Verslanking

Die basiese doel van verslanking is om die hoeveelheid vetweefsel in die liggaam te verminder. Dit kan bereik word deur 'n dieet te volg of deur meer liggaamsbewegings uit te voer sodat die liggaam ekstra energie verbruik. Die mens verslank gewoonlik ter wille van sy uiterlike voorkoms, maar uit 'n mediese oogpunt is dit ook belangrik om van oortollige massa ontslae te raak.

'n Toestand van te veel vet word veroorsaak deur 'n abnormale hoeveelheid vet in die liggaam. Uiterste gevalle word vetsug genoem. Tot nog onlangs het sekere mense of rasse oormassa by 'n man as 'n teken van welvaart en gesondheid beskou; by vroue was dit 'n teken van skoonheid en vrugbaarheid. In die moderne tyd het die verslankingsidee in so 'n mate opgang gemaak dat selfs mense wat geensins of slegs 'n geringe mate oormassa is, ook probeer verslank.

Die onderliggende oorsaak van vetsug kan ook suikersiekte, verhoogde bloeddruk of hart- en bloedvatsiektes wees.

Die eenvoudigste metode om vas te stel of iemand oormassa is, is om sy massa te meet en dit met die ideale massa te vergelyk. Hiervoor bestaan daar tabelle waarin rekening gehou word met ouderdom, geslag en lengte. Die ideale massa kan ook, hoewel minder noukeurig, bereken word deur die getal 100 van die liggaamslengte (in cm) af te trek.

As die liggaamsmassa bo die ideale massa lê, word van oormassa gepraat. Wanneer die verskil meer as 9 of 10 kg is, is daar sprake van vetsug. In die praktyk word daar meestal nie 'n duidelike onderskeid gemaak tussen die twee begrippe nie.

'n Te hoë massa beteken nie altyd dat 'n persoon te veel vet het nie; die groot spiermassa van sportmanne kan ook oormassa veroorsaak. In gevalle waar 'n baie noukeurige ideale massa bereken moet word, kan uitgegaan word van die vetvrye gedeelte van die liggaam, die LBM ("lean body mass"). Laasgenoemde kan op verskillende maniere bepaal word, onder meer met behulp van skeletmates. Die ideale massa vir 'n man is 10 % hoër as die LBM terwyl dit vir vroue is 20 % hoër is.

Die dikte van velplooie is 'n goeie aanduiding van die hoeveelheid onderhuidse vet, wat algemeen aanvaar word as 'n juiste weerspieëling van die totale hoeveelheid vet in die liggaam.

Oormassa en vetsug kom veral in geïndustrialiseerde lande voor. Volgens statistieke is ongeveer 30 % van mans en 40 % van vroue in hierdie lande 10 kg of meer oormassa.

Vetsug word deurgaans veroorsaak omdat meer voedingstowwe, veral koolhidrate en vette, opgeneem word as wat vir die liggaam se energiebehoeftes nodig is. Die oormaat hoop op in die vorm van vet en die liggaam sou hierop kon teer in tye van geringe toevoer van voedingstowwe.

Die energiebehoeftes word origens individueel bepaal en is onder meer afhanklik van die liggaamsbou en liggaamlike aktiwiteite. Twee persone kan vind dat indien hulle presies dieselfde soort en hoeveelheid kos eet, die een vet sal word, terwyl die ander een se liggaamsmassa tot onder normaal sal daal. Die energie wat uit die verskillende voedingstowwe- proteïene, koolhidrate en vette- verkry word, word uitgedruk in jou les. Vroeër is gepraat van kilokalorieë (1 kkal = 4,2 X 10³ joule= 4,2 kJ). In die voedingsleer word meestal van kalorieë in plaas van kilokalorieë gepraat. Die kaloriewaarde van proteïene en koolhidrate is 17 kJ en die van vette 38 kJ per gram.

'n Volwassene het daagliks tussen 8 000 en 16 000 kJ nodig; dit hang af van faktore soos aktiwiteit, ouderdom, geslag, lengte, ensovoorts. Voedselopname word gereguleer deur die hipotalamus, 'n deel van die tussenbrein waar die honger- en versadigingsentra geleë is. Vetsug is by proefdiere opgewek deur die hipotalamus te beskadig; moontlik geld dit ook vir die mens. Sekere dokters gaan van die standpunt uit dat vetsug 'n siekte van die hipotalamus is en dat almal wat aan hierdie siekte ly, vet sal word, ongeag die hoeveelheid voedsel wat hulle eet.

Hulle probeer die siekte genees met 'n spesiale dieet van 2100 kJ (500 kkal) per dag en inspuitings van HCG (menslike chorioniese gonadotrofien), 'n hormoon wat uit die urien van swanger vroue berei word. Die behandeling staan bekend as Simeonsterapie. Daar is ook liggaamlike oorsake van oormassa, byvoorbeeld metaboliese steurnisse, maar dit is baie seldsaam. In hoeverre oorerflike faktore 'n rol speel, is nie duidelik nie: as vetsug in sekere families meer voorkom as in ander, kan eetgewoontes net sowel 'n rol speel.

Die invloed van psigiese en kulturele faktore is egter onbetwisbaar: die mens eet nie net omdat hy honger is nie, maar ook omdat dit vir hom lekker of gesellig is, of om van sy spanning ontslae te raak, ensovoorts. Bowendien word daar by gebrek aan liggaamsbeweging (ʼn sittende lewe) min van die neergelegde voedselreserwes in die liggaam gebruik.

Verslanking is nodig om van die ongewenste vetvoorraad in die liggaam ontslae te raak. Dit kan op 2 maniere bereik word. Liggaamlike arbeid kan verhoog word, waardeur die liggaam meer energie gebruik. Hierdie vorm van vers lanking maak die verslanker egter honger en dors, sodat meer kos geëet word. Bowendien moet die arbeid baie groot wees om enige merkbare resultate te verkry. 'n Kilometer se stap verg maar 250 kJ, die ekwivalent van net 2 snye brood.

'n Verslankingsdieet bied 'n beter moontlikheid. Hierby word uitgegaan van 'n maksimum aantal joules wat 'n persoon daagliks mag gebruik. Die hoeveelheid moet laer wees as die hoeveelheid wat die liggaam per dag nodig het. Om die berekening te vereenvoudig, word gebruik gemaak van 'n puntedieet, wat gebaseer is op syfers wat aan voedingstowwe toegeken word en wat ooreenstem met die voedingswaardes van die verskillende stowwe (1 punt= 105 kJ = 25 kkal).

Daar bestaan baie verslankingsdiëte. Die meeste kort die hoeveelheid koolhidrate en/of vette in, aangesien proteïene onmisbaar is en daar ook 'n tekort aan ander boustowwe, soos vitamiene en minerale, kan ontstaan. Om hierdie rede is mediese toesig tydens 'n streng dieet gewens. Die grootste probleem van 'n verslankingsdieet is die hongergevoel wat daarmee saamgaan. Dit word nie weggeneem deur spesiale maaltydvervangende preparate nie, maar dit neem langsamerhand wel af. Baie mense vind dit makliker om met 'n verslankingsdieet vol te hou wanneer dit in groepsverband (byvoorbeeld "Weight Watchers") gesteun en gekontroleer word. In sommige gevalle kan 'n geneesheer 'n dieet met bepaalde medisyne (eetlusdempers, inspuitings) ondersteun.

Dit is egter 'n mistasting om te meen dat sulke preparate 'n dieet  kan vervang. Amfetamiene word as eetlusdempers gebruik. Die nadeel van hierdie middels is dat hulle slegs enkele weke werk en ook verslawing veroorsaak. Ander geneesmiddels, soos skildklierpreparate, lakseermiddels en diuretika, is sinloos en kan selfs skadelik wees. Verslanking moet lewenslank volgehou word, aangesien die ou massa na 'n ruk altyd weer begin opbou.

Veral diegene wat reeds as kind te vet was, ondervind baie moeite om later jare hul massa te handhaaf. As daar tydens die jeugjare meer geëet word as wat nodig is, word die vetselle nie alleen groter nie, maar neem hulle getalle ook toe. Vetselle wat eenmaal gevorm is, verdwyn nie weer nie en derhalwe kan vet later weer maklik in hulle neerslaan. Oorvoeding op 'n later leeftyd beïnvloed alleen die grootte van die vetselle. Voorsorg is dus by vetsug beter as nasorg.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 131, 132

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Verslanking.