Proteaceae

Proteaceae
'n Koningsprotea.
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:	Eukaryota
Koninkryk:	Plantae
Klade:	Tracheofiete
Klade:	Angiospermae
Klade:	Eudicots
Orde:	Proteales
Familie:	Proteaceae Juss.
Genera
Omtrent 64; sien teks.

Proteaceae is die proteafamilie wat hoort tot die orde Proteales. Die familie is groot en kom meestal in die Suidelike Halfrond voor, veral Australië en Suid-Afrika. Wêreldwyd behoort daar 2000 spesies in 64 genera aan die familie waarvan 1300 spesies in Suid-Afrika voorkom via veertien genera insluitende die bekende genus Protea. Die veertien Suid-Afrikaanse genera bestaan uit ongeveer 400 spesies en tien van die veertien genera kom slegs in die Wes-Kaap, die winterreënvalstreek, voor. Sestig van die spesies in Suid-Afrika is bome.

Proteaceae is bekend vir hul prag en rykheid en blom meestal in Wes-Kaapland aan die begin van die winter. Die koningsprotea is Suid-Afrika se nasionale blom en ook die embleem van Suid-Afrika se nasionale krieketspan. Spesies van die proteafamilie groei meestal in arm, suur, sanderige grond teen berghange van sandsteen, kwartsiet of graniet en is aangepas by periodieke veldbrande.

Wanneer te gereeld gebrand word, word hulle egter uitgeroei omdat hulle nie kans kry om saad te skiet nie. Die genera Protea en Faurea is die enigstes van die familie wat tot in Midde-Afrika voorkom en laasgenoemde het ook verteenwoordigers in Madagaskar. Slegs vyf spesies van die genus Faurea kom in Suid-Afrika voor.

Ongeveer 100 van die 130 Protea-spesies en 38 van die 40 speldekussings (Leucospermum) kom in Suid-Afrika voor. Die wat nie in die Wes-Kaap voorkom nie, groei meestal op hoogliggende dele met 'n hoë reënval, waar hulle ook dikwels mis kry. Die veertien genera van die proteafamilie wat in Suid-Afrika voorkom, is Protea (suikerbosse), Leucospermum (speldekussings), Leucadendron (tolbosse), Serruria (spinnekopbosse), Mimetes (stompies), Brabejum (wilde-amandel), Orothamnus (vleiroos), Faurea (boekenhout), Aulax (kanariebosse), Paranomus (septers), Spatalla (wolbosse), Diastella, Vexatorella en Sorocephalus (kwassies).

Die struktuur wat algemeen as die blom van 'n lid van die proteafamilie beskou word, is in werklikheid nie 'n blom nie maar 'n versameling blomme wat by die proteas en 'n paar ander genera deur groot, gekleurde skutblare omring is om 'n hofie of blomkop te vorm. Die individuele langwerpige blomme het geen afsonderlike kelk en kroon nie, maar 'n blomdek of periant wat uit vier dele bestaan.

Vier meeldrade is in lepelvormige holtes in die periantdele geleë. Wanneer die blom toe is, is die harige periant om die stamper gevou, en wanneer die blom oopgaan, buig die styl om die stempel uit die periant te trek en die slap periantdele sak dan af. Veral by die speldekussings (genus Leucospermum) is die style en stempels baie prominent.

Van die vroegste tye het die Proteaceae die aandag van reisigers en besoekers aan die Kaap getrek. Een van die eerste studies van die Kaapse Proteaceae is deur prof. Herman Boerhave van Leiden onderneem. In 1720 het by 24 illustrasies met beskrywings van verskillende genera die lig laat sien. Vandag word algemeen aanvaar dat Boerhave se plate die afdrukke is van die ongepubliseerde tekeninge van Jan Hartog hooftuinier van die Hollandse Oos-Indiese Kompanjie aan die Kaap.

Hoewel Boerhave se werk 250 jaar gelede gepubliseer is, is die identiteit van een van die plante wat hy geïllustreer het, onlangs eers met se sekerheid vasgestel. Dit is die Leucadendron floridum (tolbos), 'n pragtige struik met silwer blare en geel blomme wat net in die Kaapse Skiereiland voorkom en nou so uiters skaars is dat dit net op 'n paar moerassige plekke in die Natuurtuin Kaap die Goeie Hoop by Kaappunt aangetref word. Sommige van die plante wat aan die vroeë plantkundiges bekend was, het 'n honderd of selfs tweebonderd jaar lank “verdwyn" voor hulle herontdek is.

Die bekendste hiervan is die asemrowende Serruria florida (bergbruidjie). Die blom is in die berge van Franschhoek deur die Sweedse botanis Carl Peter Thunberg ontdek en in  1781 geïllustreer en beskrywe. Meer as honderd jaar lank was hierdie pragtige proteasoort blykbaar “uitgesterf”, want dit is eers in 1891 weer deur prof. Peter MacOwan herontdek. Toe die Nasionale Botaniese Tuin, Kirstenbosch, in 1916 tot stand gekom het, is die plantjies gekweek en die saad versprei sodat die Serruria florida vandag in die tuin van feitlik elke liefhebber van inheemse plante aangetref word en selfs so ver van sy natuurlike groeiplek soos Australië en Nieu-Seeland met groot welslae gekweek word. Maar in die gebied van sy oorsprong, die Franschoekse berge, bly die Serruria florida een van die seldsaamste plante, met net enkele struike wat nog hier en daar groei.

Die legendariese moerasroos (Orothamnus zeyheri) met sy roosagtige blomknoppe en dieprooi, half deurskynende skutblare, was in 1975 in die nuus toe dit die eerste keer reggekry is om hom buite sy natuurlike omgewing in die Botaniese Tuin van die Universiteit van Stellenbosch te kweek en so van uitsterwing te red. Die struik word op enkele hoë bergspitse in die distrik Caledon aangetref. Dit groei net in suur, turfagtige grond op koel, suidliggende hange wat voortdurend klam bly, 'n toestand wat feitlik onmoontlik is om na te boots. Die moerasroos is kort daarna ook deur die Kaaplandse Departement van Natuur- en Omgewingsbewaring in die Jonkershoek-Natuurbewaringstasie gekweek deur dit op die onderstok van 'n speldekussingprotea te ent. Die moerasrose op Stellenbosch blom gereeld en produseer saad.

'n Dramatiese verhaal was die ontdekking van die Mimetes hottentoticus (Hottentotstompie), die skouspelagtigste van al die skaars, silwer Mimetes-plante, wat heeltemal onbekend was tot dit in 1922 die eerste keer deur die bekende bergklimmer en plantversamelaar, P. Stokoe, in die Kogelberg-natuurreservaat ontdek is, net sowat 80 km van Kaapstad af. Dit  lyk ongelooflik dat een van die skouspelagtigste blomstruike van Suid-Afrika, wat so naby Kaapstad wild groei, betreklik laat eers ontdek is. Mimetes hottentoticus is 'n goeie voorbeeld van 'n endemiese (inheemse) spesie wat net op ʼn klein kolletjie van enkele hektaar voorkom.

Sy naam kry hy van die Hottentots-Hollandberge waar by groei. Ook hierdie uiters seldsame protea is in 1977 in Jonkersboek deur die Departement van Natuurbewaring gekweek. ʼn Groot getal van die Wes-Kaapse proteas word net in 'n klein kolletjie aangetref en nêrens elders nie. Sommige is selfs tot 'n enkele bergreeks beperk. Die pragtige, wynkleurige Protea aristata (kleindennesuikerbos) kom net op die Klein-Swartberg naby Ladismith voor. Hierdie protea is eers in 1941 ontdek. Vandag kan dit in Kirstenbosch in die blom gesien word.

Die seldsame sneeubalsuikerbos is nog net deur enkele bergklimmers en geesdriftige plantkundiges gesien. Dit groei op twee bergspitse van hoër as 1 850 m in die Sederberge naby Clanwilliam. Dit is spierwit en donsig met bloedrooi aan die binnekant van die skutblare. Die groot blomme groei plat teen die grond en het ses maande nodig om te ontluik. Die sneeublom se botaniese naam is Protea cryophila, wat baie paslik is, want cryophila beteken “liefde vir koue". In die winter word die plante dikwels deur 'n kwaai sneeuval oordek en hulle kan net in die hartjie van die somer in blom gesien word.

Die volgende genera behoort aan Proteaceae:

Wikispecies het meer inligting oor: Proteaceae

Wikimedia Commons bevat media in verband met Proteaceae.

• Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome

• Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8
• Watter Boom is dit? Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1