кудайга учурлай адалган, бу ӧйдиҥ, эжик ле каалганыҥ кудайы.

Айдыҥ ады «дверь в год» (латин сӧс эжик, «дверь» — ianua). Јаҥжыккан оригинал римский кӱнтизӱ 10 айдаҥ турган, јӱк ле 304 кыш јокко кӱннеҥ турган. Бу ӧйди «безмесячья» деп кӧрӧтӧндӧр. Кайда да бир 713 јылда бистиҥ эрадаҥ озо Ромулдыҥ кийнинеҥ полумифический каан Нума Помпилий, кебинде, добавил месяцы январь ла февраль айларды кожуп, кӱнтизӱ стандарт кӱндӱ јылга тӱҥей (365 кӱн) болгон. Январь јылдыҥ баштапкы айы болзын, качан эҥ озо староримский кунтизӱде баштапкы ай март болгон^[3], (оригинал источниктер јарт). Консулдардыҥ аттары бар, олор јамыга турарда, 1 майда 15 мартта 153 јылда бистиҥ эрадаҥ озо, олор јамыга турган кийнинеҥ 1 январь болгон.

• чаган айдыҥ 1 кӱни — Јаҥы јыл; Кубаныҥ јайымдалган кӱни; Камерунныҥ кемнеҥ де камааны јок болгоны; Амыр-энчӱнин телекейлик кӱни;
• чаган айдыҥ 14 кӱни — кыйналган Анастасия Узорешительницаныҥ эземи^[4] православиеде;
• чаган айдыҥ 6 кӱни — Агару эҥир Россияда; Богоявление (Крещение Господне, Эпифания) христиандарда, «јаҥы стильле», например: Богоявление в Болгарии (Иордан куни), Арменияда Рождество Христово; Йоль^[5] — кыштыҥ ортозы байрам Исландияда; Ямайкада марундардыҥ кӱни; .
• чаган айдыҥ 17 кӱни — [[Рождество Христово^[6]]] Россияда православныйлардыҥ, «озогы стильле»;
• чаган айдыҥ 18 кӱни — Бабьи каши — славян калыктыҥ кӱнтизӱзи; Гинайкратия Грецияда;
• чаган айдыҥ 11 кӱни — Корулу јерлер ле национал парктардыҥ кӱни Россияда; Благодарениениҥ телекейлик кӱни; День Республики Албании;
• чаган айдыҥ 12 кӱни — Россия Федерация прокуратуразыныҥ ишчилериниҥ кӱни;
• чаган айдыҥ 13 кӱни — Россий печатьтыҥ кӱни; Агару Кнуттыҥ кӱни Швецияда;
• чаган айдыҥ 14 кӱни — Эски Јаҥы јыл;
• чаган айдыҥ 17 кӱни — Агару Антонионыҥ кӱни;
• чаган айдыҥ 18 кӱни — Тунисте революцияныҥ кӱни; Перуда Лиманыҥ тӧзӧлгӧниниҥ кӱни;
• чаган айдыҥ 19 кӱни — Крещение Господне Россияда православныйлардыҥ;
• чаган айдыҥ 20 кӱни — Крым автоном республиканыҥ кӱни;
• чаган айдыҥ 22 кӱни — День дедушки в Польше; Торраблоут; День соборности Украины;
• чаган айдыҥ 24 кӱни — День памяти жертв геноцида во Второй мировой войне (Англия);
• чаган айдыҥ 25 кӱни — Татьянаныҥ кӱни — студенттердиҥ кӱни (Россия);
• чаган айдыҥ 26 кӱни — Таможенниктердиҥ кӱни; Австралияныҥ кӱни; Республика Индияныҥ кӱни.

Чаган ла кочкор айларда болор аргалу:

• ай јаҥырганынаҥ озо — Дугжууба — буддий Арутанар кӱн;
• ай јаҥырганынаҥ озо — Балдан Лхамо — буддий Ӱредӱ коручылдарыныҥ кӱни;
• ай јаҥыда — Сагаалган — Буддий Јаҥы јыл^[7];
• ай јаҥырганы кийнинеҥ — Монлам Ченмо (Будданын 17 кайкалы);
• 15 шват — Ту би-Шват — еврей Агаштардыҥ Јаҥы Јылы.

• Кургак чаган — аракы ичпес ай, Великобританияда башталган.