S Grossmöischter vo Züri

S Grossmöischter isch e reformierti Chile, wo i de Altschtadt vo Züri, südlich vom Dörfli steit. So wie vom Fraumöischter uf de andere Siite vo de Limmet sin de Felix un d Regula d Patrön vo dere Chile, sit em 13. Johrhundert zämme mitem Exuperantius.^[1])

S Grossmöischter mit de guet erhaltene romanischen Architektur und de beide Türm, wo me wyt über d Stadt hi gseht, isch es wichtigs Boudänkmol vo Züri, und der Karlsturm isch de bescht öfentlech zuegänglech Ussichtspunkt zmitzt i de Stadt.^[2]

De Name «Grossmöischter» chunt us de Ziit vom 14. Johrhundert. I de eltischte Urkunde wird d Chile uf latinisch Turicina ecclesia gnennt, was uf Dütsch «Chile vo Züri» heisst.

S latinische Wort für Möischter, Monasterium, findt sich zum erschte Mol im Johr 1272 und d Variante Grosses Münster sitm Johr 1322.^[3] 1639 schribt der Johann Jakob Breitinger Unsers Grosse Münster.^[4])

D Gründigslegände stammt usem früene 9. Johrhundert und isch imene Buech vo de Stiftsbiblioteek Sanggalle überliferet.^[5]

Di beide Namenspatrön vo de Chile, de Felix un d Regula, hei nach dere Legände im 3. Johrhundert zu de Thebäische Legion ghört, wo ma z Saint Maurice (latinisch: Agaunum) im Wallis als Chrischte hiigrichtet hät. Em Felix un de Regula isch d Flucht uf Züri glunge, wo se denn d Römer doch verwütscht und umprocht hei.

Dete, wo hüt d Wasserchilen isch, sind si nach de Legände enthauptet worde, si händ ihri Köpf aber gnoo un sind – wie s im ene Pricht heisst – «vom Fluss 40 Ellen weit bergan bis zur Stätte, wo sie begraben werden wollten, 200 Ellen vom Kastell entfernt,» gloffe.^[6]

Ab em 8. Johrhundert cha ma a de Stell, wo hüt s Grossmöischter stoht, en Erinnerigsbuu an di beide Märtyrer vermuete. Au en chline Konvent, wo sich um d Pilger gkümmeret hät, häts gää. Dur archäologischi Untersuechige weiss ma vo eme römische Gräberfäld ums dä Platz umme. I de Chile hets noch kei Grabige in dere Beziehig gäh.

Um s Johr 870 umme het Karl de Dicki de Konvent in es Chorherreschtift la umwandle. Das het en Uufwertig vom Grossmöischter bedüütet, und i säbere ziit wird au d Gründigslegände ufgschribe worde sii. En Teil vo de Relikwie vom Felix un de Regula het me dänn im Johr 853 is Fraumöischter praacht. So isch en Wallfahrtswäg vom Grossmöischter, wo s Grab vo de Heilige nach de Legände isch, über d Wasserchile, wo di beide si hiigrichtet worde, und d Limet bis zum Fraumöischter entstande, wo d Hauptrelikwie vo de beide uufbewahrt worde sind.

Bim Grossmöischter isch es bedüütends Chorherrestift vom Bischtum Konstanz gsi. Um 1100 het me z Züri unter em Propst Rudolf II. vo Hombärg s noi Möischter afange baue. Fertig worde isch es öppe zwüsche 1220 un 1230. De Aafang vom romanische Noibau het d Krypta un de Chor gmacht. D Altär sin 1104 un 1107 gweiht worde. Zwüsche 1120 un 1130 het ma dänn rund um de bschtehendi Bau zerscht d Süd-, dänn d Wescht- und zum Schluss d Nordmuur boet. Uf de Weschtsiite isch dänn zwüsche 1130 un 1150 d Frontsiite entstande, wo uf zwei Türm isch aaglägt gsi. De südlich Turm het ma z erscht numme bis uf d Höchi vo de Empore bauet, us em nördlich het ma 1150 s erscht Mol s volli Glüt ghört. I de zwäite Helfti vom 12. Johrhundert het me i de noie Chile di letschte Räscht vom Vorgängerbau, wo immer no do gsi sind, abgrisse. In ere sechste Bauetappe het me bis 1220 oder 1230 no e paar Änderige vorgnoh un de Südturm no e chli höcher gmacht. Uf d Initiative vom Hans Waldmann isch in de Johr 1488 bis 1492 de Südturm uf di gliichi Höchi wi de Nordturm baut worde un me het d Pyramidedächer dur Nadelhelm ersetzt. 1501/1502 het ma de Dachriter, wo bim Brand 1498 kabut gangen isch, in sinere hütige Form wider ufbaut.

Im 13. Joorhundert het de Konrad vo Mure als Chorherr am Grossmöischter gwürkt. Er isch Lehrer a dr Stiftsschuel, Kantor und Autor vo verschidene Schrifte gsii. Im 15. Joorhundert isch dr Felix Hemmerlin e wytume bekante Chorherr vom Grossmöischter gsii.

D Chile isch für de Afang vo de Reformation z Züri wichtig, wil sit em 1. Jänner 1519 de Huldrych Zwingli de Lüütprieschter am Grossmöischter gsii isch – drumm fiiret Züri anne 2019 s Jubilèèum «500 Johr Zürcher Reformation». 1524 sin alli Altarbilder us de Chile usegnoh worde, 1525 au s Chilegrät. S Huus vom alte Stift vom Grossmöischter isch denn sid am 16. Johrhundert als Schuel bruucht worde; das isch s Collegium Carolinum gsi, wo im 19. Jorhhundert druus d Uni Züri entstanden isch; die hät bis hüt in ihrem Logo s Bild vo der Grossmöischter-Turmfassaade.

Nach eme witere Brand im Johr 1763, wo wägemene Blitzschlag im Gloggeturm entstanden isch, het ma 1770 beidi Türm e chli umbaut, un 1781 bis 1786 sin Turmabschlüss so gmacht worde, wi me se hüt no gseht.

1933 het de Augusto Giacometti grossi farbegi Fäischter für in Chor gmacht.

Bis im Johr 2018 isch s Stadtgebiet rund um s Grossmöischter als eigeni Chilegmeind organisiert gsi. Ufe 1. Jänner 2019 isch die i de noie grosse reformierte Chilegmeind vo de Stadt Züri uufggange, wo 32 bisherige Chilegmeinde mitmache. D Grossmöischterpfarrei ghört zum erschte Kreis vo de nöie Chilegmeind.^[7][8]

• Lischte vo de Chile z Züri

• Daniel Gutscher: Das Grossmünster in Zürich. Eine baugeschichtliche Monographie (= Schweizerische Kunstführer. Nr. 5). Bern 1983, ISBN 3-85782-326-7.
• Urs Hafner: Kult, Macht und Glaube. Eine kleine Geschichte des Zürcher Grossmünsters. Verlag NZZ Libro, Zürich 2007, ISBN 978-3-03823-355-8

 Commons: Grossmünster – Sammlig vo Multimediadateie

• Website über s Grossmöister

1. ↑ Exuperantius: im Volksmund au «Häxebränz»; die Figur isch nöd Teil vode früemittelalterliche Legänden und taucht zum erschte Mal im 13. Jh. uuf. Im Johannes Stumpf sinere Chronik wird erchläärt, dass de Exuperantius im Volch beliebt gsii, aber vom Grossmöischter nöd anerchännt worde segi, bis en Bürger 1264 sini Ländereie am Chlooschter under de Bedingig vermacht hegi, dass vo jetzt au de Exuperantius söli vereert werde.
2. ↑ Öffnigszyte vom Karlsturm
3. ↑ Gutscher (1983), S. 9.
4. ↑ Schweizerisches Idiotikon, Band 4, 340.
5. ↑ Stiftsbiblioteek Sanggalle, Codex 225
6. ↑ Schrifttüütsch-Zitat nach em Schwiizerische Kunschtführer: Grossmünster Zürich S. 2.
7. ↑ provisorischi Website vom Reformprojäkt vo de reformierte Chilegmeind Züri. Archiviert vom Original am 5. Januar 2019; abgruefen am 9. Januar 2019. 
8. ↑ di noi Website vo de 2019 früsch ggründete reformierte Chilegmeind vo Züri (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.reformiert-zuerich.ch