Waldhorn

Waldhorn
änglisch (French) horn, italiènnisch corno
Klassifikation	Aerophon Blèchblősinschtrumänt
Donumfang	in F: dönt è Quintè düèfer
Verwandti Instrumänt	Wagnertuba, Kornètt, Flügelhorn
Musiker
Lischtè vo Hornischtè Hornischt

S Waldhorn isch è Blèchblősinschtrumènt, wo us ènèm chraisförmig gwundèner Roor bschtòt. Charakteristisch für s Waldhorn isch s Drichtermundschtüggle un è ängi un stark konischi Mensur, wo mit ènèm witt uuslaufendem Schallbecher (au Stürzi odder Schalldrichter dauft) mit èm Durchmesser vo öppè 30 cm uffhört.

D Spillhaltig isch üblicherwyys linksgriffig, mit dè rächtè Hand im Schallbecher un dè linkè Hand a dè Ventile. Wittèri Bezeichnigè sin i dè Orcheschterliteradur corno un (früèner) Waldhorn.

2020 isch s Hornspiel in Verbindung mit Gesang, Atemkontrolle, Vibrato, Ortsresonanz und Geselligkeit vo dè UNESCO für mèngi Staatè i diè Lischtè vum immaterièllè Kulturärbi vo dè Menschheit uffgnõ worrè.^[1]

È Horn isch grundlegend è mee odder wènniger chraisrund gwundèni Röörè mit tangential wèggfüürtem Mundroór (wo s Mundschtüggle uffgschteckt wörrè cha) un dè Schallbecher am andre Änd vum Roor. D Längi vum cha mit Ventyl wôrènd èm Spillè gändèrèt wörrè.

Dè Donfarb vum Horn isch mit dè Lutschtärki un dè Donhöchi vo füllig-warm bis chräftig un zimli straalènd modifizyrbar. D Donfarb isch durch alli Regischter durrè rächt homogen, nur diè düèfschtè Döön wǚrkèd öppis dumpfer un schwèrer. S Waldhorn dönt im forte voglychswyys wènniger scharf un durch diè öppis witteri Mensur un s Drichtermundstüggle öppis lysliger wiè nè Drumbeetè odder è Bosuunè.^[2]

I dè Gruppè vo dè Blèchblôser isch s Waldhorn s homogenschte Inschtrumènt, wells mit sinèrè Donfarb diè Donfarbè vo dè ängmensuryrtè un wittmensuryrtè Inschtrumänt mitènand zuè nèrè homogenè Orcheschterdonfarb voschmèlzè duèt. Sèlli Fungtion hèt im Waldhorn dè Spitznammè "Seele vum (Blõs)Orcheschter" ybrocht. Glychwäg bschtimmt sèbbi Fungtion au übber d Position vum Waldhorn-Regischter im Orcheschter, wo optimal im Zèntrum vu dè Formation isch.

S Waldhorn isch s wichtigschte Mitglyd vo dè Inschtrumäntè-Familliè Blèchblõsinschtrumänte mit Drichtermundschtugg, wo nè eigèni Donfärbig hèn. Entschprèchend nimmts Waldhorn, näb sinèrè drägèndè Einzelrollè i dè klassisch-romantischè Orcheschtersätz, è Hǜbridschtellig zwǜschè dè Gruppè vo dè Holzblôser un dè Blèchblôser yy: Wèg sim rundè (insofèrn wènniger obberdonschtarkè) Donfarbcharakter in höchèrè Lagè isch es èn ergänzendè un füllèndè akustischè Faktor im komplexè Obberdonschpèktrum vo dè Holzregischter belièbt. Schmettèrnd chas Waldhorn d Luggè zwüschè dè Blèch- un Holzregischter im Spèktrum zuèschmyyrè.^[3] Us sèllè Gründ sind Hornregischter i dè Partiturè traditionèll dirèkt unterm Holz un übberm Blèch notyrt.

Wôrènd èm Barogg un dè Klassik hèn nu Nadurhörner ooni Ventyl eksischtyrt, wo-nèn begränztè Donumfang ghaa hèn. D Grundschtimmig vo dè Nadurdonreiè un dõdemit s Umschtimmè hèt mò nu durch voschiddèni Stimmbogèlängè (bis zuè zee Stimmbögè zum Uffschteggè) ändèrè resp. durrèfüürè chönnè. Durch d Stimmbögè isch èn vogrößertè Donvorrõt möglich gsi. Nadurhorn-Stimmè sin immer i dè Donart vom Stugg notyrt, bzw. im Grunddon un dè chlynè Tèrz für Molldonartè (z. B. è Horn in C un eins in Es für c-Moll). Au bis i d Spòtromantik – öppè bim Brahms un èm Richard Strauss – sin d Hornschtimmè öfters transponyrt notyrt worrè, well d Komponischtè deilwys nò s Nadurhorn als Ideal aagluègèt hèn un d Vosetzungszeichè für Hornischtè vomyydè hèn wellè. Sèlli Stimmè wörrèd nò hüt us dè Originalschtimmè gschpillt, wa bi nèm modèrnè Horn bim Spillè uffs hüüfige Dransponyrè usèlauft (s Horn in F wörd als asè gnenntes dransponyrèndes Inschtrumènt è Quintè höcher notyrt wiè s dönt). Sèllèwäg sött èn Hornischt s dransponyrènde Vom-Blatt-Spillè behèrrschè. S F-Horn hèt sich am Ändi vom 19. Johrhundert als Standardschtimmig durrègsetzt, sit dèm wörrèd Hornschtimmè unabhängig vo dè Grundschtimmig vum Inschtrumènt hüt fascht uusschlièßlich in F notyrt. S F-Horn wörd im glychè Alt-Regischter ygsetzt wiè s Änglischhorn in F (Holzblõsinschtrumènt us dè Doppelroorblättle-Familliè) un èm Bassetthorn in F (Holzblõsinschtrumènt us dè Einzelroorblättle-Familliè).

Im Berych vom klassischè Orcheschtermusig un dè Blősmusig wörd entwedder è reines „F-Horn“ odder è asè dauftes „F-/B-Doppelhorn“ bruucht. Hüüfig drifft mò, vo allem i dè Amateurblősmusig, au „B-Hörner“ aa. D B-Hörner sin für Umschtyger vo andrè Blősinschtrumänt vill lychter z schpillè, wa a dè glychartigè Grundschtimmig wiè z.B. bi dè Drumbeetè odder im Flügelhorn sowie am Übberblõsè lyt.^[4]

S Hauptroor vum F-Horn isch öppè 370 cm lang un hèt dõdemit diè glyche Roorlängi wiè nè F-Tuba). Dõdemit isch s F-Waldhorn wiè d F-Tuba i dè Baß-Stimmlaag dèhaim. Ygsetzt wörd s F-Waldhorn abber i dè Alt-Stimmlaag, um d Inschtrumänt i dè Sopran-Stimmlaag un dè Tenor-Stimmlaag, wiè schu beschribbè, mitnand z vobindè. Dődurrè wörd s F-Waldhorn im Orcheschter ei Oktav höcher ygsetzt un d Spiller vum F-Waldhorn müèn dődemit generèll zwei Mòl zuèsätzlich Übberblõsè (z.B. f -> c¹ -> f¹). Durch diè hochi Spyllaag ligèd d Nadurdöön nõch binènand (Tèrz bis Sekund), wa schu bi chlynè Ungnauigkeitè bim Aaschpillè vum Don zämmè mit èm Drichtermundschtüggle zuè falschè Dön odder dè berüümt-berüchtigtè Gyygser füürè cha. Vo Gyygser wörrèd mitunter sogar Profi-Hornischtè haimgsuècht, wa bim wittèrè Effèkt, im permanentè zuèsätzlichè Übberblõsè, wèg èm sehr guèt uusbildètè Aasatz bi Waldhorn-Profis nit zum Drägè chunnt.

Z Öschterrych um Wièn ummè bschtòt z. B. bi dè Wièner Philharmoniker un dè Wièner Sǜmphoniker no d Tradition vum reinè F-Horn mit spezièllè Bumpventyl, chlynèrer Mensur un uffgsetztem, chraisrund bogènem Mundroor.

S B-Horn hèt è öppè 270 cm langes Hauptroor, wa öppè Längi vun èrè Tenorbosuunè entschprèchè duèt. Schallbècher, Mundstüggle un Mundrohr sin bim F-Waldhorn öppè glych, sèllèwäg hèt s B-Horn öppè diè glychi Donfarb wiè s F-Horn. Wèg èm chürzèrè Hauptroor isch s B-Horn öppis lychter wiè s F-Horn.

Hüt wörd meischtens uff è Doppelhorn zrugggriffè, wo è F-Horn un è B-Horn, wo è Quartè höcher gschtimmt isch, i eim Inschtrumènt zämmègfasst isch. mit dem höhere Töne etwas leichter getroffen werden können. Für beidi Hornartè sin bim Doppelhorn jewyls èn eigèschtändigè Satz Mundröörle un Ventylbögè a dè Maschinnè. Uusgfüürt wörd sèll bim Doppelhorn mit èm Stellventyl am Änd vum Mundröörle vor dè Ventylmaschinnè, vo sèllèm Ventyl laufed zwei Mundröörle zuè dè Maschinnè. Jedes Ventyl vo dè Maschinnè vofüègt übber zwei Ventylbögè, wo je nõch ygschtelltem Mundröörle übber s Ventyl bruucht wörrèd. Nõch dè Maschinnè gön zwei Hauptroor witter übber èn jewyls unterschydlich langè Stimmbogè, um abschlièßend nòch dè Stimmbögè zum einheitlichè Hauptroor zämmè z gò. D Maschinnè vum Doppelhorn hèt glych vill Ventylbüchsè wiè è eifachs F-/B-Horn, allerdings spezièlli Wechsel mit zwei Züüg übbèrènand dinnè. Uffgrund vum Stellventyl, dè doppeltè Mundröörle, Ventylbögè un Stimmzüüg isch s Doppelhorn dütlich schwerer wiè nè eifachs Waldhorn. D Vordeil vum Doppelhorn bschtôn us èm größèrè Donumfang un dè dütlich erwittertè intonatorischè Möglichkeitè machèd s Doppelhorn zum Standardinschtrumänt i dè hütigè Orcheschterbraxis.

Näb èm F/B-Doppelhorn wörrèd au Doppelhörner in B/hoch-f baut.

È Tripelhorn bringt drei Grundstimmigè mit, sèll sin F/B/hoch-f (odder hoch-es). S Tripelhorn wörd braktisch nu vo Profis bruucht un hauptsächlich für heikli Orcheschterpassagè sowiè hochi Klassik- un Baroggliteradur ygsetzt. S Tripelhorn isch nómmòl schwèrer wiè è voglychbars Doppelhorn. Lychter wörd allerdings s Portemonnaie, well è Tripelhorn uugfäär 50 Brozènt mme wiè-nè Doppelhorn, defür öppè 4-5 mòl mee wiè-nè B-Horn koschtet.

Im Zuug vo dè historischè Uffüürigsbraxis wörd widder ehnder è Nadur- odder Inventionshorn (Stopfhorn) für Konzärt vo baroggè un klassischè Wärch bruucht. Stüggle us sèllèrè Zyt sin für söttigi Hörner komponyrt worrè. Gwissi Effäkt bringt mò mit èm Stopfè hèrrè, ußerdèm dönèd d Nadurhörner wiè d Nadurdrumbeetè wènniger scharf wiè hütigi Inschtrumänt. Bim Bach isch au deilwys s Corno da caccia vorgsää. Ab èm Zytalter vo dè musigalischè Spòtromantik (ca. 1850) isch s Nadurhorn für ab dört neu gschribbèni Musig) gröschtèdeils übberflüssig worrè.

Bim Jagè chömmèd meischtens Parforcehörner (B, Es, B/Es), Jagdhörner (D) odder Fürscht-Plèss-Hörner (B, au mit 3 Ventyyl) zum Ysatz.

S Es-Horn i dè chraisrundè Waldhornform isch öppè 210 cm lang un wörd normalerwyys mit èm ehnder kesselförmigè Althornmundstüggle blõsé. Dè Schallbecher isch chürzer un dè Durchmesser chlyner wiè bim normalè Horn. Diè meischtè Modèll sin rächtsgriffig baut. Bruucht wörrèd Es-Hörner meischtens in Blõskapèllè, im Bosuunèchor odder i dè Brass Bands ygsetzt.

S Horn als Musikinschtrumänt isch i sinèrè Urform abgleitet us ènèm Dyrhorn, gnauer: è Hornscheidè von èm Horndräger, ènèrè Gruppè us dè Artè Rinder, Schõõf, Gaißè. S Horn wörd dõdeby a dè abgschlagènè Spitzè odder an èm sitlich aaboortè Loch aablõsè.

Diè älteschtè Hörner gôn uff Schnèggè- un Muschelghüüs, Röörèknochè, Dyrhörner, Holz, Terracotta un Metall zrugg. Söttigi Hörner hèn unter andrèm für kultischi und milidärischi Zwèck bruucht worrè.

• Schu zimli früè hèt mò im Alterdum d Kunscht entwicklèt, Blõsinschtrumänt us dünnwandigè Metallröörle hèrzschtellè. D Römer hèn s Cornu entwicklèt, lut èm Vegetius au d Tuba un d Bucina.
• D Germanè hèn iri Hörner Lurè dauft un sèbbi us Bronze hèrgschtellt.
• S Hifthorn isch è Signalhorn gsi, wo am Aafang us Rinderhorn hèrgschtellt worrè isch un spôter è Mundstüggle us Metall uffgsetzt chriègt hèt.
• Scho um 1500 isch s Alphorn i sinèrè hütigè Form i dè Schwyz nõchgwisè worrè.
• Vum Mittelaalter bis i s 18. Johrhundert sin Horninschtrumänt us Rinderhörner vo Nachtwächter, Füèrwärter, Turmblôser, Hirtè, Bäcker un Poschtillon bruucht worrè.^[5] Seltèner bschtän Hörner au us Bronze.
• Inschtrumänt mit èm wesèntlichè Mèrkmòl vum hütigè Waldhorn, dè chraisrund bogènè Röörè, hèt mò scho i dè Spõtantikè baut. Wegè dè technischè Schwyrigkeitè bim Bygè vo Röörle isch sèlli Bauform èrscht im spôtè Mittelaalter in Gebruuch chò. Asè git s Abbildigè vo sèllè „Hörner“ z Worcester odder z Terlan in Tyrol.

Am Änd vum 17. Johrhundert hèt s chraisrunde Horn Yzug i d Kunschtmusig ghaaltè. Dè Ludwig XIV. hèt 14 Parforce-Hornischtè für d Hofmusik aagschtellt ghaa. Schu bald hèt dè Jean-Baptiste Lully au sèlli Inschtrumänt i s Orchester ièbrocht. Wiè d Drumbeeter sin im Barogg au für d Hornischtè Partiè un Solokonzärt i dè zimli hochè Clarinlaag gschribbè worrè.

Sèll Inschtrumènt, s Jagdhorn, isch abber nõch dè Bauart un Donfarb è rund bauti Drumbeetè, wo mit èm Chesselmundstüggle gschpillt worrè isch. S Jagdhorn isch vum böömischè Grõf Franz Anton vo Sporck 1681 z Dütschland ygfüürt worrè. I dè Konsequènz isch s Hornblõsè im Böömischè bsunders pflegt worrè, un diè ärschtè großè Hornischtè uff èm Waldhorn hèn us Böömè gschtammt, wiè dè Anton Joseph Hampel, Johann Wenzel Stich, Karl Haudek odder dè Johann Joseph Rudolph.

Dènäbbè sin i sèllèrè Zyt wittèri chraisrundi Inschtrumänt entwicklèt worrè, öppè s Parforcehorn, è witt gwundènès Inschtrumènt für d Jagd mit Rösser.

D Drumbeetè isch dè Jagdhörner zimli äänlich, isch abber kein Vorläufer vum Horn. Sèll lyt a dè Mensur, welli bim Horn glych isch wiè bi nèm Lutschprècher, bi dè Drumbeetè abber vu dè römischè Tuba abgleitet isch, im Brinzyp isch è Drumbeetè è Röörli mit uffgsetztem Schallbecher.

Im Dresdner Hornischt Anton Joseph Hampel chunnt dè Vodiènscht zuè, durch mèngi entscheidèndi Voänderigè us èm Jagdhorn dè Tǜpus vum hütigè Waldhorn entwicklèt z haa.

• Yfüürig vo dè Stopftechnig. Um 1753 ummè hèt dè Hampel d Stopftechnig entwicklèt un hèt sèlli Technig als ein vo dè beschtè Leerer vo sinèrè Zyt uff sèllèm Inschtrumènt au a sin Schüèler (Giovanni Punto) witter gää. Unter sèbbèm Stopfè voschtòt mò vordergründig bi Nadurhörner è Technig für d Änderig vo dè Donhöchi vo dè Nadurdöön, wo mit dè (normalerwyys rächtè) Hand im Drichter vum Nadurhorn unterschydlich witt gschtopft wörd. Bi nèm Stopfè bis öppè 2/3 vum Innenroordurchmesser wörd Donhöchi stufèlos düèfer bis uugfäär zuè nèrè Tèrz. Vu 2/3 bis zum vollschtändigè Stopfè wörd dè Don grundsätzlich höcher. S Stopfè basyrt uff dè sog. akustischè Roorlängi un sèlli ändèrèt sich gègèläufig bim zweidrittel gschtopftè Nadurhorn. S Stopfè muè umfassend güèbt wörrè un muè bi jedem Don aabasst wörrè, well näb dè Indonationskorrèktur zuèsätzlich au d Donfarb durchs Stopfè gändèrèt wörd, wa dè Nadurhorn-Blõser kompensyrè muè. Zum Uusglych vo dè Indonation bim modernè Ventyl-Waldhorn wörd s Stopfè immer bruucht, wells diè schnèllschte vofuègbari Technig isch.

S vollschtändige Stopfè (feschtes Zuèschtopfè vum Schallbècher mit dè flachè Hand) bewǜrkt unter andrèm è gändèrti Donfarb: Dè Dòn wörd (normal aablõsè) zimli lyyslig, einèwäg abber spitzig un scharf, we-mò die Lutschtärki relatyv biibhaaltè duèt. Sèllè Effèkt wörd dõdemit musigalisch bewusst für „Echoeffäkt“ bruucht, well dè Grunddon stark dämpft wörd. Sèlli bsundèri Donfarb cha au mit ènèm sogenènntè Stopfdämpfer (odder churz „Stopfer“) erzüügt wörrè. I dè modärnè Notation wörd übber Döön, wo gschtopft blõsè wörrèd, è „+“ odder „bouché“ aagää. Wenn s Stopfè uffglöst wörd, isch sèll i dè Notation mit dè Aamèrkig „o“ odder „ouvert“ aagää.

• Glychzitig hèt sich dè Wechsèl vum Chesselmundschtugg zum Drichtermundschtugg vollzogè, wo d Donfarb no runder, weicher un „romantischer“ gmacht hèt.

• dè Hampel hèt um 1750 ummè mit èm Ybau vo Stimmröörle i s Waldhorn aagfangè. Diè voschiddènè Stimmigè vum Nadur-Waldhorn wörrèd mit bassènd abglèngtè Stimmröörle odder -bögè realisyrt, sog. Inventionsröörle odder Inventionsbögè. Als uuswechsèlbarè Inventionsröörle hèt mò am Aafang s Mundroor bruucht. Feiner hèt mò s Waldhorn durch chlyni voschtellbari Uffsetzschtüggle stimmè chönnè. Hampel hèt durch dè Inschtrumäntèbauer Johann Werner èn Zug (Inventionszug) i dè Mitti vum Horn (au Mittelzug dauft) aabringè lõ, um d Stimmig fein abschtimmè z chönnè. Diè großè Uffsetzmundröörle für d Grundschtimmè sin erhaaltè blibbè. Ärscht ab 1800 isch spôter nò d Form vum Solohorn dèzuè chò. Sèll Horn hèt è feschtes Mundroor ghaa un d Inventionsbögè sin uff dè Mittelzug uffgschteggt worrè. Well dè Wechsèl umschtändlich gsi isch (s feschte Mundroor hèt au Vordeil ghaa), isch sèllè Hornvariantè nu dè Solischtèinschtrumänt vorbhaaltè gsi (luèg au Inschtrumènt vom Korn i dè Sammlig Leepzisch). Au eifachèri Waldhörner hèt s zuè sèllèrè Zyt gää, welli in èrè feschtè Donart (meischtens in D odder Es) baut worrè sin.

Zämmèfassend hèn folgendi Bsunderheitè zuè nèm voändertè Inschtrumänt mit neué Klangeigèschaftè gfüürt:

• s Vohältnis vu sèllèm Roorvolauf vo baroggè Inschtrumänt vo 1/3-konisch zuè 2/3-zǜlindrisch hèt sich bim Waldhorn immer mee zuè 2/3-konisch zuè 1/3-zǜlindrisch gändèrèt.
• s Chesselmundschtüggle hèt sich hy zum Drichtermundschtüggle gändèrèt
• dè Durchmesser vum Schalldrichter isch größer worrè
• spyltechnischi Fungtion vo dè rächtè Hand vum Hornischt

I dè hütigè Zyt git s im Raamè von èrè möglichscht korrèktè historischè Ufffüürigsbraxys widder è erfreulichi Renaissance vum Nadurhorn als barogges Inschtrumènt, Parforcehorn odder Inventionshorn. Großi Vodiènscht bi dè Widderbelebig un Interpretation vum Nadurhorn hèn sich dè Hornischt Hermann Baumaa un diè Dütschè Nadurhorn Solischtè erworbè.

Immer widder sin i sèllèrè Zyt nõch andèrè Lösungè als Ersatz für d Stopfdontechnig gsuècht worrè.

• Anno 1760 hèt dè Hornischt Ferdinand Kölbel in St. Petersburg è Horn mit èm sognanntè „Amor-Schall“ entwicklèt.
• Anno 1788 hèt dè Charles Clagget z London è Kombination zwǜschè nèrè D- un ènèrè Es-Stimmig mittels è früènèrè Form vum Ventyl gsuècht.
• Anno 1812 hèt dè Monnèmer Hornischt Chrischtian Dickhuèt i dè Allgmeinè Musigalischè Ziting vo sinèrè Erfindig vum voschièbbarè Inventionszug (äänlich èm Bosuunèzug).
• Anno 1818: mit èm Bau vo omnidonischè Inschtrumänt durch Dupont sin alli Stimmbögè in èm Inschtrumènt zämmè chò.
• Anno 1800 hèt s au Vosuèch für è Waldhorn mit Klappè gää, äänlich wiè bi dè Klappèflügelhörner.

Diè letschti yschnyydèndi Mutation vum Horn (wiè bi dè übbrigè Blèchblõsinschtrumänt) isch s Ventyl gsi, wo um 1813 vom Hornischt Frydrich Blüèmel erfundè worrè isch. Dè Hornischt un Mechaniker Heinrich Stölzel, dè unabhängig vom Blüèmel glychfalls è Ventylhorn entwicklèt hèt, isch sich mit èm Blüèmel übber dèm sini Rächt einig worrè, sèllèwäg hèt dè Stölzel sich sini Erfindig am 12. April 1818 patentyrè lõ. Znägscht sin d Inventions-Waldhörner mit zwei, ab 1819 mit drei Stellventyl, baut worrè. Sèbbi Inschtrumänt sin am Aafang nò wiè Inventionswaldhörner blõsè worrè, d Stellventyl hèn nu Wechsèl vo Inventionsbögè übberflüssig gmacht. Um 1830 hèn voschiddèni Inschtrumèntèbauer unabhängig vonènand è drittes Stellventyl ybaut un dõdemit s Waldhorn von èm halbchromatischè zuè nèm chromatischè Inschtrumènt witter entwicklèt. Bedütend isch dõdeby dè Leepzischer Chrischtian Fridrich Sattler, wo eins vo dè ärschtè chromatischè Waldhörner baut hèt un dõdemit für d Ablösig vum Nadur- un Inventionshorn byydrait hét. S Finale vo dèrrè Mutation hyy zum chromatischè Ventyl-Waldhorn isch dè Wechsèl vo dè Stellventyl zum hüt gebrüüchlichè Taschtventyl gsi, well d Ventyle übber è Rüggholfäddèrè antomatisch i d Grundschtellig zrugg gän.

Wôrènd dè Carl Maria vo Wäbber dè Ysatz vum Ventylwaldhorn (zuè sinèrè Zyt nò mit zwei Ventyl un dõdemit halbchromatisch) im Orcheschter strikt abglèènt hèt, isch um 1850 dè Wechsèl in fascht allnè Orcheschter vollzogè worrè, einèwäg isch d Tradition vum Inventionswaldhorn nò è Zytle witter gläbbt worrè isch. Dè Ludwig van Beethovè hèt als ein vo dè Ärschtè s Ventylhorn bi sinè Kompositionè im Grind ghaa: im 3. Satz vo sinèrè 9. Simfony, im Solo vum 4. Horn.

D Stimmig vo dè Ventylhörner isch znägscht uff F fèschtglait worrè, gly druffhy hèt mò auch chürzèri Inschtrumänt in B baut, welli è besseri un sichèreri Aaschprõch i dè Höchi als Vordeil brocht hèn. È F-Horn hèt als düèfschtè Nadurdon s F(F2), entschprèchènd 87,3 Hz. Diè phǜsikalischi Längi bedrait 3,78 m, entschprèchend L = vs/F = 330 ^m⁄_s / 87,3 ¹⁄_s = 3,78 m.

È B-Horn hèt als düèfschtè Nadurdon s B (Bb2), entschprèchend 116,5 Hz. Diè phǜsikalischi Längi bedrait 2,83 m, entschprèchend L = vs/F = 330 ^m⁄_s / 116,5 ¹⁄_s = 2,83 m.

Im Johr 1897 hèt dè Eduard Kruschpe un dè Bartholomäus Geisig us Erfurt denn s ärschte kompensyrti Doppelhorn konschtruyrt. D B-Stimmig vum Inschtrumänt cha durch è Haupt-Schaltventyl um ca. 100 cm uff „F“ volängèrèt wörrè un bi jedem vo dè drei doppelschtöggigè chromatischè Ventyl wörd è entsprechendi Längi zuèsätzlich dèzuègschaltet. Anno 1904 isch vo dè Firma Ed. Kruspe z Erfurt s wältwitt ärschti volluusbauti Doppelhorn (Modell Horner/Philadelphia) vorgschtellt worrè. Sit 1909 hèt d Firma Gebr. Alexander Mainz è èbbèfalls voll uusbautes Doppelhorn (Modell 103) baut. I dè 1920er Johr hèt dè Herbert Fritz Knopf s ärschti Doppelhorn mit unnè ligèndem Umschaltventyl (näbbèm 3. Ventyl) konschtruyrt. Durch sèlli Bauform isch s (konischi) Mundroor länger uusgfüürt worrè als bi dè Modäll vom Kruschpe un dè Gebr. Alexander. S ergäbbèd sich Vordeil bi dè Indonation un dè Donfarb. Als „K-Modèll“ (also Knopf-Modèll) wörd sèlli Bauform hüt vo èm Huufè Inschtrumäntèbauer kopyrt; i dè USA isch sy irrdümlich au „Geyer-Bauwyys“ dauft worrè. Bim voll uusbautè Doppelhorn wäält mò mit èm Haupt-Umschaltventyl zwǜschè dè „F“- odder dè chürzèrè „B“-Längi. Beidi Inschtrumäntètǜpè wörrèd bis zum hütigè Daag blõsè; diè voll uusbautè Inschtrumänt hèn sich hüt bi dè Meezaal vo dè Orcheschtermusiger durrègsetzt. Für Wärch odder Passagè im högschstè Regischter wörrèd sit dè 1960er-Johr Diskant-Doppelhörner aabotè, sowoll i dè kompensyrtè wiè au i dè voll uusbautè Bauwyys. Bi sèllè Hörner wörd s B-Horn mit èm hochè F-Horn (bzw. sèltè mit ènèm hochè Es-Horn) kombinyrt.

Ab öppè 1970 hèt mò aagfangè, d Hoch-F-Stimmig i s Doppelhorn z integryrè. D Integration isch mit dè Tripelhörner i dè Stimmig düèf F/B/hoch F abgschlossè worrè. Öppè sit 1995 wörd vo dè Firma Engelbert Schmid è F/B/hoch Es-Tripelhorn baut worrè, bi wellèm sowoll dè Abschtand vom B zu hoch Es wiè au vom B zum düèfè F è Quartè bedrait.

È Uusnaam bildèt s Wièner Horn. S entschpricht braktisch ènèm Inventionshorn mit F-Bogè, wo mit Bumpventyle uusgschtattet worrè isch. Bi dè Wièner Philarmoniker isch es wèg dè bsundèrè Donfarbqualidät vum reinè F-Horn un dè Bumpventyl für d Hornischtè Pflicht, uff ènèm Wièner Horn z blõsè, wa zämmè mit wittèrè inschtrumentalgschichtlichè Bsunderheitè dè Wièner Klangschtyl erzügt hèt. S Bumpventyl sorgt geggèübber m Drèèventyl für èn fascht störigsfreiès Luftschtrom durchs Ventyl, bim Drèèventyl wörd dè Luftschtrom zwei Mòl öppè rächtwinklig im ängè Bogè umglenkt, wa für Wirbel im Luftschtrom un zuèsätzlichè, nit gwünschte Obberdonaadeile sorgè duèt.

Sonderformè von èm Doppelhorn sin diè chromatischè Hörner nõch èm Sischteem Prager, wo vo dè Firma Auguscht Knopf z Markneukirchè um 1930 ummè broduzyrt worrè sin.

D Doppelhörner söllèd nõch èm Sischteem vom Willi Aebi diè tǜpischi Donfarb vum F-Horn chriègè un dè generèlle Wechsèl uff d B-Horn-Sitè unterbindè. Aebis Idee isch è partièlles kompensyrtes Doppelhorn, wo è Umschaaltè nu ooni druggti chromatischi Ventyl odder nu mit èm druggtè zweitè Ventyl zuèlõt. S ärschte un s dritte Ventyl chönnèd nur uff dè F-Sitè bruucht wörrè.

I dè Waldhornschtimmè vo dè klassischè Musig hèt sich au nõch dè Yfüürig vum Ventylhorn am Aafang vom 20. Johrhundert d Tradition erhaaltè, d Hornschtimmè asè z notyrè, dass sy ooni Vorzeichè, dèfür abber mit Vosetzigszeichè notyrt wörrè cha. S leitet vo dè Komponischtè ab, wo draa gwöönt gsi sin, mit èm Nadurdon-„Vorrõt“ vo dè ventyllosè Hörner uuszchò. Wenn nit andersch aagää, isch für alli F- odder/un B-Hörner d Notation sowoll i dè modèrnè Orcheschter- wiè au Blasorcheschterliteratur in F notyrt. I dè Blasorcheschterliteratur git s allerdings öfters zuèsätzlich B- un mèngmòl au Es-Stimmè i dè Notèsätz. Sèll lyt a dè Amateurblôser, wo dört Waldhorn spillèd un dènnè mò s Dransponyrè erschparè will.

I dè Blasorcheschterliteratur wörrèd allerdings immer Vorzeichè aagää, um s Notèbild übbersichtlicher z machè.

È Uusnaam zuè dè Orcheschterbraxys ooni Vorzeichen isch d Art un Wyys vom Anton Bruckner, wo d Hörner fascht durchgängig mit Donartè notyrt hèt, dõdemit isch er im Vorbild vo dè Milidär- un Unterhaltungsmusig gfolgèt. Nu i dè 8. un 9. Simfony hèt er druff vozichtet, hèt abber d Donartè behielt bi dè Wagner-Tuben byybhaaltè. Vill angelsächsischi Komponischtè (Elgar, Britten) hèn d F-Hörner – un au d Drumbeetè – oft mit Vorzeichè notyrt. Dè Richard Strauss isch um 1900 ein vo dè letschtè entschiddènè Befürworter vum Gebruuch vo voschiddènè Hornschtimmigè, well d Hornischtè s Dransponyrè gwöönt gsi sin un so vill Vorzeichè – zum Byschpill übbermäßig vill Chrütz bim oft bruuchtè Horn in E – vomiddè worrè sin. Diè gängigi Braxys isch abber scho zuè dè Zyt vo Raff un Tschaikowsky s Notyrè in F fürs Horn gsi.

Näbbè m Violinschlüssel wörd für d Hornnotation au der Bassschlüssel in F bruucht. Mit èm Bassschlüssel will mò z vill Hilfsliniè vomyydè. D Donfarb isch (bi nèm Horn in F) in beidè Schlüssel grundsätzlich è Quintè dǜèfer wiè notyrt. Allerdings gildèt sèll bsunders bi dè Literadur us dè Romantik, wo meischtens dè asè daufte aalte Basschlüssel bruucht worrè isch, wo d Donfarb (in F) um è Quart höcher isch wiè notyrt. S muè sèllèwäg toujours sorgfältig übberbrüèft wörrè, ob s sich um èn neuè odder aaltè Bassschlüssel handlè duèt. Sèll bassyrt am beschtè im Voglych mit oft in Oktavè ligèndè Stimmè un Eschtimyrè vo dè Laag, wo dè meischte musigalische Sinn machèd. Dõ è Byschpill für Donfarb un d Notation im aaltè un neuè Bassschlüssel:

Im aaltè Blasorcheschtersatz sin d Notè öfter in Es (dönt è großi Sextè düèfer wiè notyrt) gsetzt, well dört mitunter Es-Althörner in Waldhornform bruucht worrè sin un bruucht wörrèd. Wè-mò bim F-Waldhorn èn separatè Es-Stimmzug bruucht, muè mò uff alli drei Ventylzüüg wèg dè Indonationskorrèktur Obacht gää, idèm alli Ventylzüüg korrigyrt sin (luèg: Ventylzuglängè un Indonationsbrobleem bi Drèèventyl). Wenn è F-Horn mit ènèm Es-Hauptschtimmzug vosää wörd, entschtòt dõdruus è „Es basso“-Horn, wo-nè Oktavè düèfer isch wiè è Es-Althorn, einèwäg isch Roorlängi doppelt so lang wié bi nèm Es-Althorn.

È ganzi Reiè vo Blèchblõsinschtrumänt isch wèg dè Mensur äng mit èm Waldhorn vobandlèt. Sèlli Gruppè wörd unter m Nammè Horninschtrumänt zämmègfasst.

È bsunderi Form vum Horn isch d Horntuba odder Wagnertuba, wo dè Richard Wagner nõch sinè Vorschtelligè um 1870 für s Orcheschter vum Nibelungèring bauè lõ hèt. D Wagnertuba glycht im Barydon(horn), isch abber änger mensuryrt. Wiè s Waldhorn isch d Wagnertuba linksgriffig un wörd mit ènèm Drichtermundschtugg blõsè. D Wagnertuba wörd fascht immer als Quartett ygsetzt (zwei Tenortubè in B un zwei Basstubè in F). Ußer m Wagner hèn au andri Komponischtè i dè romantischè Musig d Wagnertubè in irè Kompositionè ygsetzt. Komponischtè wiè dè Anton Bruckner i dè Sinfoniè Nr. 7, 8 un 9, dè Richard Strauss i sinèrè Alpèsymphony un dè Opèrè Elektra un D Frau ooni Schattè in èm Tubèquartett, sowiè dè Igor Strawinski im Le sacre du printemps mit zwei B-Tubè hèn d Wagnertubè ygsetzt. Nadürlich hèn d Wagnertubè äänlich vill vum Tubischt voruusgsetzt wiè s Waldhorn vum Hornischtè, wèg dè kritischè Indonation (Stopfè isch bi dè Wagnertuba händisch nit möglich gsi) un èm Drichtermundschtugg. Us sèllèm Grund isch d Wagnertuba i dè Blõsmusigformationè nit ygsetzt worrè un dè Profimusig im symphonische Beryych vorbehaaltè blibbè.

Durch diè konischi Mensur ghörèd au s Kornètt un s Flügelhorn zuè dè Horninschtrumänt: Obwoll sy i dè hochè Laag meischtens vo dè Drumbeeter blõsè wörrèd, vorõtèd sy iri Vowandtschaft durch diè glychi weichi un rundi Donfarb vum Horn.

Èn Großdeil vo dè kammermusigalischè Wärch mit Waldhörner isch für folgendi Bsetzigè gschribbè:

• Blechbläserquintett: 2 Drumbeetè, Horn, Bosuunè, Tuba
• Holzbläserquintett: Flötè, Oboè, Klarinettè, Waldhorn, Fagott
• Hornensemble: drei bis sèchzee Waldhörner
• Holzblôseroktètt: 2 Oboè, 2 Klarinettè, 2 Waldhörner, 2 Fagott

È Meischterwärch vo dè Kammermusig mit Waldhörner isch s Horntrio op. 40 vom Johannes Brahms.^[6] D Bezeichnig Horntrio, Hornquartètt un Hornquintètt sin meedütig. Zum eintè wörrèd dõdemit Wärch benamst, welli nu mit Hörner bsetzt sin. S wörrèd abber au Kammermusigwärch asè bezeichnèt, wo s Waldhorn èn füürèndè solistischè Part hèt, öppè im Horntrio op.40 (Horn, Violinè, Klavyr) vom Brahms, Hornquartett vom Giovanni Punto (Horn, Violinè, Viola, Basso) un s Hornquintett KV 407 (Horn, Violinè, 2 Violè, Violoncello) vom Wolfgang Amadeus Mozart.

S Waldhorn isch abhängig vo sinèrè Entwickligsschtufè un dè Epoche zimli unterschydlich ygsetzt worrè. D Entwicklig reicht vo Signalruèf (Jagdmotyyv) im Barogg (meischtens paarwyys uffdrèttend, luèg au Concerto grosso, Georg Philipp Telemann, Johann Sebaschtian Bach, Schorsch Fridrich Händel) bis hy zum „donfarbfüllèndè“ romantischè Stilmittel i dè Simphony, woby d Signaleigèschaft i dè Hintergrund drättè duèt, d Assoziation mit dè Nadur isch abber blibbè.

Im Mittel isch d Aazaal vo dè Hörner im Orcheschter au im Lauf vo dè Zyt aagschtigè: i dè Klassik sin s normalerwyys zwei (dè Beethovè hèt i sinèrè letschtè Simphony au vyr vorgää), i dè Romantik drei bis vyr – wenn au bis i diè spôtèrè Romantik nu deilwys 2 Hörner bruucht wörrèd (au bei monumentalè Wärch, wiè z. B. bim Dotètanz vum Liszt). Dè Gebruuch vo drei Hörner isch nit so hüüfig, z. B. i dè 3. Simphony vom Beethovè odder im Cellokonzèrt vom Antonín Dvořák. I dè Spôtromantik hèn d Komponischtè, z. B. dè Anton Bruckner, Richard Wagner, Gustav Mahler un dè Richard Strauss bis zu zwölf Hörner vorgsää. Richard Strauss volangt i sinèrè Alpèsimphony sogar è Bsetzig vo sechzee Hörner (dõdevu vyr au d Wagnertubè) uff dè Bünni un zuèsätzlich no wittèri zwölf hinter dè Bünni.

Ab èm spôtèrè 20. Johrhundert sin d Orcheschter widder chlyner worrè, un d Bsetzigè sin widder zrugg gangè zum Standard vo vyr Hörner (in F). Asè hèn au vill Filmmusigè – z. B. vom John Williams, John Debney, odder Harry Gregson-Williams – mit vyr Hörner ygschpillt worrè. S git abber au i dèm Genre deilwys nò bis zuè sechs (z. B. bi dè Iiskönigin, sowiè Vowünscht vum Disney), acht (z. B. hüüfig bim Alan Silvestri, wiè Forrescht Gump), odder sogar zwölf Hörner (hüüfig bim John Powell – Ice Age ab èm 2. Deil, Horton hört è Hu) im Ysatz. Dè woll gröschte Hornysatz vo dè Filmmusiggschichtè hèt i dè Partitur vum Bernard Herrmann stattgfundè, wo für dè Hitchcock Epos Dè vorrissene Vorhang vorgschlagè worrè isch. I sèllèrè Partitur sin 16 Hörner vorgää gsi, allerdings isch dè Vorschlag abglèènt worrè. Drei Hörner sin ehnder seltèner z findè; z. B. i dè Partitur vo Diè Schöne un s Biescht vum Alan Menken. Au d Urorcheschtration vo dè Musical-Stüggle vom Musical Phantom der Oper vum Andrew Lloyd Webbers zellt drei Hörner.

Zwei Hörner, odder gar nu eins, sin i dè Filmmusig nu seltè z findè, sin dõdefür allerdings kei Seltèheit in hütigè Broadway-, TV- odder Stagebands.

I dè Klassik sin d Nadurhörner normalerwyys pärliwyys mit èm hochè un èm tiefen Horn bsetzt worrè, in seltènè Fäll (vor allem in Wärch, wo in Moll gschribbè sin) mit èm wittèrè Pärli (i dè Donart vo dè Molltèrz). Uffgrund dè Dominanz vum Nadurhorn bis witt i d Romantik iè, hèt mò dört aagfangè, zwei Hörnerpärli in voschiddènè Stimmigè yzsetzè, um dè Donvorrõt möglichscht z vogrößèrè. D Hörnerpärli sin jewyls zimli eigèschtändig ygsetzt worrè, je nõchdèm, welli Nadurdöön bruucht wörrèd. D Uffdeilig us dè Romantik bschtòt bis hüt im vyrschtimmigè Hornsatz mit dè hoche Hörner 1+3 un dè düèfè Hörner 2+4. D Pärli hèn us dè Hörner 1+2 sowie 3+4 bildèt, woby jewyls dè hoche Hornischt füürt un dè düèfe Hornischt rächts vo sim Schalldrichter vosuècht sich so wit wiè möglich dè Intonation, Don un dè Artikulation aazglychè.

D Unterdeilig in hochi un düèfi Hornschtimmè hèt dèzuè gefüürt, dass sich Orcheschter-Hornischtè meischtens uff eini vo dè beidè Stimmlaagé spezialisyrèd. Asè wörd bi Stellèaagebot im Orcheschter meischtens explizit nõch hochè bzw. düèfè Hornischtè gsuècht wörd. Èn flexiblè Spiller, wo beidi Stimmlaagè aabièten cha, wird Wechsèlhornischt dauft.

Im Simphonyeorcheschter wörrèd d Hörner meischtens möglichscht nòch bi dè donfarblich vowandtè Holzblôser boschtyrt un sitzèd entwedder in einèrè Reiè (vom Publikum uus vo links nõch rächts: Horn 4-3-2-1) odder im Blogg mit Horn 1+2 dèvor un Horn 3+4 dirèkt dèhinter. Dõdeby cha dè 1. Hornischt (Solohornischt) si Regischter guèt füürè, well er i s Hornregischter ièschpillt. È Bsunderheit nämmèd dõ d Wièner Philharmoniker yy, wo s Hornregischter umkeert uffgreyt bositionyrt isch: (v. l. n. r.: Waldhorn 1-2-3-4).

• Simphony Nr. 5 vom Gustav Mahler, 3. Satz „Scherzo“ (2. Abdeilig) S 1. Horn (Solohorn) vum sechschöpfigè Hornregischter wörd zum „Corno obligato“ (s 3. Horn übbernimmt d Rollè vum 1. Horn un s 5. sèlli vum 3. Horn) un hèt i sèllèm Satz è Bedütig, wo äänlich wiè bi nèm Solokonzèrt isch. S ärschte Motyv is dõdeby è Scherzo mit ènèm tänzerisch lychtè Charakter, wo in èm krassè Kontrascht zum zweitè (mittlerè) Motyv stòt un in èm klagèndè, schreièndè Don ghaaltè isch.
• Luschtigi Straich vum Till Eugèschpygel vom Richard Strauss: Glych im sechstè Tagt erdönt eins vo dè beidè „Eulèschpygelmotyv“ (s andere wörd vo dè Klarinettè gschpillt), wo sich durch è Melody uuszeichnèt, wo gèg dè Grundschlag vum Tagt voschobbè isch, dõdemit wörd dè Grundschlag voschleierèt.
• Simphony Nr. 4 „Romantischi“ vom Anton Bruckner; s Horn übbernimmt d Yleitig i d Simphony un vodont d Jagdszenè im drittè Satz.
• Simphony us dè neuè Wält vom Antonín Dvořák; Im vyrtè Satz daucht fascht s glyche Thema vum Aafang uff, wo vom Horn gschpillt wörd.
• Simphony Nr. 5 vom Peter Tschaikowsky, 2. Satz. Nõch dè Yleitig vo dè Strycher übbernimmt s Horn s Hauptthema vum Satz

I dè Bosuunèchör isch s Waldhorn s einzige Inschtrumènt, wo sowoll i dè Alt- wiè au i dè Tenorlaag ygsetzt wörd. Diè bsunderi Donfarb rundèt au dõ d Gsamtdonfarb vum Chor ab un füllt sy uff. Dè Donumfang vum Waldhorn lòt s sogar zuè, au i dè Bass- odder sogar Düèfbasslaag z spillè.^[7]

Mitunter chömmèd Horn-Soli au i dè Pop- un Rockmusig zum Ysatz.^[8] Hüüfig macht diè US-amrikanischi Progressive-Rock-Band Spock’s Beard dèvu Gebruuch (The Ballet, They Know We Know, Can't Get It Wrong, The Healing Colors of Sound (Part 2), Emperor’s Clothes, The Man Behind the Curtain, Made Alive, Of the Beauty of It All, At the End of the Day, Stream of Unconsciousness). Songs mit Horn-Ysatz hèn au d Beatles im Brogramm (For No One, Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band, Good Night), ebbèso u. a. d Rolling Stones (You Can’t Always Get What You Want), The Who (Whiskey Man, Pictures of Lily, It’s a Boy), Alan Parsons Project (Silence and I), Chicago (If You Leave Me Now, drei Hörner im Ysatz), Mike Oldfield, The Shadows (Wonderful Land), Lionel Richie (Wandering Stranger) un Roger Whittaker (The Last Farewell).

Im Jazz ghört dè Russ Arkadi Schilkloper zuè dè bedütendschtè Hornischtè.

• Bernhard Brüchle, Kurt Janetzky: Kulturgeschichte des Hornes. Ein Bildsachbuch. / A pictorial history of the horn. Schneider, Tutzing 1976, ISBN 3-7952-0179-9 (großè Bildband, Tegscht in Dütsch un Änglisch).
• Bernhard Brüchle, Daniel Lienhard: Horn-Bibliographie. 3 Bänd (Bd. 2: Ergänzungen zur Ausgabe von 1970. Bd. 3: Ergänzungen zu den Ausgaben von 1970 und 1975.) Heinrichshofè, Wilhelmshavè u. a. 1970–1983, ISBN 3-7959-0025-5 (Bd. 1), ISBN 3-7959-0146-4 (Bd. 2), ISBN 3-7959-0327-0 (Bd. 3).
• Michael H. Dixon: Tuning the horn: a composer-performer's perspective on using extended just intonation. (Dissertation) Faculty of Creative Arts, University of Wollongong, 2011.
• Philip Farkas: Die Kunst der Blechbläser. Ansatzgrundlagen. Dütsch vum Peter Steidle. Hans Pizka, Kirchheim (Münchè) 1980, ISBN 3-922409-03-2.
• Kurt Janetzky: Aus der Werkstatt eines Hornisten. Gesammelte Aufsätze. usègää vum Michael Nagy. Vom Pasqualatihaus, Wièn 1993, ISBN 3-901254-01-3.
• Kurt Janetzky, Bernhard Brüchle: Das Horn. Eine kleine Chronik seines Werdens und Wirkens (= Unsere Musikinstrumente. Bd. 6). Schott, Mainz u. a. 1977, ISBN 3-7957-2344-2.
• Renato Meucci, Gabriele Rocchetti: Horn. Im: Grove Music Online, 2001
• Ernst Paul: Das Horn in seiner Entwicklung vom Natur- zum Ventilinstrument. Wièn 1932 (Wièn, Univ., phil. Diss., 1932).
• Ernst Paul: Das Horn bei Mozart. In: Wiener Figaro. Mitteilungsblatt der Mozartgemeinde Wien. 20. Jg., Heft 3, 1951/2, ZDB-ID 540909-3, S. 13–17.
• Ernst Paul: Das Horn des Wiener Klangstils. I dè: Österreichische Musikzeitschrift. 24, Jg., Heft 12, 1969, ISSN 0029-9316, S. 698–702 (Widderabdrugg im: The Horn Call. Vol. 3, Nr. 2, 1973, ZDB-ID 1260009-x, S. 29–32).
• Ernst Paul: Das Horn bei Beethoven. Im: Beethoven-Almanach. (= Publikationen der Wiener Musikhochschule. Bd. 4) 1970, ZDB-ID 504855-2, S. 80–90.

• Literatur vu un iber Waldhorn im Katalog vu dr Dütsche Nazionalbibliothek
• International Horn Society (IHS) (änglisch)
• Dè Landesmusigrõt Schleswig-Holschtai un dè Landesmusigrõt Bèrlin kürèd s Horn zum Inschtrumènt vum Johr 2015
• Inschtitut für musigalischi Akuschtik: Klangbyschpill vum „Gustav Mahler und der Wiener Klangstil heute“

1. ↑ Musical art of horn players, an instrumental technique linked to singing, breath control, vibrato, resonance of place and conviviality. UNESCO Intangible Cultural Heritage, 2020, abgruefen am 3. Dezember 2023 (änglisch). 
2. ↑ Wiener Horn in F | Klangcharakter. In: Vienna Symphonic Library. Abgruefen am 22. November 2016. 
3. ↑ Wiener Horn in F | Klangverbindungen. In: Vienna Symphonic Library. Abgruefen am 22. November 2016. 
4. ↑ Geschichte des Waldhorns. In: bruckmur.at. Abgruefen am 29. Juli 2021. 
5. ↑ Franz-Josef Sehr: Brandschutz im Heimatgebiet vor 300 Jahren. In: Der Kreisausschuss des Landkreises Limburg-Weilburg (Hrsg.): Jahrbuch für den Kreis Limburg-Weilburg 2022. Limburg 2021, ISBN 3-927006-59-9, S. 223–228. 
6. ↑ Andreas Dorschel: Was heißt konservativ in der Kunst? Das Horn im 19. Jahrhundert und das Es-Dur-Trio op. 40 von Johannes Brahms: eine ästhetische Fallstudie. I dè: Brahms-Studien XIV (2005), S. 55–66.
7. ↑ Wolfgang Schnabel: Die evangelische Posaunenchorarbeit: Herkunft und Auftrag. Vandèhoeck & Ruprächt 1993, ISBN 978-3-525-57188-0
8. ↑ The French Horn in Popular Music: A Playlist. In: albumreviews.blog. Aphoristic Album Reviews, 5. März 2019, abgruefen am 5. Mai 2024 (änglisch). 

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Horn_(Blechblasinstrument)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.