Phonem und Allophon
Phonem un Allophon sin elementari Konzept in dr Sproochwüsseschaft. E Phonem isch e Luut wo inere bstimmte Sprooch vumene andre Luut unterschide wird, un wo also für de Sinn vumene Wort wichtig isch. Im Alemannische sin zum Byspil d Luut [m] un [n] verschidni Phonem. Un zwar macht es en Unterschid ob mer [m] oder [n] sait, wie Wörter wie „Macht“ un „Nacht“ zeige. Sonnigi Wortpaar wo sich numme durch ei Phonem unterscheide, sait mer „Minimalpaar“.
In dr IPA-Luutschrift markiert mer Phonem mit / /, un Allophon mit [ ].
En Allophon dergege, isch en Luut wo in dr Sprooch zwar vorchunt, aber:
- Inere bstimmti luutlichi Umgebig uftritt. Zum Byspil gits im Alemannische de Luut [ɱ] in Wörter wie „fümf“ oder „Gämf“. Un zwar wird de Luut [m] bilabial (= mit beidi Lippe) usgsproche, un de Luut [f] labiodental (= mit de Lippe un de Zää). Wenn aber s Phonem /m/, wo eigetli bilabial isch, voreme labiodentale Luut wie [f] chunt, wird es au labiodental usgsproche: [ɱ]. In däm Fall isch de Luut [ɱ] de Allophon. Imene zweite Byspil hen d Wörter „um“ un „Umfäld“ beidi s Phonem /m/, aber „um“ wird mit [m] usgsproche un „Umfäld“ mit [ɱ]. Mer sait also dass [m] un [ɱ] d Allophon vum Phonem /m/ sin.
Mer chönnt s Phonem /m/ in „fümf“ also au problemlos als [m] statt [ɱ] Usspräche ohne dass sich d Bedütig vum Wort dät verändre. Es wär allerdings schwieriger zum usspräche un het möglicherwys en uugwohnte Chlang. In denne Byspil isch allerdings deno nümmi ganz sicher ob s Phonem jetz /m/ oder /n/ isch; wyl au plausibel isch dass sich /n/ aa de labiodentale Luut /f/ aapasst. Ob „Gämf“ phonemisch also /g̊æmf/ oder /g̊ænf/ isch, cha mer nit eidütig bstimme, wyl es in beidene Fäll [g̊æɱf] wird ussgsproche.
E Byspil ussem Hochdütsche isch de Unterschid vum „ch-Luut“ in „ich“ un „ach“. Un zwar wird de „ch-Luut“ nooch Vordervokal (Vokal wo im vordere Deil vum Mund artikuliert were) un Konsonante als [ç] usgsproche (z. B. ich, Specht, Furcht) un sunscht als [x] (z. B. machen, Bauch). Es loot sich also gnau vorhersänne weller Allophon in wellem Wort uftritt. Mer cha de Allophon [ç] au problemlos mit [x] ersetze, wie in de Ussprooch vum Hochdütsche vo vilene Schwiizer, un wird enewäg verstande.
Bimene Allophon sin sich d Sprecher vo dere Sprooch meischt gar nit bewusst, dass es de Luut in ihrer Sprooch git. So wisse Sprecher vum Alemannische meischt nit dass es de Luut [ɱ] git, un Sprecher vum Änglische wisse in dr Regel nit dass s Phonem /p/ in pot un spot nit glych isch.
Luut wo inere bstimmte Sprooch verschidni Phonem sin, sin in andri Sprooche oft Allophon. So sin [n] un [ŋ] im Alemannische verschidni Phonem, wie d Wörter „Sinn“ un „sing“ zeige. Im Zapotekische, enere Sprooch vo Mexiko, dergege isch [ŋ] en Allophon vo [n]. In dere Sprooch wird jeds /n/ wo am Änd vumene Wort isch, als [ŋ] usgsproche, wie im Wort yan (Hals), wo [jaŋ] wird usgsproche.
Andri Luut, wo in dr menschliche Sprooch mögli sin, chöme überhaupt nit vor. So gits im Alemannische de Luut [ɬ] überhaupt nit. Nit als Phonem un au nit als Allophon. Im Walisische dergege isch de Luut en Phonem.
Lueg au: